Kəsrəvinin çıxartdığı "azəri" dilinin ifşaçılığında Ədalət Tahirzadənin rolu

Bir neçə gün öncə redaksiyaya Güney Azərbaycanda - qədim Təbriz şəhərimizdə çıxan "Qürub" adlı ədəbiyyat və mədəniyyət dərgisində ana dilimizdə çap edilmiş "Kəsrəvinin çıxartdığı "azəri" dilinin ifşaçılığında Ədalət Tahirzadənin rolu" adlı maraqlı bir məqalə daxil oldu. Məqalənin müəllifi İran İslam Cümhuriyyətində və Türkiyəmizdə imzası yaxşı tanınan tarixçi alim və yazıçı Doç. Dr. Tohid Məlikzadədir (Azərbaycan tarixi üzrə araşdırmaçı, yazıçı; Urmiyə, Batı Azərbaycan əyaləti; @tohidmelikzade, tohidmelikzade@yahoo.com)

Maraqla qarşılanacağı ümidilə məqaləni latın qrafikasına çevirərək oxucularımıza təqdim etməyi faydalı saydıq. Bu zaman yazının dil və üslub özəlliyini saxlamağa diqqət yetirdik. Xatırladırıq ki, dərgidəki orijinal mətndə müəllif fars dilindəki bəzi kitabları qaynaq kimi göstərib; prinsipcə çox da önəmli olmadığına görə onları burada atdıq. Mətnə bəzi fikirlər, sözlər və şəkilçilər artırmağa ehtiyac yarandığına görə biz onları düz mötərizə [], mənası çətin anlaşılan sözlərin qarşılığını isə əyri mötərizə () içərisində göstərmişik.

Dr. Tohid MƏLİKZADƏ

Giriş2018-ci il sentyabr ayında 18-ci Türk Tarix Qurultayı üçün Ankaraya dəvətliydim. İlk günüydü. Dostum Səbahəddin Şimşirlə birlikdə asansörlə (liftlə) konfrans salonunun üst qatlarına çıxırdım. Asansör otağında kübar biridə varıydı. Səbahəddin bəylə Məhəmmədəmin Rəsulzadə konusunda danışırdıq. Mən "təəssüf ki, Türkiyədə hələ Məhəmmədəmin Rəsulzadəni tanımırlar" dedim. Birdən o yaşlı, saçları ağarmış, dolu, gözlüklü adam "sanki Azərbaycanda onu çox tanıyırlar" deməsi məni çox şaşırtdı. İlk baxışda onu tanıyammadım. Gələn günlərdə bu kişini gördükdə hər kəs onu çox hörmətlə qarşılayırdı. Özəlliklə Bakıdan gələnlər ona çox-çox hörmətlər edib "Ədalət müəllim" sözü dillərdən düşmürdü. Bəli, mən bu qurultayda Ədalət Tahirzadə ilə tanış olmuşdum.Dostluğumuz daha sonra feysbuk üzərindən də davam etdi, ta ki, Ankaradan döndükdən bir neçə gün sonra hörmətli dayım Məhəmmədəli Arəşfərin tərcümə etdiyi bir kitabı əlimə yetişdi - Ədalət Tahirzadənin Azərbaycan türkcəsində yazdığı Kəsrəvinin "Azəri [ya zəbani-bastani-Azərbaycan"; "Azəri, yaxud Azərbaycanın əski dili"]" kitabına bir cavabiyyənin farsca tərcüməsi. Tez feysbuk üzərindən kitabının Təbrizdə çap olduğunu və keşkə tez xəbərim olsaydı da bir neçə dənə kitabdan Ankaraya gətirib bilgələrinə versəydim yazdım.., amma heyif ki, işlər rast gəlmədi.

Dilçi, jurnalist Ədalət Tahirzadə Azərbaycanın istiqlal günlərindən sonra cümhurbaşqanının mətbuat katibi və dövlət adamı kimi tanınıb, elm və mətbuat aləmində də tanınan bir simadır. Onun tarixi kitablarının içində "Nadirşah Əfşar", "Ağaməhəmmədşah Qacar" adlı kitablar iki tay Azərbaycanın ortaq tarixinə deyinsə də, öz anadan olduğu kəndin monoqrafiyasını yazmaqla həm mikro, həm də makro tarixçilikdə usta bir alim olaraq parlayır.

Onun ayrıca ən əhəmiyyətli kitablarından biri nəinki Azərbaycanı, bəlkə Azərbaycan türkünün varlığını, keçmişini, tarix-ənənəsini hədəf tutan 20-ci əsrin əvvəllərində İranda çox şiddət və basqı ilə başlanan və dövlət tərəfindən çığ kimin böyüyən "azəriçilik" məfkurəsinin çürüklüyünə və ifşasına dair yazdığı cavabiyyə kitabıdır (Söhbət Ə.Tahirzadənin "Kəsrəviçilik: kökü, özəyi, ardıcılları, dirildilməsi"əsərindən gedir. - Red.).

Qondarma "azəri dili"

Birinci Dünya savaşı bitər-bitməz Şərqdə ulus (milli) dövlətlərin yaranma prosesi başladı. Yeni dövlətlər qurularkən qədim ərazilərdə qurulan sülalə dövlətləri milli dövlətlərə çevrildi. Osmanlı dövləti Türkiyəyə, Qacar dönəmi İran, Məhəmmədəmin Rəsulzadənin qurduğu "İrani-nou" adlı qəzetin adı kimi, aryayi mehvərli İrana çevrilib, onu tarix boyu quran, idarə edən türklər hökumət və iqtidardan uzaqlaşdırıldı

"İrani-nou" qəzetini vərəqləyərkən aşağıdakı ana başlıqlı fikirlərə rast gəlirik:

1. Avropa modelli sosial-demokrasini savunmaq

2. Zərdüştilərə himayə göstərmək

3. Rus və ingilislərə qarşı olmaq

4. Məhəmmədəlişah əleyhinə intiqadi (tənqidi) baxış

5.Təbəqati (sinfi) sistemə intiqadi baxış

6. Xanımlara qarşı pis rəftara qarşı

7. Qeyri-müsəlmanların hüququnu savunmaq

8. Marks düşüncələrini açıqlayan fikirlər

9. Farsçı Məliküşşüərayi-Bahar və sol düşüncəli Əbülqasım Lahutinin şeirlərinin çapı

10. Aleksander Düma və Tolstoydan əsərlərin çapı

11. Edvard Braunın 1905/06 məşrutiyyət hərəkatına dair yazılarını çap etmək

12. İranda erməni inqilabçılarının yazılarına yer vermək.

Qəribədir ki, bu ana başlıqlara bir də türklərlə ziddiyyət və ona qarşı durma artırılırsa, bu ana başlıqlar yeni sistemlə qurulan İran dövlətinin təməl daşları olaraq görülməkdədir.

Siyasi sahədə yeni qurulan sistem adamları Türkmənçay və Gülüstan müqavilənamələrincə Qacarların itir[il]miş torpaqları[nı] əldə etmək, yeni qurulan sistemin maliyyəsini gücləndirmək üçün zəngin mülkədar, tacir azərbaycanlıların mal varlıqlarına əl qoymanı planlayıb icra edirdilər.1925-də yuxarıdakı siyasətlərlə uyğun və hətta paralel olaraq qədim azərbaycanlıların dilinin türkcə deyil, fars mənşəli "azəri" olma fikri türkləri kənara vurmaq amacıyla ana siyasət olaraq irəli sürüldü. Kəsrəvi ilk başda bu siyasi fikrin əleyhinə Qahirədə çap olan "əl-İrfan" adlı qəzetdə bir məqalə çap etsə də, yeni Pəhləvi rejiminin kültürəl siyasətlərilə bir istiqamətdə olan bu fikir və kitab ("Azəri, ya zəbani-bastani-Azərbaycan" kitabı nəzərdə tutulur. - Red.) çox tez bəyənilib dövlət sərmayəsi ilə çap olub yayıldı. Bu tezi yaymaq üçün məktəblərə özəl gənəlgə verildi. Bu kitab dalda qalmış şovinist İran yazarlarının bir qisminin xoşuna gəlib o zamandan bəri yüzlərcə kitab və məqalə Azərbaycanın əski dili və millətinə görə yazdılar. Son vaxtlar da "İran şəhri" adı altında yığışan bu tərz təfəkkürlü insanlar bu dəfə türkcə ilə bərabər, "Azərbaycan" adının yox edilməsinə çalışdılar. Azərbaycan aydınları da bu əyləmlər qarşısında sakit qalmayıb türkoloji tədqiqatla və yeni tarix araşdırma metodlarıyla bu şovinist dəstənin qarşısına getdilər. Qədim tariximizi incələmək canlandı və Araz çayı gəlib-getməyə açılınca Bakıda çap olan yeni dilçilik, tarix, toponim və etnonim kitabları Cənuba gətirildi. 1990-lardan etibarən qədim tariximizlə ilgili kitabların köçürülüb çap olunma hərəkatı başlayıb, otayda çap olan yüzlərcə kitab butay Azərbaycanda da çap oldu. Artıq xalqımızın intibah mərhələsi başlamışdır.

Ədalət Tahirzadənin Kəsrəviyə cavab adlı kitabına bir baxış

Tahirzadə ["Kəsrəviçilik: kökü, özəyi, ardıcılları, dirildilməsi"] kitabını həqiqətən tarixlə yox, bəlkə bu teorinin Pəhləvilərin işə başlamasıyla başlayan siyasi bir məfkurədən yola çıxdığını və bu teorinin Birinci Dünya savaşlarına dayandığını açıqca bəyan edir. Tahirzadə kitabın lap əvvəlində panfarsistlərin ümumiyyətlə İranda yaşayan türkləri hansı yollarla təzyiq altında qoyduqlarını belə sıralayır:

1. Azərbaycan türklərinin soy, mədəniyyət və dillərinin inkarı

2. Şəhərlər, kəndlər, dərələr, dağlar, çayların adlarını türkcədən farscaya dəyişdirmə

3. Uşaqlara türkcə adların qoyulmasına qadağa qoymaq

4. Farca tədrisatın məcburi edilməsi

5. Uşaqlarımızı türkcədən bezdirmək

6. Azərbaycan türklərinin özlərinə "türk" demələrinə görə cəza vermək

7. Azərbaycanın fabrikalarını İranın başqa yerlərinə aparmaq

8. Türklərin dövlət bünyəsinə alınmaması

9. Arazın şimalından gələn və "mühacir" adlanan azərbaycanlılara basqı

10. Türkcə kitabların çapının yasaqlanması.

Tahirzadə yuxarıdakı qeyd olunan siyasətləri teorizə etmək üçün bu mexanizmaların uyğulandığını təsbit etmişdir:

1. Dilçilik elmindən faydalanıb saxta nəticə almaq

2. Tarixçilikdə tanınmış, qəbul olunmuş bir türkün seçilməsi

3. Elmi görünən, ancaq həqiqətdən uzaq olan bir kitabın yazılması.

Tahirzadə yuxarıda deyilən mexanizma üçün tanınmış bir tarixçi olaraq Kəsrəvinin seçildiyini yazır. 1936-lara qədər Kəsrəvinin iddia etdiyi "Azəri..." kitabı bir çox Avropa dillərinə tərcümə edilərək sözdə bu böyük kəşfi dünyaya da çatdırmaq istədilər. Kəsrəvinin iddia etdiyi "azəri dili" ümumiyyətlə islami qaynaqlarına yanlış şəkildə söykənərək irəli sürülmüşdür. Buna görə Tahirzadə də Azərbaycan tarixinin ən qədim dövründən başlayaraq tarixi açıqlamaqla bu siyasiteorinin nə qədər bərbad və rəzil olduğunu göstərdi. O, mad/midiyalılardan başlayaraq Mad məmləkətinin vahid dili olmadığına bəlgələrlə toxunmuşdur.

Tahirzadə Kəsrəvinin iddia etdiyi yalançı "Azəri..." kitabına üç yolla məsələni çürütməyə çalışdı:

1. Azərbaycan toponimlərinə yanaşmaq

2. Qədim Azərbaycanda yaşayan türk etnonimlərlə "azəri" tezini çürütmək

3. Ümum türklərin miladdan öncə və sonrakı tariximizdəki rollarının tarixi.

Tahirzadə eradan öncə türklərin indiki İran və Azərbaycan coğrafiyasında sakin olub yaşadıqlarına dair bəlgələr verməklə qədim Azərbaycanın dilinin azəri olmadığına vurğu yapdı. İran tarixçiliyində heç qəbul olmayan və daha doğrusu, onlara da qazancı olmayan "prototürk" ifadəsi gözəl bəlgələrlə bu kitabı bəzəyibdir.

Sözü gəlmişkən, prototürk məsələsinə toxunaraq Türkiyə tarixçiliyinə də intiqadi (tənqidi) bir sözüm olacaq. Təəssüf ki, indiki Türkiyə tarixçiliyi sözdə dünya tarixçiliyinə uymaq istəyib "öntürklər" qavramından vaz keçərək qondarma Anadolunun türkləşməsindən yanadır. Türkiyənin xoş taleyinə görə dövləti türk sistemli bir dövlət olduğuna görə bu tez heç də sorun yaratmır, amma bizim Azərbaycanda məsələ tam fərqlidir. Məncə, "azəri" və Anadolunun türkləşməsi tezləri ikisi də bölgədə olan türkləri izmihlala uğratmaq (yox etmək) doğrultusundadır.

Sonuc olaraq Tahirzadənin kitabında olan bəlgələr göstərir ki, İran tarixçiliyinin dediyi və "azəri dili" teorisinin tərsinə, türklər Səlcuqlular dönəmi yox, bəlkə neçə yüz illər eradan əvvəl Azərbaycanda yaşayıb və nəhayət, türkcə ümumxalq dilinə çevrilmişdir.

Bu kitab İranda "azəri" teorisini çürütmək üçün yazılan onlarca kitab və yüzlərcə məqalənin siyahısına girməklə yanaşı, Arazın şimalında yaşayan soydaşlarımızın nə qədər azərbaycanlıların soy-kökünə önəm verdikləri inamlarını göstərir. Onlar bu dəyərli çalışmalarıyla "siz tək deyilsiniz" mesajını bizə yetirməyə çalışırlar. Ustadımız cənab Ədalət Tahirzadəyə cansağlığı arzu edirəm.

["Qürub" dərgisi. Təbriz, bahar 1406 (2023), № 28, ss. 191-194].

525-ci qəzet.- 2023.- 12 dekabr, № 225.- S.12;13.