Gəncliyin uğurlu gələcəyinin yolu özünütərbiyədən keçir

Həyat adlı ən nadir nemət, misilsiz fürsət insana bircə dəfə verilir. Bu fürsətdən maksimum yararlanmaq, qəlbən Vətənə, xalqa və ailəyə bağlı olub onlara sədaqətlə xidmət etmək, yaxşı əməllərlə özündən sonra silinməz izlər qoymaq hər bir gəncin borcudur. Öz ağılı, biliyi, bacarığı və halal zəhmətilə hər bir gənc həyatda və cəmiyyətdə özünəlayiqli yer tapa bilər. Lakin uğurlu inkişaf, həyatda yüksək nailiyyətlər qazanmaq və zirvəyə ucalmaq üçün ən vacib amillərdən biri də tərbiyə, xüsusən də özünütərbiyədir. Çünki ailənin, uşaq bağçası-körpələr evinin və məktəbin verdiyi ilkin tərbiyə onda daha gözəl, təsirli, keyfiyyətli və yüksək nəticə qazanmış olur ki, gənclik özünütərbiyə ilə bütün bunları daha da möhkəmləndirmiş olsun. Bütün canlılar arasında özünütərbiyə yalnız insana məxsusdur.

Tarix boyu Azərbaycan xalqının yaratdığı nağıllar, dastanlar, atalar sözləri, aforizmlər, laylalar, bayatılar uşaqların, yeniyetmələrin və gənclərin həyatına böyük tərbiyə məktəbi kimi daxil olub. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının bütün boylarında mənəvi-əxlaqi gözəllik sayılan insan tərbiyəsi, xüsusilə gənclərin əqli və fiziki inkişafı daim ön planda özünə yer alıb. Dastanda Oğuz elindəki gənclərin ağıl-kamalı, tərbiyəsi, gücü-qüvvəsi, döyüş təcrübəsi, saza və sözə sevgisi ilə yanaşı, onların özünütərbiyə qabiliyyəti də yüksək qiymətləndirilir. Bu baxımdan, dastandakı əksər gənc obrazların yüksək əxlaqi davranışlarını, mənəvi və fiziki tərbiyəsini, misilsiz mübarizliyini və qəhrəmanlığını bu gün də gözəl nümunə kimi gənclərimizə göstərə bilirik.

Uşaqda, yeniyetmə və gəncdə özünütərbiyə hissi və qabiliyyəti birdən-birə, yox yerdən formalaşmır. Özünütərbiyədə qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq üçün xarici aləmdən alınan siqnallara həssas münasibət, hərəkətlərində, qərarların qəbul olunmasında tələskənliyə yol verməmək vacibdir. Obyektiv aləmin ideal inikası adlanan şüur vasitəsilə uşaq, yeniyetmə və gənclər gələcək həyat yolunun əlamətləri ilə yanaşı tərbiyənin fərqli xüsusiyyətləri, ona olan təsiri ilə üzləşirlər. Gənclərin özünütərbiyəsi onların yaşadıqları ailələrin, ünsiyyətdə olduqları qohumların, qonşuların, dostların, tanışların, məktəb və ya iş yoldaşlarının, şəxsi həyat şəraitinin nətisəsi kimi də ortaya çıxır.

Tərbiyə və özünütərbiyə haqqında bir çox qiymətli ideyaların müəllifi K.D.Uşinski vaxtikən tərbiyədə uğur əldə etmək üçün ən vacib şərti tərbiyə olunanın hərtərəfli öyrənilməsində görürdü. Bu, özünütərbiyədə də belədir. Hər bir gənc özünü hərtərəfli öyrənmədən, mənfi və ya müsbət cəhətlərini bilmədən özünütərbiyədə tam uğur qazana bilməz. Ailədə, məktəbdə, işdə, ictimai yerlərdə gənclərin davranışı, fəaliyyəti elə təşkil edilməlidir ki, özünütərbiyənin formalaşması nəticəsində o, daha üstün keyfiyyətləri ilə yadda qalsın. Bədəncə sağlam, mənəviyyatca zəngin, elmi cəhətdən yetkin, müsbət xarakterli, xüsusi qabiliyyətli yeniyetmələr və gənclər Azərbaycanımızın uğurlu bu günü, sabahı və parlaq gələcəyidir.

Tərbiyə prosesi əslində özünütərbiyə formasında bütün ömür boyu davam edə bilər. Qədim Çin filosofu və mütəfəkkiri Konfutsi deyib: "Mən çox şeyi müəllimlərimdən, amma onlardan da çoxunu şagirdlərimdən öyrənmişəm". Müasir dünyada - Cənubi Koreya, Yaponiya, İsrail, Kanada və digər ölkələrdə qazanılan sosial-iqtisadi uğurların bir mühüm səbəbi də orada insanların ömür boyunca özünütərbiyədən, özünü hərtərəfli inkişaf etdirmək cəhdlərindən əl çəkməməsidir.

Hər bir insan - uşaq, yeniyetmə və xüsusən gənc özünütərbiyədə müsbət nəticələr əldə edə bilər. Həyatda insan özünü həm tərbiyə verən (valideyn, tərbiyəçi və ya müəllim), həm də tərbiyə olunan kimi görür. İkinci hala özünütərbiyə də aiddir və bu, çətin də olsa, daha təsirli üsuldur. Mütəmadi olaraq özünütərbiyə ilə məşğul olan hər bir gəncin ailədə və cəmiyyətdə kamil insan kimi yetişmək imkanı vardır. Özünütərbiyə doğru yol, doğru hərəkətdir. Özü də bu üsul başqalarını tərbiyə etməkdən daha maraqlı və asandır. Ona görə ki, insan özünü tanıdığı qədər heç kim onu tanımır. Onun davranışına, xarakterik xüsusiyyətlərinə, psixoloji vəziyyətinə, daxili dünyasına özü kimi heç kim bələd ola bilməz. Məhz bu səbəbdən gənclər öz ağlının, əzminin gücü, vicdanı ilə öz nəfsini, emosiyalarını və müxtəlif mənfi hərəkətlərini cilovlayıb iradəsinə tabe edə bilərlər. Özünütərbiyə sayəsində hələ gənc yaşdan xarakterdə bir sıra vacib islahatlar aparmaq, öz əməllərindəki nöqsanları, bəd meylləri daha erkən və səmərəli şəkildə aradan qaldırmaq olar. Lakin özünütərbiyədə bir zəruri cəhət də var ki, həmin şəxsin dəyişməyə, yeniləməyə güclü istəyi, meyli və marağı olmalıdır. Yoxsa həm özü, həm də yüz müəllim və tərbiyəçi olsa, onu tərbiyələndirmək mümkün deyil. Tərs, sözə baxmayan, saf və sağlam düşüncəsi, eləcə də düzgün arzusu-istəyi olmayan insanı, xüsusilə gənclərinə tərbiyə, nə də özünü tərbiyə ilə ailəyə, cəmiyyətə qazandırmaq qeyri-mümkündür. Çünki özünütərbiyə insanın özünün daxili dünyasına hərtərəfli baxış və şəxsi nəzarətin yerinə yetirilməsi deməkdir.

Həyat yazılmamış kitabdır. Onun tamam ağ və parlaq olan əksər vərəqlərini yalnız insan özü yazmalıdır. Əsasən də bunu gənc yaşda etməlidir. Çünki sonradan həmin kitabın vərəqlərini dəyişdirməyə, ya da onları təzədən yazmağa fürsət olmur. Gecikmiş özünütərbiyə faydasız cəhddən başqa bir şey deyil.

Özünütərbiyədə mübarizə aparan tərəfdə sənsən, müdafiə olunan da. İstəyirsən sənə verilmiş bu ömrü namusla, şərəf və ləyaqətlə yaşayasan, həyatın boyu bol-bol uğurlara imza atasan, onda, gərək ağılın və səbirin gücü, iradi keyfiyyətlərin köməyi ilə hər şeyi ardıcıllıqla etməli, özündən başlamaqla özünütərbiyə prosesini sonadək qətiyyətlə aparmalısan. Pedaqoji yöndən yanaşdıqda özünütərbiyənin daha effektli aparılması üçün özünüdərklə yanaşı, özünüidarə, özünənəzarət, özünütənqid, özünütəyin, özünütəsdiq, özünütəkmilləşdirmə kimi mühüm tərkib hissələri qeyd edilir.

Yalnız özündə yüksək iradi keyfiyyətləri formalaşdırmaq qabiliyyəti olan gənclər mərdlik, cəsurluq, qəhrəmanlıq kimi müsbət psixoloji keyfiyyətlərə yiyələnə, həyatda böyük uğurlara imza ata bilirlər. 2020-ci ildə torpaqlarımızın işğaldan azad olunması uğrunda apardığımız 44 günlük Vətən müharibəsinin düşmən üzərində şanlı qələbə ilə bitməsi həm də gənclərimizin tərbiyə və özünütərbiyədəki nailiyyətlərinin göstəricisi oldu

Əlbəttə ki, özünütərbiyə başqalarını tərbiyələndirməkdən qat-qat çətin və məsuliyyətlidir. Çünki real həyatda bu məzmunda çox fikirlər eşidirik: "Özümlə bacarmıram", "Özümü ələ ala bilmirəm", "Artıq səbrim tükənib", "Özümdən asılı deyil" və sair. Belə-belə ümidsiz, pessimist fikirlər özünütərbiyəyə mane olan, onun hamar yolunu daşlı-kəsəkli cığıra çevirən, işıqlı dünyanı zülmətə çevirən düşüncələrdir. Bunların nəticəsində insanın özü ilə gələcəyi arasında uçurum yaranır. Çünki özünütərbiyənin yolu əvvəldən bağlanmış olur. Həmin uçurum isə ilk növbədə insanda anadan olandan ömrünün sonuna kimi qalan nəfslə əlaqəlidir. Özünütərbiyənin bütün uğuru, onun müsbət nəticələri gənclərin öz nəfsinə necə sahib çıxmasından, tamah zəncirini hansı yolla cilovlamağı bacarmasından çox asılıdır. İnsanın nəfsinin ölçüsü, hədd-hüdudu, sərhədi yoxdur və bu hal ən çox da gənc yaşda özünü göstərir. Gənc ikən kim öz nəfsinə qalib gələ bilmirsə, onu buxovlamağa qadir deyilsə, onda nəfs ömür boyu həmin şəxsin bütün varlığına hakim kəsilir. Nəfsini ram etmk özünütərbiyənin təməl daşlarından biridir.

Hər bir gənc həyatının müxtəlif anlarında bir sıra çətinliklərlə üzləşir. Bəzən çətinliklər elə həddə çatır ki, bu zaman sanki insanın yaşamaq əzmi tükənir. Az qala istək, arzu və amallar yox olmaq dərəcəsinə çatır. Belə məqamlarda düzgün tərbiyə, eyni zamanda, özünütərbiyənin aşılanması köməyə yetişə bilər. Belə olarsa, gəncin ağır vəziyyətdən çıxması bir yana, onun sonrakı uğurlarının da sağlam bünövrəsi qoyula bilər.

Gənclikdən bəhs edəndə çirkin nəfsin, tamah hissinin üzərində təsadüfən xüsusi dayanmadıq. Məsələ bundadır ki, nəfsə qul olmaq, özünə zəhmət vermədən, tər tökmədən, qısa və asan yolla varlanmaq gəncliyi yoldan azdıran cəhətlərdir. Cinayətkarlığın statistikasına diqqət yetirsək, görərik ki, nəfsi cilovlaya bilməmək səbəbindən hər gün dünyada və ölkəmizdə minlərlə gənc fərqli cinayət hadisələri törədir. Bəzən nadan insanlar, xüsusilə hələ həyatın çətinliyini görməmiş, bərk-boşa düşməmiş gənclər maddi və mənəvi tamahlarının qurbanı olduqlarına görə dəmir barmaqlıqlar arxasında qalmalı olurlar. Hələ kifayət qədər həyati təcrübə qazanmamış bəzi gənclər isə anlayırlar ki, nəfsin onları çəkdiyi yol pisdir. Ancaq iradə zəifliyi üzündən, özünütərbiyə formalaşmadığından yenə də gözləri bağlıymış kimi həmin xətadan dönmür, əyri yola getməkdə davam edirlər.

Özünəinam özünətərbiyənin şah damarıdır. Çünki özünəinam olmayan gənc heç bir işdə, o cümlədən, özünütərbiyədə uğur qazana bilməz. Burada özünütərbiyə ilə yanaşı, yenidən tərbiyə, şəxsiyyətin inkişafı və sair amillər də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Özünü daxildən görmək, aydın dünyagörüşü, irəliyə baxmaq vərdişi, nəfsi cilovlamaq, pis vərdişlərdən, bəd əməllərdən uzaq olmağa çalışmaq özünütərbiyənin vacib şərtləridir. Təsadüfi deyil ki, psixoloqlar və pedaqoqlar özünütərbiyəni uğurlu həyat yolunun təminatçısı hesab edirlər.

Zakir BAYRAMLI

Şair-publisist, Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər birliklərinin üzvü

525-ci qəzet .-2023.- 20 dekabr, №(230).- S.15.