Arbitraj haqda yeni qanunun qəbulu ilə nə dəyişəcək?

Xəbər verdiyimiz kimi, bu günlərdə Milli Məclisdə "Arbitraj haqqında" yeni qanun layihəsi birinci oxunuşda qəbul edilib. Bu qanun arbitrajın həyata keçirilməsi ilə bağlı yaranan ictimai münasibətləri tənzimləyəcək, arbitraj sazişinə dair tələbləri, Azərbaycanda arbitraj məhkəmələrinin və daimi arbitraj təşkilatlarının təşkili, fəaliyyət göstərməsi, arbitraj icraatının aparılması, arbitraj qərarlarının tanınması və icrası qaydalarını müəyyən edəcək. Bu qanun qüvvəyə mindiyi gündən "Beynəlxalq arbitraj haqqında" qanun ləğv ediləcək.

Bəs "Beynəlxalq arbitraj haqqında" qanunun ləğvi nəyi dəyişəcək? "Arbitraj haqqında" yeni qanunun üstünlükləri nələrdir?

Konstitusiya Araşdırmalar Fondunun prezidenti, hüquqşünas Əliməmməd Nuriyev deyir ki, qəbul edilən yeni qanun layihəsi arbitraj icraatının həyata keçirilməsi ilə bağlı yaranan ictimai münasibətləri tənzimləyir, arbitraj sazişinə dair tələbləri, Azərbaycanda arbitraj məhkəmələrinin və daimi arbitraj təşkilatlarının təşkili, fəaliyyət göstərməsi, arbitraj icraatının aparılması, arbitraj qərarlarının tanınması və icrası qaydalarını müəyyən edir.

Qanun layihəsinə əsasən, tərəflərdən birinin ərizəsi əsasında bu Qanunda göstərilən məhkəmə müvəqqəti təminat tədbirlərinin tətbiqi barədə qərar qəbul edə bilər. Arbitrajın yerinin Azərbaycan ərazisində olub-olmamasından asılı olmayaraq, arbitraj icraatı ilə əlaqədar müvəqqəti təminat tədbirlərinin tətbiqində məhkəmənin Mülki Prosessual Məcəllədə müəyyən edilən səlahiyyətləri var: "Bu Qanunun tələbləri nəzərə alınmaqla çıxarıldığı ölkədən asılı olmayaraq, bu Qanunda göstərilmiş məhkəməyə müraciət edilməsi yolu ilə müvəqqəti təminat tədbirlərinin tətbiqi barədə arbitraj məhkəməsinin qərarının məcburi hüquqi qüvvəsi tanınır və arbitraj məhkəməsi tərəfindən başqa hal nəzərdə tutulmamışdırsa, icra olunur. Müvəqqəti təminat tədbirlərinin tətbiqi barədə qərarın tanınması və ya icra olunması üçün müraciət etmiş və ya belə müraciəti təmin edilmiş tərəf həmin tədbirlər ləğv edildikdə, icrası dayandırıldıqda və ya dəyişdirildikdə dərhal bu barədə məhkəməyə məlumat verməlidir. Təminatın təqdim edilməsi məsələsi üzrə arbitraj məhkəməsi tərəfindən qərar çıxarılmışdırsa və ya belə qərarın çıxarılması üçüncü şəxslərin hüquqlarının qorunması üçün zəruridirsə, müvəqqəti təminat tədbirlərinin tətbiqi barədə qərarın tanınması və ya icrası haqqında müraciətə baxan məhkəmə məqsədəuyğun hesab etdiyi halda müraciət edən tərəfdən uyğun təminatın təqdim edilməsini tələb edə bilər".

Hüquqşünas Əkrəm Həsənovun sözlərinə görə, arbitraj, tərəflər arasında olan mübahisənin dövlət məhkəməsindən kənar məhkəmədə baxılmasıdır: "Sadə dildə desək, arbitraj özəl məhkəmədir. Tərəflər öncədən müqavilə bağlayır və həmin sənəddə qeyd edilir ki, mübahisə yaranarsa, buna dövlət məhkəməsində yox, arbitraj məhkəməsində baxılacaq. Dünya təcrübəsində bu, geniş yayılıb. Müxtəlif səbəblərdən (dövlət məhkəməsində işin çox uzanma ehtimalı və s.) tərəflər mübahisələrə arbitrajda baxılmasına üstünlük verirlər. Xarici vətəndaşlar da mübahisələrini Azərbaycanda arbitraj məhkəmələrində həll edə bilərlər. Həmçinin Azərbaycanın hüquqi və fiziki şəxsləri öz mübahisələrini məsələn, Fransada, Böyük Britaniyadakı arbitraj məhkəmələrində həll edə bilirlər".

Ə.Həsənov qeyd edib ki, qanun layihəsinə əsasən, arbitraj - arbitraj məhkəməsi tərəfindən məcburi hüquqi qüvvəyə malik qərarın çıxarılması məqsədilə həyata keçirilən mübahisəyə baxılma prosesidir. Arbitraj sazişi - tərəflər arasında yaranan və ya yarana biləcək mübahisələrin arbitraja verilməsi barədə tərəflərin razılaşmasıdır. Arbitraj sazişi yazılı formada bağlanılır. Arbitraj sazişi müqavilədə arbitraj qeyd-şərti kimi və ya ayrıca müqavilə formasında ola bilər. Daimi arbitraj təşkilatı mübahisənin həlli üçün arbitraj məhkəməsinin səlahiyyətlərinə aid məsələlər istisna olmaqla, arbitraj icraatının idarə edilməsi, arbitrajın təşkilati təminatı, o cümlədən, arbitrlərin təyin olunması, onlara etiraz edilməsi və onların səlahiyyətinə (mandatına) xitam verilməsi məsələlərinin həlli, kargüzarlıq, arbitraj haqlarının və digər arbitraj xərclərinin ödənilməsinin təşkili funksiyalarını həyata keçirəcək.

Hüquqşünasın fikrincə, arbitrlərə etimad olmalıdır ki, tərəflər onlara müraciət etsinlər. Lakin ümumilikdə yeni qanunun qəbulu müsbətdir: "Arbitrajların olması ilə məhkəmələrin iş yükü azalacaq. Bir qayda olaraq arbitrlər iqtisadi, sahibkarlar arasında olan mübahisələrə baxırlar" deyən hüquqşünas bildirib ki, əgər arbitrajlar normal şəkildə işləsələr, bu, məhkəmələrin iş yükünü azaldacaq, sahibkarlığın inkişafına dəstək verəcə.

Siyasi və Hüquqi Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Xəyal Bəşirov bildirib ki, arbitraj institutu böyük iqtisadi maraqların müqəddəratını həll etdiyi hazırkı dünyanın, inkişaf etmiş dövlətlərində kommersiya və iqtisadi mübahisələrin həlli sahəsində daha operativ yanaşmanı təmin edən, neytral, praqmatik, etibarlı və alternativ həll üsuludur. Arbitri və ya arbitrləri problemin ədalətli həllində ən maraqlı şəxslər olan mübahisə tərəfləri öz iradələri əsasında seçir və onların qəbul etdiyi qərarlar həmin tərəflər üçün mübahisəsiz məcburi olur.

Yeni dünya düzəninə biz, Rusiya-Ukrayna müharibəsinə görə "Yuxarı dəhliz"in, İrana görə isə "Aşağı dəhliz"in bağlı olduğu bir vəziyyətdə daxil olmaqdayıq. Elə İkinci Qarabağ müharibəsini və Azərbaycanın qələbəsini, ümumilikdə Cənubi Qafqazla da bağlı yenilikləri şərtləndirən "Orta dəhliz" Avropa ilə Asiyanın xilaskarı olmaq iddiasını ortaya qoyub. Qlobal səviyyədə böyük bir iqtisadi, logistika və ticarət yolunun əsas həlqələrindən biri olan Azərbaycan üçün elə o kalibrdə iqtisadi mübahisələr ən aktual məsələyə çevrilməkdədir. Məhz bu amili nəzərə alan Prezident İlham Əliyev Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanının, Ələt Azad İqtisadi Zonasının və digər azad iqtisadi zonaların yaradılması kimi həm fəaliyyət dairəsinə, həm də üstünlüklərinə görə regional miqyası aşan böyük layihələri reallaşdırmaqdadır. Azərbaycanın işğaldan azad edilmiş ərazilər də daxil olmaqla iqtisadi rayonlara bölgüsü prosesi həyata keçirilməkdədir: "Biz hazırda otuz ilə yaxın müddətdə bizə ağlagəlməz miqyasda iqtisadi zərər vuran Ermənistana qarşı müxtəlif məhkəmə platformalarında, o cümlədən də, Beynəlxalq Arbitraj Məhkəmələrində böyük iddialar qaldırmaqdayıq. Hesab edirəm ki, uzun illər ərzində beynəlxalq arbitraj məhkəmələrinin qərarlarının bizim ölkəmizdə məcburi xarakter daşıdığını nəzərə alsaq, öz ölkəmizdə belə məhkəmələrin fəaliyyət göstərməsi çoxdan reallaşmalı idi. Bu sahədə ən ali iradənin, kifayət qədər qanunların, digər normativ aktların, Prezident sərəncamlarının və həmin sərəncamlarda çoxlu sayda göstərişlərin olmasına baxmayaraq, real addımlar atılmırsa, deməli, bu, kimlərinsə qanuna və dövlətimizin yürütdüyü siyasətə zidd fəaliyyətinin nəticəsidir. Elə ən son, arbitraj məhkəmələri ilə bağlı Prezidentin göstərişinin də əks olunduğu 3 aprel 2019-cu il tarixdə dövlətimiz məhkəmə-hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi məcburiyyətində qaldı. Bununla belə, bu il ölkənin ən yüksək məhkəmə instansiyası olan Ali Məhkəməyə rəhbər təyin etmək məqsədilə dövlət ən layiqli namizəd üçün tamamilə başqa sahəyə müraciət etməli oldu. Ölkədə məhkəmə sisteminin təşkili, hakimlərin və məhkəmə sisteminin müstəqilliyinin təmin edilməsi kimi dövlət əhəmiyyətli funksiyaları daşıyan Məhkəmə-Hüquq Şurasının tərkibinin dəyişilməsinə gətirib çıxaran qanunun dəyişikliyinə zərurət yarandı. Bununla da dövlət onun iradəsinin hər şeydən və hamıdan üstün olduğunu bir daha göstərdi".

Milli Məclisin hüquq siyasəti və dövlət qurucluğu komitəsinin sədr müavini Qüdrət Həsənquliyevin dediyinə görə, məhkəmələr dövlət adından qərarlar qəbul edirlər. Məhkəmələrdə də hakimlər ədalət mühakiməsini həyata keçirir. Amma arbitrlər hakim sayılmırlar. Biz, məhəkəmə deyiriksə konstitusiyada məhkəmə sisteminin dəqiq dairəsi bəlli olur ki, məhkəmə sisteminə hansı strukturlar daxildir. Ona görə də arbitrlər qeyri-kommersiya təşkilatıdır, qeyri-dövlət orqanıdır: "Yeni qanunun qəbulu müsbətdir. Qanunun tətbiq dairəsi, arbitraj təşkilatlarının təşkili formaları və prinsipləri, arbitrajda baxılan işlər, arbitraj sazişi, arbitraj icraatı və digər məsələlər əksini tapıb. Hesab edirəm ki, buna çox böyük ehtyac var idi. Bəzən illərlə məhkəmələrdə süründürməçiliklər davam edirdi. Buna da son qoyulacaq və qanun sahibkarlığın inkişafına töhfə verəcək".

Parlamentin Hüquq siyasəti və dövlət quruculuğu komitəsinin üzvü Nizami Səfərov deyir ki, ölkədə yeni arbitraj təsisatının formalaşması Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirilən hüquqi islahatların bir mərhələsidir: "Arbitraj təsisatının yaradılması iqtisadi fəaliyyət sahəsində meydana gələn mübahisələrin səmərəli alternativ üsulu olaraq məhkəmələrin iş yükünün əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmasına xidmət edəcək".

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet .- 2023.- 16 dekabr, №229.- S.10.