Professor Mahirə Hüseynovanın türkoloji görüşləri

Azərbaycanda milli-ideoloji düşüncənin formalaşması, mənəvi dəyərlərimizin, tarixi köklərimizin tədqiq və təbliği işinə hələ sovet dövrünün ən mürəkkəb illərində xüsusi diqqət ayıran Ulu öndər Heydər Əliyev respublikada türkoloji düşüncənin inkişafı üçün lazımi şərait yaratdı. Ümummilli liderin siyasi-ideoloji fəaliyyətinin layiqli davamçısı olan İlham Əliyev də hər zaman Türk dünyası konsepsiyasına həssaslıqla yanaşır və bunu dövrümüzün aktual məsələlərindən birinə çevirib. Professor Mahirə Hüseynovanın elmi yaradıcılığı da bu konsepsiyaya xidmət göstərərək Azərbaycan dilçiliyinin bütün sahələrini əhatə edir. Bundan əlavə, o, türkoloji dilçilik məsələlərinə aid mühüm tədqiqatların, layihələrin müəllifidir. Qədim və ortaq kökə malik türk dilləri dialektlərinin qarşılıqlı inteqrasiya məsələləri bu günədək türkologiyada, demək olar ki, əsaslı və fundamental şəkildə araşdırma obyektinə çevrilməyib. Professor Mahirə Hüseynovanın "Türk dilləri dialektlərinin qarşılıqlı inteqrasiyası" adlı monoqrafiyasını aktual edən cəhətlər həm də bundan ibarətdir ki, türk dillərinin dialektlərinin hər biri ayrı-ayrılıqda öz ilkinliyinə, miqyasına, tarixi-linqvistik faktlarına görə olduqca zəngindir, bu isə həmin dillərin dialektlərində fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyyətlərin hərtərəfli araşdırılmasını şərtləndirən amillərdəndir. Bu məqsədlə professor Mahirə Hüseynova "Türk dilləri dialektlərinin qarşılıqlı inteqrasiyası" mövzusunda layihə hazırlayaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondunun qrant layihələri müsabiqəsinə təqdim edib və həmin müsabiqənin qalibi olub.

Onu da qeyd edək ki, türk dillərinin daşıyıcısı olan xalqlar çox yaxın genetik ortaqlığa malikdirlər və bu mövzu Mahirə xanıma qədər dialektal aspektdə, demək olar ki, kifayət qədər geniş şəkildə araşdırılmamış və cüzi şəkildə görülən işlər lokal və epizodik xarakterli olmuşdu.

Bu baxımdan, filologiya elmləri doktoru, professor Mahirə Hüseynovanın yaxın zamanlarda çapdan çıxmış "Ümumtürk dillərinin dialekt və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyası" kitabını Azərbaycan dili dialektlərinin türk dilləri və dialektləri ilə müqayisəli tədqiqinə dair yazılmış ilk ensiklopedik əsər hesab etmək olar. Kitabda Azərbaycan dili dialektlərinin tədqiqi, eləcə də digər türk dillərinin öyrənilməsində mövcud yeniliklər, dialektlərin müqayisəli tədqiqi, ümumtürk dillərində etnoqrafizmlər, qarşılıqlı inteqrasiya məsələləri, türk dillərinin diferensiasiyası və inteqrasiyası, türk dillərinin və dialektlərinin təşəkkülü, təsnifi, ədəbi dillərin koyne dialektləri, türk dillərinin dialekt bölünməsi və sair mühüm problemlər ümumtürkoloji səviyyədə araşdırılıb.

Professor M.Hüseynova araşdırmanı üç istiqamətdə aparıb. Türk dilləri dialektlərində tarixən baş verən fonetik dəyişmələri nəzərə almadan və fonetik hadisələri düzgün qiymətləndirmədən səmərəli nəticələr əldə etmək mümkün deyil və elə buna görə də araşdırmanın birinci istiqamətində türk dilləri dialektlərinin fonetik xüsusiyyətləri dayanır.

Birinci fəsildə "Azərbaycan dilçiliyində ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin müqayisəli aspektdə tədqiqi məsələləri" araşdırılır. Alim bu problemi iki istiqamətdə öyrənməyi məqsədəuyğun hesab edir. Birincisi, birbaşa dialektlərə aid tədqiqatlar. Bu istiqamətdə M.Şirəliyev, T.Hacıyev, H.Mirzəyev, E.Əzizov, B.Əhmədov, M.Məmmədli və başqalarının tədqiqatları təhlil edilir. Hər bir tədqiqata həssaslıqla yanaşılır, dilçiliyimizə verdiyi töhfələr xüsusi mənalandırılır. Bu baxımdan, akademik M.Şirəliyevin fəaliyyətinin yüksək dəyərləndirilməsi olduqca təqdirəlayiq haldır. Alimin M.Şirəliyevi Azərbaycan dialektologiyasının banisi hesab etməsi fikri də real məntiqə söykənir. XX əsrin əvvəllərində dialektologiyaya dair müəyyən araşdırmalar aparılsa da, dilçiliyin bu sahəsinin elmi əsaslarla öyrənilməsi M.Şirəliyevin fəaliyyəti ilə başlanır. M.Şirəliyev hələ sağlığında dialektoloji məktəb yaratmış, onun rəhbərliyi ilə şivələrin əksəriyyəti monoqrafik üsulla öyrənilmiş, dialektoloji lüğət və atlaslar tərtib olunmuşdu. Məhz onun sayəsində sovet dönəmində Azərbaycan dialektoloji mərkəzə çevrilmişdi. M.Hüseynova hər bir tədqiqatın mütərəqqi cəhətlərini oxucuların diqqətinə çatdırır. T.Hacıyevin Cəbrayıl şivəsini tədqiq etməklə dialektologiyaya yeni nəzəri fikirlər əlavə etməsini, H.Mirzəyevin Dərələyəz şivəsini öyrənməklə dialektlərin lüğət tərkibini zənginləşdirməsini, E.Əzizovun tarixi dialektologiyaya dair tədqiqlərini, B.Əhmədovun söz yaradıcılığına dair araşdırmalarını, M.Məmmədlinin dialektlərin qrammatik xüsusiyyətlərini Ural-Altay dilləri arealında öyrənməsini xüsusi vurğulayır.

İkinci istiqamət isə dialektlərlə əlaqəli şəkildə tədqiqatların aparılmasıdır. Bu istiqamətdə türk dilləri dialektlərinin leksik xüsusiyyətlərinin tədqiq edilib. Burada dialektoloji vahidlərin formalaşma tarixinə, areallarına, oxşar və fərqli cəhətlərinə, etimologiyasına daha çox diqqət yetirilib. İkinci fəsil "Ümumtürk dilləri dialektləri və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyası" probleminin şərhinə həsr olunub. Burada dialektlərin təşəkkülü, türk dillərinin inteqrasiyası, türk dillərinin təsnifi, ədəbi dilin koyne əsası, ortaq türk dilinin yaradılması, ana kitabımız olan "Kitabi-Dədə Qorqud" abidəsinin dilimizin tarixinin öyrənilməsində rolu kimi problemlərin həlli qarşıya qoyulub və müvəffəqiyyətli həllinə nail olunub. Ortaq türk dili ilə bağlı alimin mülahizələri maraqlı və önəmlidir.

Üçüncü istiqamətdə müəllifin məqsədi türk dilləri dialektlərinin morfoloji xüsusiyyətlərini araşdırmaq olub. Bu istiqamətdə "Fonetik xüsusiyyətlər" bölməsi nəzəri fikirlərin və praktik materialın zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu bölmədə qədim və müasir türk dillərinin və dialektlərinin fonetik quruluşu-saitlərin fonematik xüsusiyyətləri, saitlərin mənşəyi və kəmiyyəti, səs keçidləri, diftonqlaşma, ahəng qanunu, proteza, səslərin düşümü, assimilyasiya, dissimilyasiya, Azərbaycan və özbək dillərində şəxs adlarının fonetik cəhətdən müqayisəsi, Azərbaycan və qazax dilləri arasında ortaq xüsusiyyətlər ümumtürkoloji səviyyədə təhlil olunub, türk dilçiliyi üçün əhəmiyyətli fikir və mülahizələr irəli sürülüb. Kitabın "Morfoloji xüsusiyyətlər" bölməsində türk dilləri və dialektləri arasında inteqrasiya prosesləri nəzərdə saxlanmaqla hal, mənsubiyyət, kəmiyyət formaları, şəxs və işarə əvəzlikləri, feilin təsriflənən və təsriflənməyən formaları və zərflər qədim yazılı abidələr, müasir türk dilləri və dialektləri ilə müqayisəli şəkildə tədqiqata cəlb edilib.

M.Hüseynovanın "Ümumtütk dillərinin dialekt və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyası" adlı monoqrafiyası türk dillərinin və dialektlərinin arasında inteqrasiya proseslərinin tədqiqini aktuallaşdıracaq və bu istiqamətdə tədqiqatların genişlənməsinə zəmin yaradacaqdır. Çünki türk dillərinin dialektləri, şivə sözləri tədqiq olunmağa başladığı gündən indiyədək yazılmış dialektologiya kitablarında və eləcə də ayrı-ayrı elmi tədqiqat əsərlərində ümumi qrammatik mənasına görə iş, hal-vəziyyət, hərəkət bildirən və morfologiyanın özəyi, tərkib hesab olunan feillərin türk dillərinin dialektlərinə qarşılıqlı inteqrasiyası məsələsinə toxunulmamış və konkret dil faktlarına əsaslanan mülahizələr söylənilməmişdi. Əlbəttə, feil çoxkateqoriyalı bir nitq hissəsidir və türkologiyada bu nitq hissəsinin arxaikləşməsi, lüğəvi məna növləri, quruluşu, təsriflənən və təsriflənməyən formaları, eləcə də növ, inkarlıq, təsirlik və təsirsizlik kimi kateqoriyalarından kifayət qədər bəhs olunsa da, ayrı-ayrı türk dillərinin dialektlərində onların necə işlənməsi məsələsi müqayisəli şəkildə araşdırma obyektinə çevrilməmişdi. Bunu nəzərə alaraq M.Hüseynova araşdırmalarında ümumtürk dillərinin dialektlərində işlənən feilləri qarşılıqlı inteqrasiya müstəvisində nəzərdən keçirməyi zəruri hesab edib.

Genetik cəhətdən türk dilləri ailəsinə və morfoloji-tipoloji cəhətdən iltisaqi dil qrupuna aid olan türk dillərinin fonetik, leksik, qrammatik dialekt vahidləri ilə bağlı professor M.Hüseynovanın xeyli sayda elmi məqalələri həm ölkəmizdə, həm də Rumıniyada, Qazaxıstanda, Türkiyədə, Tatarıstanda, Qırğızıstanda və digər ölkələrdə nəşr olunub. Hətta müəllifin "Azərbaycan dilinin yemək və içki adlarının tarixi-etimoloji lüğəti" adlı kitabında da Azərbaycan yemək və içki adlarının etimologiyası ilə bərabər, onların türk dillərində və dialektlərində nə dərəcədə geniş dairədə işlənməsinə də diqqət yetirilib.

Ümumiyyətlə, M.Hüseynova türk dilləri dialektlərinin kompleks şəkildə öyrənilməsini qarşısına məqsəd qoyub. Bu kompleksdə qohum dillərin dialekt bölünməsi və inteqrasiyası da əsas yerlərdən birini tutur. O, ümumtürk dilləri dialektlərinin bu və ya digər türk dillərinin ədəbi dillərinə inteqrasiyası ilə bağlı da məqalələr hazırlayıb və məqalələri xarici mətbuat səhifələrində də dərc edilib. Bu cəhətdən alimin türk dünyasının dil materiallarının tədqiqata cəlb edilmiş hissəsi ilə bağlı elmi qənaəti xüsusi maraq doğurur. Professor M.Hüseynovanın elmi tədqiqatlarında qədim türk tayfa və qəbilələrinin mənşəyi, dili, təşəkkül tarixinin öyrənilməsi də önəmli yerə sahibdir.

Son illər ərzində M.Hüseynova türkologiya ilə əlaqədar Türkiyənin bir çox şəhərlərində, habelə Tatarıstan (Rusiya), Qazaxıstan, Özbəkistan, Almaniya və Azərbaycanda təşkil olunan bir sıra beynəlxalq simpozium və konfranslarda fəal iştirak edib. Bununla da dünya türkoloqları arasında ölkəmizi təmsil edərək, Azərbaycan türkologiya elmini də uğurla tanıtmağa nail olub.

Şəkər MƏMMƏDOVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, ADPU-nun Türkoloji mərkəzinin direktoru

525-ci qəzet .- 2023.- 19 dekabr, №(231).- S.11.