Antoni ilə Kleopatranın gur məhəbbətinin faciəli sonluğu

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Natiqlik qabiliyyəti və Sezarın maddi yardımı Antoninin əvvəlcə xalq tribunu seçilməsinə, sonra isə avqur olmasına şərait yaratdı. Antoninin xidməti də nəhayət, Sezara böyük fayda verdi. Ən başlıcası, o, konsul Martsellə müqavimət göstərirdi. Pompeyin tapşırığı ilə konsul qoşun toplayırdı və ona əlavə dəstələr toplamaq üçün səlahiyyət verilmişdi. Digər tərəfdən Antoni Suriyaya Katonun protejesi olan Bibula köməyə göndərilsə və Parfiya ilə müharibə aparmaq lazım gəlsə, onun adı naminə heç kəs Pompeyin rəhbərliyi altında vuruşmayacaqdı. Bundan başqa, senatorlar Sezarın məktublarını qəbul etməkdən və oxumaqdan imtina etsələr, Sezarın xatirinə Antoni onları ictimaiyyətə çatdıracaqdı və bu, adamların şüurunda xeyli dönüş əmələ gətirə bilərdi. Sezar inanırdı ki, onun təklifləri yazdığı kimi xalqa açıqlansa, ədalətli və ümidverici məsələ kimi qəbul ediləcək. Sezar əvvəlcə müəyyən güzəştlərə getməyə - qoşunların çox hissəsini buraxmağa və Tsizsalp Qalliyasını yeni canişinə verməyə hazır idi, lakin təkid edirdi ki, konsulluğa başlayana qədər Tsizalp Qalliyasını və iki legion qoşunu onun sərəncamında saxlasınlar. Onun əleyhdarlarının təzyiqi ilə Senat bu təkliflərə razılıq vermədi. Bu vaxt Antoninin dostu, 50-ci ilin xalq tribunu Qay Kurion tələb etdi ki, hər iki sərkərdə - həm Pompey, həm də Sezar öz əyalətlərini və qoşunlarını təhvil versin və yalnız bu yolla dövlətdə möhkəm sülh yaratmaq olar. Bu təklif qəbul olunsa, düşmən olan hər iki sərkərdə hakimiyyətdən və ordu adlanan qüvvədən məhrum olacaq və özəl şəxslərə çevriləcəkdilər. Əlbəttə, Kurionun təklifi hər iki tərəf üçün bərabər şərtlər irəli sürsə də, heç şübhəsiz, Sezarın mənafeyinə xidmət edirdi. Pompeyi zərərsizləşdirməklə Sezar böyük fəaliyyət meydanı qazanacaqdı və Roma mübarizəsi üçün ən vacib olan vasitə - pul bu vaxt onda bol idi. Zahirən bərabərlikdən xəbər verən bu təklif müzakirə edildikdə Katonun müqaviməti ilə rastlaşsa da, senatorların çoxu onu bəyəndiyini bildirdi. Lakin konsul Klavdi iclası bağlayaraq qərarın qəbul edilməsinə mane oldu. 1 yanvar 49-cu ildə isə yeni konsullar fəaliyyətə başladı və onlar Sezarın qatı əleyhdarları idi. Senat qərar verdi ki, Sezarın əyalətləri Domitsi Aqenobarba verilsin və qarşıdakı müharibədə baş komandanlıq Pompeyə həvalə olunsun. Bunun üçün İtaliyada qoşun yığılmasına başlandı və Sezarın tərəfdarı kimi tribunlar Mark Antoni və Kvint Kassi bu qərara veto qoymağa cəhd etdilər. Lakin konsul Lentul özü onlara Senatın iclasını tərk etməyi təklif etdi ki, təhqirə məruz qalmasınlar. Hər iki tribun isə həmin gün gizli surətdə qul paltarında Romadan Sezarın yanına qaçdılar. Bununla da Sezarın əlinə vətəndaş müharibəsini başlamaq üçün çox nadir bir fürsət düşdü. Sezar 49-cu il yanvarın 12-də Rubikon çayını keçdi və yaxşı dərk edirdi ki, bu körpünü keçdikdən sonra geriyə yol yoxdur və bundan sonra hər şeyi silah həll edəcəkdir.

Doğrudan da, silah danışanda qanunlar susmağa məcbur olur və m.ə. I əsrin əvvəlindən ta imperiyanın süqutunadək Roma tarixi bu həqiqəti dəfələrlə təsdiq etdi. Romada vətəndaş müharibəsinin başlanması üçün Antoninin də az "xidməti" olmamışdı. Təsadüfi deyil ki, Siseron sonralar öz fillippikalarında yazırdı ki, Yelena Troya müharibəsinə səbəb olduğu kimi, Antoni də vətəndaş müharibəsinə səbəb olmuşdu. Ancaq Sezar, Antoninin onun düşərgəsinə qaçması olmasa da, başqa bir səbəb tapmalı idi, çünki onun istifadə etdiyi bütün konstitusion, hüquqi, siyasi vasitələr və yollar ona heç nə qazandırmamışdı, əksinə, onun hər bir təklifi ona qarşı düşmənçiliyi daha da qızışdırırdı, göz dikdiyi Romadan, hakimiyyətdən onu daha çox aralayırdı. Axı o, Qalliyada olduğu bütün uzun müddət ərzində özünün strateji məqsədini bir an da olsun yaddan çıxarmamışdı və qibtə etdiyi Aleksandrın şöhrətinə yaxınlaşmaq üçün ona daha geniş meydan lazım idi. Bu meydanın qapısını isə yalnız hakimiyyət, özü də mütləq hakimiyyət aça bilərdi. Ona görə də bu anda Antoni Sezarın böyük planının, nəhəng makinasının xırda bir vinti rolunu oynayırdı və bu vint lazımınca işləməsə, onu dəyişdirmək, başqasından istifadə etmək o qədər də çətin deyildi. Sezar adlanan şir artıq Qalliya adlanan yuvaya sığa bilmədiyindən oradan çıxmışdı, Romadakı yeni yuvasına can atırdı. Nəinki Pompey, hətta ən yaxın adamı belə (axı bir az əvvəl Pompey ona çox yaxın idi), onun qarşısını kəsə bilməzdi, ac şir öz ovundan əliboş geri qayıda bilməzdi. Ona görə də Sezar müqavimətsiz olaraq İtaliya ilə irəliləyib Romaya daxil oldu və burada da heç bir müqavimətlə qarşılaşmadı. Qoşunları olmayan Pompey üçün əvvəlcə Romanı tərk etmək, sonra isə Yunanıstana qaçmaqdan başqa bir əlac qalmamışdı. Pompeydən başqa hər iki konsul, senatorların çoxu da qaçmışdı. Hamı Sullanın diktaturası dövründə olduğu kimi, Sezarın da proskriptsiya siyahılarını işə salacağını, Romanı qanına qəltan edəcəyini gözləyirdi. Pompeyin özünün qidalandırıb böyütdüyü Sezar, indi ona qarşı düşmənə çevrilmişdi, qənim kəsilmişdi. Lakin böyük əksəriyyətin gözlədiyinin əksinə olaraq, Romaya daxil olan Sezar özünü çox ləyaqətlə apardı və əleyhdarları ilə sülh aramağa başladı. Bu vaxt artıq Pompey İtaliyanı tərk etmişdi. Sezar qırğınlar əvəzinə clemencia - mərhəmət, şəfqət şüarını irəli sürdü. O, əsirləri azad etdi. Onun yeganə zorakı hərəkəti orduya vəsait lazım olduğu üçün xalq tribunu Metellin etirazlarına baxmayaraq, dövlət xəzinəsi saxlanılan otaqların qapısını qırmaq oldu.

Bir neçə vaxtdan sonra Sezar İspaniyaya yollandı ki, orada olan Pompey legionları ilə məsələni birdəfəlik çürütsün. 49-cu ilin iyul-avqust aylarında Sezar Pompey qoşunlarını məğlub etdi və Romaya döndü. Bu dövrdə Romanın idarə edilməsi pretor kimi Lepidə, qoşunların komandanlığı və İtaliyanın idarə edilməsi xalq tribunu kimi Antoniyə həvalə olunmuşdu. Lakin bu dövrdə Antoni başqaları kimi o qədər populyar deyildi. O, ayrı-ayrı adamların onlara dəyən ziyan barədəki şikayətlərinə lazımınca diqqət vermirdi. O, şikayətlərə səbirlə qulaq asmağı bacarmırdı və başqalarının arvadları ilə yaxınlıq etməsiylə ad çıxarmışdı. Ümumiyyətlə, Sezar hökuməti onun dostları tərəfindən təmsil olunurdu. Bu dostlardan biri kimi, Antoni onun daha çox etimadını qazanmışdı və ona görə də böyük səhvlərə yol verirdi.

48-ci ilin iyununda Fessaliyada, Farsal yaxınlığında Sezarın Pompeylə həlledici döyüşü keçdi. Bu döyüşə başlamamışdan əvvəl Antoni Brundiziyadan qoşunlarla gəlmişdi və bu, Sezarın cəsarətini artırmışdı. Pompeyin qoşunları darmadağın edildi və o özü əvvəlcə Lesbos adasına, oradan isə Misirə qaçdı. Misirdə çar XIII Ptolomeyin göstərişi ilə Pompey xaincəsinə öldürüldü. Bir neçə gündən sonra kiçik hərbi dəstə ilə Sezar Aleksandriyaya gəldi. Burada o, Misirin daxili işlərinə qətiyyətlə müdaxilə etməyə başladı. O, mərhum çar XII Ptolomey Avletin Romaya olan böyük borcunu tələb etdi, sonra isə sülalə mübarizəsində iştirak etdi. Bu mübarizə Misir çarı XIII Ptolomey Dionis və onun bacısı Kleopatra arasında gedirdi. Sezar Kleopatranı müdafiə etdi və bu gənc qadın onun məşuqəsi oldu. Sezarın səyi nəticəsində qardaşı ilə birlikdə o, çariça elan olundu. Bu, saray adamları arasında ciddi narazılıq yaratdı və romalılara qarşı üsyan başlandı. Bu vaxt Suriyadan kömək gəlib çıxmadığına görə romalıların vəziyyəti ağır idi. Sezar limanda dayanan donanmanı yandırmağı əmr etdi. Şəhərə yayılan alov məşhur Aleksandriya kitabxanasını da məhv etdi. Üsyan yatırıldıqda Sezara xəyanət edən Ptolomey Dionisin qoşunları Nil çayının deltasında darmadağın edildi və 48-ci ildə tək hakimiyyət Kleopatraya verildi. Bir az sonra Kleopatra Sezardan oğul da doğdu və onu Sezarion adlandırdılar.

VII Kleopatra 69-cu ildə çar ailəsində anadan olmuşdu, o, 80-ci ildən Misir çarı olan XII Ptolomey Avletin qızı idi. Onun sələfləri Makedoniyalı Aleksandra, daha doğrusu, onun sərkərdəsi Ptolomey Laqa gedib çıxır. Ptolomeylər sülaləsi qısa fasilələr istisna olmaqla 306-cı ildən 30-cu ilədək, yəni Kleopatranın vəfatınadək Misirdə hökmdarlıq etmişdilər. 332-ci ildə Aleksandr heç bir müqavimətə rast gəlmədən Misirə daxil oldu və hamı ona misirliləri perslərin nifrətamiz hakimiyyətindən azad edən bir xilaskar kimi baxırdı. 332-331-ci illərin qışını Misirdə keçirən Aleksandr Nilin deltasında dənizlə iri gölün arasında Aleksandriya şəhərini saldı və az keçməmiş bu şəhər yunan-Roma dünyasının iri siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzlərindən birinə çevrildi. Aleksandrın Misirin idarə olunmasında etdiyi yeniliklərdən biri ondan ibarət oldu ki, mülki işləri misirlilər, maliyyə işlərini yunanlar, hərbi rəhbərliyi isə makedoniyalılar həyata keçirməli idilər. 323-cü ildə Aleksandr 33 yaşı tamam olmamış Babildə öldü. Onun ölümündən sonra bütün dövlətin çarları kimi onun ağıldan kəm qardaşı, atası II Filippin qeyri-qanuni oğlu və həmçinin IV Aleksandr adlandırılmış Aleksandrın Roksanadan yenicə olan oğlu çar elan edildi. Onların hər ikisi idarə etməyə qadir olmadıqlarına görə, köhnə Makedoniya əyanı Perdikka regent seçildi. Hərbi rəislərə isə Aleksandrın dövlətinin ayrı-ayrı hissələrini idarə etmək tapşırıldı və onlar həmin ölkələrə öz qoşunları ilə getdilər və orada möhkəmləndilər.

Diadoxların hökmranlığının ilk illəri göstərdi ki, onlar hökmdar-regentin aliliyi ilə hesablaşmaq istəmirlər. Bu separatizmi rüşeym halında boğmaq üçün Perdikka onlardan birini, məhz Misir hökmranı Ptolomey Laqı cəzalandırmaq istədi və ona qarşı yürüş təşkil etdi. Lakin bu yürüş uğursuz oldu, regentin özünü çadırında öz komandirləri öldürdülər. 321-ci ildə Suriyada keçirilən müşavirədə diadoxlar öz nüfuz dairələri və satrapiyaların bölünməsi barədə yeni müqavilə bağladılar. Misir Ptolomey Laqa qaldı, Makedoniya və Yunanıstan Antipatrın və onun oğlu Kassandrın mənafe dairəsi oldu, Tək közlü Antiqon isə kiçik Asiyanın strateq-avtokratı elan edildi. Mesopotamiya Selevkə verildi, Frakiya, Propontida rayonu, Kiçik Asiyanın bir hissəsi Lisimaxın nüfuz dairəsi oldu.

311-ci ildə bütün diadoxların razılığı ilə dövlətin nominal çarları - kəmağıl III Filipp Arridey və 12 yaşlı IV Aleksandr öldürüldülər. Bununla Filipp-Aleksandr sülaləsinə son qoyuldu. 306-cı ildə isə böyük diadoxlar - Tək közlü Antiqon, Demetri, Poliorket, Ptolomey Laq, Lisimax, Selevk, Kassandr özlərini çar elan etdilər və Aleksandrın dünya imperiyasının xarabalıqları üzərində öz dövlətlərini yaratmağa başladılar. Misir ən iri ellinist dövlətlərindən biri oldu və Makedoniyalı Aleksandrın ən yaxın hərbi rəislərindən biri, ən məşhur Makedoniya ailələrindən birinin nümayəndəsi olan Ptolomey Laqın (o özü 323-283-cü illərdə hökmranlıq etmişdi) nəslinin sülaləsi tərəfindən idarə edildi. Bu dövlətin ellinizm dövründə paytaxtı Aleksandriya şəhəri oldu və bu, ptolomeylər sülaləsi dövründə ellinist dünyasının ən iri şəhərinə çevrildi. Sonrakı 37 il ərzində II Ptolomey Filadelf, sonrakı 25 il III Ptolomey Everqet, III əsrin son 17 ilində IV Ptolomey Filopator, II əsrin əvvəlində VI Ptolomey Fipometor çarlıq etdilər. Bir müddət Misirdə qadınlar çarlıq etdi. VI Filometora ölkəni 180-145-ci illərdə, sonra isə həm də əri olan qardaşları və oğulları ilə Kleopatralar idarə etmişlər.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet .- 2023.- 23 dekabr, №(233).- S.22.