"Heydər Əliyev: dil, ədəbiyyat və incəsənət"

AKADEMİK NİZAMİ CƏFƏROVUN EYNİADLI KİTABI ƏTRAFINDA DÜŞÜNCƏLƏR

Azərbaycan Prezidentinin xüsusi sərəncamı ilə 2023-cü il ölkəmizdə "Heydər Əliyev İli" elan edildi. Azərbaycan tarixində - çoxəsrlik tariximizdə ən uğurlu bir il kimi özünü göstərən bu zaman kəsiyi konkret zamandan çıxıb əbədiyyətə çevrildi. Və tale elə gətirdi ki, tarixi yaddaşımıza hopan 2023-cü il bütün uğurları ilə birbaşa Ulu öndərə bağlılıq konsepsiyasını meydana qoydu. Etiraf edək ki, Azərbaycan media sisteminin bütün qolları "Heydər Əliyev İli"ni düşmən üzərində tarixi qələbəmizlə sinxronlaşdırdı və hər kəs - xüsusilə yeni nəsil belə bir dövlət Liderinin Vətənə, xalqa, dövlətimizə, milli maraqlar sisteminə necə bağlı olduğunu görə bildi.

Azərbaycanın bütün dövlət və özəl qurumları, hər bir vətəndaş "Heydər Əliyev İli"ni xüsusi məhəbbətlə qarşıladı. Xüsusilə yaradıcı ziyalılarımız, gənclərin təmsil olunduğu təhsil müəssisələri Ulu öndərin 100 illik yubileyini ifadə edən tədbirlər sistemi ilə yola salmaqdadır.

Bu sırada Bakı Dövlət Universitetinin - Ulu öndərin məzunu olmağından fəxr duyduğu bu çoxminli kollektivin 2023-cü il boyu saysız-hesabsız elmi konfransları, Heydər Əliyevin xalq, dövlət qarşısındakı misilsiz xidmətlərinin praktik göstəricilərini ifadə edən elmi-nəzəri məqalələr toplusu, elmi jurnal nömrələri, ayrı-ayrı monoqrafiyalar formatında meydana qoyması ilə gənc nəslin milli ruhda tərbiyəsinə xidmət göstərdi. Biz bu çoxsaylı əsərlər silsiləsindən lap bu günlərdə işıq üzü görmüş bir monoqrafiya haqqında söz açmaq istərdik. "Heydər Əliyev: dil, ədəbiyyat və incəsənət" adlanan bu kitabın müəllifi Nizami Cəfərovdur. Nizami Cəfərov bir filoloq alim olaraq, təkcə filoloji sahədə deyil, bütövlükdə humanitar elmin bütün istiqamətlərində öz elmi dünyagörüşü, fəlsəfi, politoloji, kultoroloji erdusiyası, özünə məxsus elmi-publisistik üslubu ilə fərqlənən, qəbul olunan bir alimdir. Nizami Cəfərovun Atatürk Mərkəzinin direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü və s. kimi titulları var. Ancaq onun təhsil aldığı, fenomenal elmi yaradıcılıq bacarığına yiyələndiyi bir təhsil ocağı var: Bakı Dövlət Universiteti. O, hansı vəzifədə olur-olsun, BDU-nun Ümumi dilçilik kafedrasının müdiri kimi bir görəvi ilə xüsusi fəxr edir. Və deməli, onun müəllifi olduğu "Heydər Əliyev: dil, ədəbiyyat və incəsənət" əsəri həm də Bakı Dövlət Universitetinin əsəridir.

Amma belə bir elmi postulat da mövcuddur: Bu əsərin ərsəyə gəlməsində elmi redaktorları - Xalq şairi Nəriman Həsənzadə, BDU-nun prorektoru Əliş Ağamirzəyev, rəyçiləri Cahangir Məmmədli və Elçin Məmmədovun da - deməli, hər biri BDU-ya bağlı elm, incəsənət adamlarının da əməyi var. Amma bir elmi postulat da var: hər şey ideyadan başlayır. "Heydər Əliyev İli"ndə Heydər Əliyevin milli-mənəvi dəyərlərimizə dair qayğı və sevgisinin ifadəsi kimi qələmə alınan bu kitabın ideya müəllifi Bakı Dövlət Universitetinin rektoru Elçin Babayevdir. Rektor Elçin Babayev Heydər Əliyevə bağlı elmi yaddaşımıza yazılacaq bu ideyanın real nəşr formatına maraqlı bir "Ön söz" yazıb. Əslində ön söz təkcə bu monoqrafiyaya deyil, bütövlükdə Bakı Dövlət Universiteti alimlərinin "Heydər Əliyev İli"nə verdiyi töhfələrə qiymətin ifadəsidir. "Ön söz"dəki bu cümlələr fikrimizi daha dəqiq ifadə edir: "Universitetin alimlərinin Ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan dövlətçiliyi, iqtisadiyyatı, hərbi qüdrəti, ədəbiyyatı, mədəniyyətinin və s. inkişafı, milli ordu quruculuğu, beynəlxalq münasibətlərin yaradılması istiqamətində misilsiz xidmətlərini elmi əsaslarla daha dərindən tədqiq edərək əldə olunan nəticələri ictimaiyyətə təqdim etməsi, gənc tədqiqatçıların, tələbə və magistrantların istifadəsinə verməsi xüsusilə təqdirəlayiqdir. Nüfuzlu alimlərimizin hazırladığı bu kiatblar gələcəkdə elmi-tədqiqat işləri üçün mötəbər mənbə olacaq. Ulu öndərin tarixi xidmətlərinin, azərbaycançılıq ideologiyasının gələcək nəsillərə ötürülməsinə öz töhfəsini verəcəkdir". Redaktorun bu sözləri birbaşa akademik Nizami Cəfərovun "Heydər Əliyev: dil, ədəbiyyat və incəsənət" monoqrafiyasının müqəddəs tematikasına aiddir.

Əvvəlcədən qeyd edək ki, kitabın lap bu günlərdə BDU-da - Heydər Əliyev Lektoriyasında keçirilən təqdimat mərasimində çıxış edənlər - Millət vəkilləri Fazil Mustafa, Səyavuş Novruzov, Mədəniyyət Nazirinin müavini Fərid Cəfərov, "525-ci qəzet"in baş redaktoru Rəşad Məcid, "Ədəbiyyat" qəzetinin baş redaktoru Azər Turan, BDU Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri Tofiq Hacıyev və başqaları akademikin bu əsərini "Universitet kitabı" epiteti ilə qiymətləndirdilər.

Nizami Cəfərovun monoqrafiyasını iki mühüm cəhət qiymətli edir; birincisi, əlbəttə ki, əsərin mövzusu, ikincisi, bu mövzunun obyektə layiq elmi səviyyəsi. Və əsəri bu qədər maraqlı edən faktorun da üç cəhəti var: birincisi, müəllifin Heydər Əliyevin dövlətçilik fəaliyyətinə tam şəkildə bələd olması, onu bir şəxsiyyət kimi lap gənc yaşlarından tanıması ilə öhdəsinə aldığı sahələrin - ayrıca olaraq, dil və dilçilik sahələrinin bir filoloq kimi birbaşa mütəxəssisi olması ilə, incəsənətin fəlsəfəsini öz çeşidli məqalələrində birbaşa ifadəsi ilə elmi mühitdə çoxdan qəbul edilmiş bir ədəbi tənqidçi kimi. Bütün bunların hamısı kitabın ümumi kompozisiyasında özünü aydın şəkildə göstərməkdədir. Bu kompozisiyanın - süjet xəttinin başında müəllifin əsərə "Giriş" sözü dayanır. Bu "Giriş"də müəllif öz əsərinin yol xəritəsini müəyyənləşdirir. Bu yerdə müəllifin belə bir dəqiq fikrinə diqqət edək: "Heydər Əliyevin məhz "Azərbaycanın Heydər Əliyevi" kimi formalaşmasının nəticəsi idi ki, o, sovet ideologiyasının, sosialist beynəlmiləlçiliyinin tüğyan elədiyi dövrlərdə, hətta sovet dövlətinin, kommunist rejiminin ən yüksək idarəçilik pillələrilə yüksəldiyi illərdə belə öz milli mövqeyində hər hansı tərəddüdə yol vermədi. İstər dövlət təhlükəsizlik orqanlarında çalışdığı, istərsə də SSRİ-nin rəhbərlərindən biri olduğu zamanlarda Heydər Əliyev bir azərbaycanlı olaraq qaldı. Və heç bir şübhə yoxdur ki, o, "Azərbaycanın Heydər Əliyevi" olmasaydı, mənsub olduğu xalq, dövlət də "Heydər Əliyevin Azərbaycanı" olmazdı". Akademikin bu sətirləri bizə Heydər Əliyevin milli göstəricilərini özündə ehtiva edəcək geniş bir əsər vəd edir. Və bir neçə sətirdən sonra biz bu giriş sözündə monoqrafiyanın əsasını təşkil edən belə bir tezisin şahidi oluruq: "Heydər Əliyev dövlət quruculuğuna millət quruculuğunun davamı, bir sıra hallarda, hətta onun üzvi tərkib hissəsi olmaqla yüksək mərhələsi kimi baxdığına görə millətin əsas etnokulturoloji əlamətləri olan dil, ədəbiyyat və incəsənət məsələlərini milli dövlətin prioritetləri hesab etmişdir". Bir də təkrar edirik, bu sətirlər "Heydər Əliyev: dil, ədəbiyyat və incəsənət" əsərinin fundamentini təşkil edir.

Biz yuxarıda N.Cəfərovun özünəməxsus fəlsəfi görüşə malik olmasını qeyd etmişdik. Alimin Heydər Əliyevin bir çox keşməkeşlərdən sonra yenidən Azərbaycana rəhbərlik etməsinin fəlsəfəsini müəllif belə ifadə edir: "Heydər Əliyevin Azərbaycanda yenidən hakimiyyətə gəlməsi Azərbaycan üçün həm də ona görə tarixi əhəmiyyətə malik idi ki, o, bu vəzifəyə bütün keşməkeşlərə baxmayaraq (və baxaraq!), tarixin "aşağılar"ından deyil, "yuxarılar"dan (və sovet tarixinin fövqündən!") gəlmişdi. "Aşağılar"dan gələnlərin etnoqrafik özünəməxsusluqları, tədricən məlum olduğu kimi, Azərbaycanı xanlıqlara parçalayacaq qədər mənhus bir iddianın qol-qanad açmasına gətirib çıxardı... "Yuxarılar"ın diktəsi ilə gələnlər sona qədər sovet imperiyasının dirçəlməsi xülyalarından "güc" aldılar. Heydər Əliyev isə "aşağı"dan "yuxarı"ya hansısa diktə ilə qalxmamışdı. Onun tərcümeyi-halında bioqraflarının, müasirlərinin, politoloqların və onu çox sevən ədəbiyyat-incəsənət adamlarının dəfələrlə qeyd etdikləri, mənsub olduğu xalqın naminə "aşağılar"la "yuxarılar"ı birləşdirən elə bir ümummilli enerji vardı ki, bütöv bir xalqın - Azərbaycan xalqının taleyini işıqlandırmaq, nura qərq etmək gücündə idi. Və təhsilə, mədəniyyətə, elmə əsaslanırdı". Bu da ümumxalq liderinin elmi-fəlsəfi portretidir və bu ədəbi portret ustad bir rəssamın şedevr əsəri kimi maraq kəsb edir.

Müəllifin bu "Giriş" sözü əsərin fəsillərinin necə maraqlı olacağını əvvəlcədən vəd edən maraqlı bir prelüdiyadır. Və bu ecazkar prelüdiyanın cızdığı xəritə ilə oxucu əsərin üç hisəsinə və hissələrin hər birinin üç fəslinə qədəm qoyur.

Kitabda mövzunun məntiqi ümumi kompozisiyanı müəyyən edir: Birinci hissə, Dil. İkinci hissə, Ədəbiyyat. Üçüncü hissə, İncəsənət. Bu hissələrin hər biri xeyli dərəcədə praporsional şəkildə üç fəsilə bölünür. "Dil" hissəsinin birinci fəslinin adı Heydər Əliyevin vaxtilə elmi şəkildə ifadə etdiyi bir cümləsindən formalaşıb: "Xalqı xalq edən, milləti millət edən onun ana dilidir." 20 səhifəni əhatə edən bu fəslin əsas mahiyyəti Ulu öndərin tarixi mübarizələrdən doğan bu sətrinə bağlıdır. Heydər Əliyevin bu cümləsi kontekstində müəllif bütövlükdə dillərin, xüsusilə Azərbaycan dilinin türk dilləri arealında tarixinə çox maraqlı elmi yanaşmasını ortaya qoyur. Akademik dilimizin inkişaf tarixini üç dövrə bölür: 1. Təşəkkür dövrü, 2. Köhnə Azərbaycan dili dövrü; 3. Yeni Azərbaycan dili dövrü.

Əsərdə bu dövrlərin hər birinin tarixi və bu tarixin keşməkeşli yolları, Turan-türk etnosundan bu günə qədər gəlib çıxan dilimizin adının dəqiqləşdirilməsi və bu dəqiqliyin elmi əsaslandırılması kimi məsələləri aydınlaşdırır. Müəllifin tarixi inkişaf yolu və bu yolda dilimizin adına bağlı araşdırmalarının bu yerdə bir əsası var: Yeni müstəqillik dövründə dilimizin adı ətrafında gedən qeyri-elmi yanaşmalara Heydər Əliyevin son qoyması. Əgər sovet dövrünün kəskin antimilli kanonları dövründə Heydər Əliyev Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Konstitusiyasında Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təsbit olunmasını təmin etmişdisə, təkcə bu fakt onun dilə elmi-praktik istiqamətdən yanaşmağa da sahib olması bu fəslin ideya istiqamətini müəyyən edir. Milli dilə Heydər Əliyev baxışı bu dilin "Azərbaycan dili" adlandırılması kimi vacib bir problemi həll etmişdir. Problemin bu şəkildə dəqiq həlli II fəsildə "Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir" kimi bir postulatın təsdiqi yollarını aydınlaşdırır.

Əsərin "Dil" hissəsinin III fəsli "Azərbaycan dili təliminin miqyası... və dünya azərbaycanlıları" kimi maraqlı, vacib problemə Heydər Əliyevin istər sovet dövrü, istərsə də müstəqillik zamanındakı mövqeyini, qətiyyətini ifadə edir. Müəllif Azərbaycan Dövlət Universitetinin 50 illik yubileyində Heydər Əliyevin doğma Azərbaycan dilində çıxışının əsas məğzini məhz dilimizə rəhbər sevgisinin leytmotivi kimi dilə gətirir. Və bu fəsildən aydın olur ki, Heydər Əliyev sovet ideologiyasının milli dillərə qısqanc dövründə belə doğma dilimizin doğmalığını qorumaq nümunəsi göstərmişdir.

Və sonda əsərin müəllifi Heydər Əliyevin milli dilə münasibətinin epogeyini göstərən nitqindən bir sitatı misal çəkir: "Xalqları dil qədər, milli-mənəvi ənənələr qədər, dəyərlər qədər birləşdirən başqa bir vasitə yoxdur. Biz bu vasitədən daim istifadə etməliyik. Xüsusən, başqa ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılar. Ona görə də mən arzu edərdim ki, hər bir ölkədə Azərbaycan icmasında azərbaycanlılar həmrəy olsunlar, bir-birinə dayaq olsunlar, bir-birinə yardım etsinlər, bir-birinin dərdinə yansınlar və bizim milli adət-ənənələrimizi, milli dəyərlərimizi birlikdə gözləsinlər, milli bayramlarımızı qeyd etsinlər. Təkcə müstəqillik bayramını, Novruz bayramını deyil, bütün başqa bayramları da qeyd etsinlər. Azərbaycan dilini yeni nəslə, uşaqlara çatdırmaq üçün müəyyən tədris imkanları yaratsınlar. Biz bu barədə kömək edəcəyik ki, bizdən sonra gələn nəsillər, sizin övladlarınız, bizim övladlarımız azərbaycançılığı daha da yüksəklərə qaldırsınlar, Azərbaycan dilini, milli-mənəvi dəyərlərimizi daim yaşatsınlar".

Tədqiqatın İkinci hissəsi "Ədəbiyyat" adlanır və burada "Klassiklərin müasirliyi", "Azərbaycan ədəbiyyatının Heydər Əliyev dövrü" və "Ədəbiyyatın ümumtürk üfüqləri" kimi problemlərə Heydər Əliyevin bir rəhbər yanaşmaları öz əksini tapmışdır. Dahi Liderimiz şifahi xalq ədəbiyyatına, "Koroğlu" dastanına, Nizami, Füzuli, M.P.Vaqif yaradıcılığına, Üzeyir bəy, Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavid, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Cəlil Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir və başqa şair, yazıçı, publisistlərin yaradıcılığına diqqətlə yanaşmış, onların hər birinin yubileylərinin təşkili barədə sərəncamlar imzalamışdır. Nizami Cəfərov Azərbaycan ədəbiyyatının, jurnalistikasının inkişafında rolu olan hər bir klassikə Heydər Əliyev qayğısını konkret misallarla göstərə bilmişdir. "Heydər Əliyev: dil, ədəbiyyat və incəsənət" monoqrafiyası Ulu öndərin klassikanın müasirliyinə necə diqqətlə yanaşmasını göstərməkdədir. Heydər Əliyevin müasir Azərbaycan yazıçılarına göstərdiyi qayğı, onları sovet repressiyasından necə qoruya bilməsi, çox sayda yaradıcı ziyalılarımızı orden və medallarla, dövlət mükafatları ilə necə təltif etməsi bu fəsillərin leytmotivi kimi səslənir. Müəllifin Heydər Əliyevdən təqdim etdiyi bir misal: "Biz Nizamini, Füzulini, Nəsimini, Vaqifi qiymətləndirdiyimiz kimi, Mirzə Fətəli Axundovu da, Üzeyir Hacıbəyovu da, Cəlil Məmmədquluzadəni də, Cəfər Cabbarlını da, Müslüm Maqomayevi də, Səməd Vurğunu da, Rəsul Rzanı da, Süleyman Rəhimovu da, Mehdi Hüseyni də, Qara Qarayevi də, Fikrət Əmirovu da, Niyazini də, Rauf Hacıyevi də və başqalarını da qiymətləndiririk. Biz bu gün yaşayıb-yaradanları da qiymətləndiririk. Xalqımızın, mədəniyyətimizin, incəsənətimizin, elmimizin çox gözəl keçmişi, tarixi və bu günü vardır. Mən tam əminəm ki, bundan da gözəl gələcəyi olacaqdır".

Əsərin üçüncü hissəsində üç mühüm fəsildə milli musiqi, təsviri sənət, teatr, kino, televiziya kimi mühüm sektorlara böyük rəhbərin verdiyi qiymət öz əksini tapmışdır. Kitabda müəllifin Heydər Əliyevdən gətirdiyi belə bir misal Ulu öndərin milli-mənəvi dəyərlər sisteminə elmi yanaşmasını sübut edir.

Heydər Əliyevin yenidən Azərbaycan rəhbərliyinə gəlməsi ilə müstəqil Azərbaycan mədəniyyəti qarşısında geniş inkişaf üfüqləri açıldı. Böyük mütəfəkkir görürdü ki, "müstəqilliyi elan etmək, onun qorunması və möhkəmləndirilməsi istiqamətində dövlət tədbirləri həyata keçirmək nə qədər vacib olsa da, əsl müstəqilliyi qazanmaq üçün bu hələ azdır. Gərək hər bir insan və xüsusən gənc nəsil müstəqilliyin nə qədər müqəddəs olduğunu bütün varlığı ilə dərk etsin, onu qorumaq və möhkəmləndirmək üçün hər cür qurban verməyə hazır olsun. Bunun üçün isə o, ilk növbədə yüksək mənəviyyata malik olmalıdır, xalqımızın milli-mənəvi dəyərləri onun şəxsiyyətinin mahiyyətini təşkil etməlidir. O, azərbaycançılığın, mənsub olduğu Azərbaycan xalqının mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, incəsənətinin, elminin nə olduğunu dərindən bilməlidir. Bu, çox mühüm məsələdir. Bizim bu gün təhsilimiz də, incəsənətimiz də məhz Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinə xidmət edərək, əsl vətəndaş tərbiyə olunması prosesinə cəlb edilibdir.

Onu da qeyd edək ki, "Heydər Əliyev: dil, ədəbiyyat və incəsənət" kitabı tərtibatı və poliqrafik keyfiyyəti ilə son dərəcə mükəmməl bir nəşr nümunəsidir. "BDU nəşr evi"nin çap etdiyi kitab elə bu keyfiyyəti ilə də "Heydər Əliyev İli"nə layiq bir hədiyyədir. Böyük rus yazıçısı Lev Tolstoy deyirdi: "Bu dünyada hər şey sonda yox olacaq. Amma bu dünyada əbədi qalan söz olacaq". Biz də əlavə edək ki, bu "əbədi söz" kitab formatında daha etibarlı və əbədi olur. "Heydər Əliyev: dil, ədəbiyyat və incəsənət" kitabı müəllifin və bütövlükdə Universitetimizin Ulu öndərin xatirəsinə əbədi və ədəbi yadigardır.

Cahangir MƏMMƏDLİ

BDU-nun Milli mətbuat tarixi kafedrasının müdiri, professor

Elçin MƏMMƏDOV

BDU-nun Filologiya fakültəsinin dekanı, dosent

525-ci qəzet.- 2023.- 28 dekabr,№236.-S.12;13.