"Söz portreti": çərçivədə Tofiq Nurəli

Şəxsiyyətinə dərin hörmət bəslədiyim, yaradıcılığına bir dost kimi qibtə etdiyim həkim-şair Tofiq Nurəlinin yetmiş yaşı mənim üçün gözlənilməz deyildi. Desəm ki, bu günü çoxdan gözləyirdim, yalan olar. Əksinə, illərin belə tez ötüşdüyünə hələ də inana bilmirəm. Etiraf edirəm ki, Tofiqi tanıdığım 40 ildən artıq bir zamanda onun şeir dünyası haqqında ürəkdolusu nəsə yazmaq arzusunda olmuşam. Mənim də Tofiqə söz borcum var idi və gec də olsa bu borcu qaytarmaq mənim haqqımdır. Qubada keçirilən yubiley tədbirinə də qatıla bilmədim. Üzüqaralıqdan çıxmaq taktikasından yan ötməklə, gec də olsa, oxucularla səmimi görüşə gəldim.

Bir məsəldəki "Mən sənin adını bilirəmsə, sənin haqqında çox şey bilirəm" fikri ilə bəlkə də razılaşardım. Amma yubileyini bu arada təntənə ilə qeyd etdiyimiz Tofiq Nurəli ilə uzun illər tanışlığımız, dostluğumuz olsa belə, qəfil anladım ki, mən onun haqqında çox şey bilirəm deməkdə haqlı deyiləm. Bildiklərim onu əsl Söz Adamı kimi təsvir etmək üçün yetərli olmadığından əlimin altında olan kitablarındakı bir-birindən mənalı, dolğun və düşündürücü şeirlərini təkrar oxumaq zorunda qaldım. Açığını deyim ki, Tofiq qardaşımla, sözün əsl mənasında, yol yoldaşına çevrildim və onun illərcə qurduğu Söz Qalasına yürüşə çıxdım. Bu yazdıqlarım da, bir növ, "səfər xatirələrimdir". Lap yaxından tanıdığım müdrik, fikir orijinallığı ilə minlərlə oxucunun qəlbinə cığır açan, yol salan, rəğbətinə tuş gələn bir yaradıcı İnsanı - Tofiq Nurəlini əslində tanımadığımı etiraf etmək üçün elə onun nəhəng gövdəli Söz Ağacına söykənməli oldum. Elə bir cümlə ilə yaza bilərdim: "Bağışla. Mən Səni bu vaxta qədər tanımamışam".

Yox, bu, bəs etməzdi. Tofiq Nurəli son dövrlər ədəbi dairələrdə və ictimai auditoriyada haqqında çox danışılan, lakin az yazılan şairlərimizdəndir. İndilərdə yazan çox olsa da, Tofiq kimi yazan, Tofiq kimi hər bir sözün qarşısında özünə hesabat verən birisini tapmaq çox çətindir. Bu yaxınlarda Tofiqin çox yaxın bir şair dostunun yubiley münasibəti ilə təbrikində "Hamı Tofiq kimi yazmaq istəyir" ifadəsi əsl gündəm oldu. Bu, səmimi deyim, təsadüfən dövriyyəyə buraxılmayıb axı. Tofiq Nurəli poeziyası Rəsul Rza, Fikrət Qoca, Ələkbər Salahzadə xeyir-duası ilə boy atıb, ərsəyə gəlib və təkrarsız çalarları ilə formalaşıb. Ancaq dilin qeyri-standart kanonlarını poetik düzümdə oxucuya təqdim etmək üslubu şeir aləmində "Tofiq Nurəli üslubu" kimi pasportlaşmalıdır desəm, yəqin ki, şair dostlarım narazı qalmazlar. Gerçək olan budur ki, Tofiq fenomeni şeir və şair sözlərinin sınırlarına sığmayan anlam kimi geniş təqdimata layiqdir.

Hələ e.ə. Dionisi Qalikarnasski yazırdı ki, "nitq axarında filosoflar və ritoriklər sözlərin düzülüşündə fikir verməsələr də, burada da memarlıqda və toxuculuq da olduğu kimi, əvvəlcə lazım olan materialı seçib hazırlamaq və sonra ustalıqla dözmək tələb olunur". Bəli, Tofiq Nurəli sözü əridən, yaxud sözü üyüdən birisi deyil. O, sözü cilalayan mahir Söz zərgəridir. Sözlə işləmək bacarığı olmasaydı, bu qədər gözəl və oxunaqlı şeirləri yazmağa çətin ki, gücü çatardı.

Tofiqin çoxşaxəli və çoxvektorlu yaradıcılıq prizmasında sözlər daha boyalı, daha calarlı və ağlasığmaz dərəcədə cazibədardır.

Tofiq şerinin ana qolu sevgi, məhəbbət, sədaqət anlayışlarından keçir. Bunu nəinki təbii, hətta bir qanunauyğunluq kimi qəbul etməliyik. Şairlər sevən olurlar və sevə-sevə şairlər söz məbədi ucalda bilirlər. Yalnız bundan sonra şairlərin sevgisi möhtəşəm, sözü isə əbədiyaşar olur. Belə olmasaydı, 70 yaşlı Tofiq əvvəlki gənclik hərarəti ilə aşağıdakı sətirləri yaza bilməzdi:

Saçlar ağarsa da, könül sönsə də,

Görürsən, yaşaya bilmirəm sənsiz.

İlk nəzərdə adi fikirlərdir. Sevgisiz insanın yaşaya bilməməsi fikri hər birimizin varlığında qərarlaşır. Di gəl ki, Tofiq üçün sevgi özü də çoxmənalı bir məfhumdur. Şair sevgisi anaya, övlada, vətənə, torpağa, insana, bir sözlə, zərrəsi olduğumuz varlığa olan qəlb çırpıntılarıdır. Bəzən elə düşünürük ki, hansısa bir el gözəlinin dəlisi olur şairlər. Bu, eşqdir. Bu eşqi yaşadan da, ülviləşdirən də sevgidir.

Bax, o qızın saçlarına

Ah, o qızın saçlarına

Sağ əlim darağıydı,

O qızın baxışı qələm

Mənim könlüm varağıydı.

İfadə tərzi səmimi və ürəyəyatımlı olan Tofiq üçün ən xırda cizgilər də obrazlanır. Sükutun özündə də bir təlatüm, çırpıntı yaşadığını, sükutun da öz dili, öz harayı olduğunu Tofiq şeirlərində izləmək olar. Tək qaldığı anlarda da şair ay işığına üz tutur, ürəyinin döyüntüləri ilə sükutu susdurmağa çalışır. Bu, azmış kimi Tofiq Nurəli oxucunu da özünə qoşur.

Tofiq doğma elə, ata yurduna, ocağına bağlı bir insandır. Mən onu belə tanımışam, belə sevmişəm. Çox-çox şükürlər olsun ki, bu fikirdə yanılmamışam. Haqqında düşüncələrimi bölüşdüyüm şeirlərin hər bir misrasında deyilənlər özünü birmənalı şəkildə təsdiqləyir. Ancaq şair özü də etiraf edir ki, artıq o, şəhərlidir, kənd onun üçün yalnız uşaqlıq dolu xatirələrin beşiyidir, əzizlərinin haqq dünyasına qovuşduğu bir məkandır. Bir vaxtlar havasını udduğu, suyunu içdiyi, torpağını ayaqladığını bu məkanı sevdiyini ürək ağrısıyla qələmə alan Tofiq hər şeyi atıb bir də geri dönmək həsrətlisi deyil. Hətta bunu istəsə belə, mümkün deyil. Bu deyilənlərdən mənə də, bir vaxtlar səhərə üz tutan neçə-neçə insana da pay düşür. Gəlin:

Uyuşmuram şəhərə

kənddə də yoxdur yerim

- deyən şairi üzüdönüklükdə qınamayaq. Tofiq şəhərdə də kəndli şairdir. Onun poetik düşüncə tərzində təbiət, coşub çağlayan saf bulaqlar, kəndin ay işıqlı gecələri, bu gecələrin zülməti bənzərsiz çalarlarla yaşamaqdadır. Bununla belə, daxilindəki təlatüm, nigarançılıq, uşaqlığa çəkən hisslər onu öz qətiyyətindən çəkindirmir.

Yəqin ki, mənim həmyaşıdlarımın xatirindən keçmiş onilliklərdə kəndlə bağlı yazılan şeirlərin izləri hələ də silinməyib. Hətta bir yol ayağı kənd yolunda daşa toxunmayan, olsa-olsa, təbiəti yalnız yeyib içmək yeri kimi qiymətləndirənlər də birdən olurdular "kənd şairi". Yarpız ətri, bıçaqkəsməz beçə balı, payız dumanına bürünən dərələr o vaxtlar üçün dəb olan mövzular idi. Bir çoxları guya elə indicə kəndə qaçmağa hazır olduqlarını gizlətmirdilər. Bu da oxucunu mədəni şəkildə aldatmağın poetik ifadəsindən savayı bir şey deyildi. Qoy mənim tanıdığım və tanımadığım bir çoxları inciməsinlər. O illərin şeirlərində ideoloji rüşeymlər, təbliğat horrası o qədər bayağı və şit idi ki, oxucu buna yalnız dodaq büzməklə etirazını ifadə edə bilərdi.

Fərəhlidir ki, Tofiq bu streotipləri biryolluq qırıb cəsarətlə öz sözünü deyə bilir. Onun bu insani etirazı heç də o demək deyil ki, o, kənddən qaçır. Sadəcə kənd Tofiqin gördüyü, qoyub gəldiyi kənd deyil. Bir loxma dalınca pərən-pərən düşən kənd adamları və qapılardan asılan paslı qıfıllar Tofiqin daxilini gəmirir. Yurdu beli bükülü görməyin ağırlığını şair belə ifadə edir:

Yaşamaq çətindir daha mənimçün

Hər şeyi bazara dönən ölkədə.

Ata yurdlarına ağılar deyən

Son kəndli şairi mənəm bəlkə də.

Şeiri "Allahların dili" adlandırırlar. Allahların dilində danışmaq isə hər əli qələm tutana nəsib olmaz. Bunun üçün Haqq Şairi olmalısan. Daha doğrusu, şair doğulmalısan. Bu da bir qismətdır, bəxtəvərlikdir, alın yazısıdır.

Tofiq nəcib bir peşə sahibidir. Həkim kimi öz işini bilən, yetərli dərəcədə elmi-nəzəri, bir o qədər də zəngin təcrübəsi olan mütəxəssisdir. Di gəl ki, onun həyat fəlsəfəsi, zamanı duymaq bacarığı, hadisələrin burulğanında yolun işığını ğörmək qabiliyyəti həkimliyindən də ucadır. İnsanla üz-üzə qalanda həkim, tənhalıqda şair olan dostum Tofiq Nurəlinin sözə bağlılığını və özünəməxsus yanaşma tərzini çox geniş açıqlamada mötəbər qəzetlərdən birinə təqdim etmişdim. Təbii ki, o vaxtlar redaktora da yeni olan bu ad haqqında yazıya yer ayırmaq riskli idi. Bir söz demədən məni ümidverici nəzərlərlə yola salmışdı o vaxt.

Mənim bugünkü yazım retpospektiv düşüncələrimi bərpa edib oxucuya sırımaq məqsədi daşımır. Bugünümüzün bitib-tükənməyən qayğıları ilə yaşayan, gələcəyin dolanbaclarına sözlə işıq tutan dəyərli dostumun yanında olmaqla özümdə bir rahatlıq tapıram.

Özünə qarşı tələbkar bir şair kimi Tofiq yazdıqlarını oxucuya təqdim edənə qədər min bir əzaba qatlaşır və böyük zəhmətlə öz duyğuları ilə oxucu qəlbinə körpü atır. Alman filosofu Qotlob Frige bu epizodu belə təsvir edir: "...Mineroloqla müqayisədə mənim işim çox müşküldür. Onun imkanı var ki, əlindəki dağ kristalını əlinə götürüb söhbətdaşına göstərsin, al bax desin, yaxud ona ötürsün. Mənim gücüm ona çatır ki, gözlə görünməyən və duyulmayan fikirlərə söz qabığı geyindirib, sonra oxucuya çatdırım".

Bizim söz ətrafında mülahizələrimiz bir də ondan qaynaqlanır ki, söz bəqələmun kimi cilddən-cildə girir. Əslində onun həqiqi mənası digər sözlərlə yanaşı durduqda üzə çıxır. Tofiq Nurəlinin şeirlərinin dərin mənası da çiyin-çiyinə duran sözlərin ortaqlığı, şair təxəyyülü ilə oxucu anlayışının hibrid birliyindədir. Tofiq Nurəlinin həyat və yaradıcılığına həsr olunan film-portret yaddaqalan cizgiləri ilə yubilyar dostumuzu bizə bir az da yaxınlaşdırdı. Yaradıcı kollektivin böyük zəhməti çox təqdirəlayiq bir hadisəyə səbəb olub. Filmdə Tofiqin hələ cavan çağlarında şeir müsabiqəsində iştirakı və ona ünvanlanan "...Sən kim olacaqsan, ol. Ancaq sən şair olacaqsan!" sözləri mənə çox təsirli göründü. Zaman içində bu fikrə bir qədər, sonda isə daha inamla əlavə etməklə dostum Tofiq Nurəlinin söz portretini "Sən Böyük Şairsən!" cümləsi ilə tamamlamaq istəyirəm. Bu da mənim yubiley hədiyyəm...

Həqiqətən, dağın əzəmətini uzaqdan daha yaxşı seyr etmək olarmış. Buna görə mənə 20 il vaxt lazım gəlib. Yaş fərqimizi və söz haqqımı güzəştə getmədən, ona Sən desəm, inciməz Tofiq. Bir vaxtlar Jan Pol Sartr öz dostunun kitabına belə bir rəy yazmışdı: "Çox maraqlı kitabdır. Əvvəldən axıracan oxudum. Ancaq mən heç nə anlamadım. Çünki heç dəyişmədim".

Etiraf edirəm ki, mən bu illər ərzində çox dəyişdim və Sənin Özünü və Özümü də tanıdım. Böyük pedaqoq Makarenko yazırdı: "Mən "bura gəl" ifadəsini ən azı 20 tərzdə deyə biləndən sonra özümü həqiqi müəllim saydım".

Təvazökarlığın da, ciddiliyin də sənlikdir. Mənlik olan Sənin söz portretin kiçik bir çərçivəyə sığmadığını bəyan etmək idi. Ürəklər geniş olsun...

100 yaşa, Həqiqi Şair Tofiq Nurəli!

Vəliyulla CƏFƏROV

525-ci qəzet .-2023.- 26 dekabr, №(234).- S.12.