Kiçik rolların böyük ifaçısı

Hacıməmməd Qafqazlını səhnədə görən hər kəs təsdiq edər ki, onun xarici görkəmi, sifətinin ahəngdar cizgiləri, mənalı baxışları, əzəmətli yerişi səhnə üçün yaranmışdı. Əlbəttə, bunlar aktyor üçün vacib olan şərtlərdəndir. Lakin əsas məsələ Hacıməmməd Qafqazlının sənətkarlıq gücündə, istedadındadır. Kiçik rolların böyük ifaçısı olan aktyor çoxcəhətli yaradıcılıq imkanlarına malik idi. O, həm komediyalarda, həm dramatik və faciə xarakterli obrazlarda, həm də lirik-psixoloji rollarda böyük uğur qazanmışdı. Zəngin plastikası, aydın tələffüzü, səlis nitqi, səhnə mədəniyyəti ilə aktyor tamaşaçıların qəlbini ovsunlamağı bacarırdı.

Haqqında söhbət açdığımız Hacıməmməd Ələkbər oğlu Quliyev (Qafqazlı) 24 mart 1898-ci ildə Lənkəran şəhərində şair ailəsində anadan olub. İlk təhsilini mollaxanada alıb, 9 yaşından isə 7-ci rus-müsəlman məktəbində təhsilini davam etdirib. 14 yaşından Bakıda Orucov qardaşlarının mətbəəsində mürəttib kimi əmək fəaliyyətinə başlayıb. Teatr sənətinə hədsiz marağı onun həmin dövrdə Seyid Hüseyn, Nəriman Nərimanov və bir sıra tanınmış maarifçilərlə, ziyalılarla yaxından tanışlığına səbəb olub. Məhz bu maraq onu Hüseynqulu Sarabskinin rəhbərlik etdiyi dram dərnəyinə gətirir. O, dərnəkdə Mirzə Qoşunəli (Ə.Haqverdiyev "Bəxtsiz cavan") və Zöqhaq (Ş.Sami "Dəmirçi Gavə") rollarında çıxış edir.

İlk dəfə peşəkar səhnə fəaliyyətinə görkəmli aktyor və rejissor Abbas Mirzə Şərifzadənin rəhbərlik etdiyi mərkəzi fəhlə klubunda başlayan Hacıməmməd 1920-ci ildə Maştağa kəndindəki fəhlə-kəndli klubunun nəzdində dram dərnəyi təşkil edir. Burada rejissor kimi bir çox Azərbaycan dramaturqlarının əsərlərini tamaşaya qoyur.

1922-ci ildə Abbas Mirzə Şərifzadə təkidlə Hacıməmmədi Dövlət Dram Teatrına dəvət edir. Dəvəti qəbul edən gənc aktyor eyni zamanda teatr texnikumunda da təhsil alır. Hacıməmməd Qafqazlı ömrünün sonuna qədər bu sənət ocağında çalışır. Bu səhnədə ilk dəfə Hüseyn Cavidin "Uçurum" pyesinin tamaşasında rol alan H.Qafqazlı ümumilikdə 200-dən artıq müxtəlif səpkili obraz yaradıb.

H.Qafqazlı teatrda çalışmaqla bərabər, "Arşın mal alan", "Fətəli xan", "Bir məhəllədən iki nəfər", "Səbuhi", "Qanun naminə", "Yeddi oğul istərəm", "Şərikli çörək" və s. filmlərdə də çəkilib. Aktyorun son ekran işi "Mosfilm"in istehsal etdiyi "Tehran-43" filmi olub.

Tale elə gətirib ki, sənəti ilə qürurlandığım, pərəstiş etdiyim, hörmət və məhəbbət bəslədiyim eloğlumuz Hacıməmməd Qafqazlı ilə görüşmək səadəti mənə də nəsib olub. Bu, 1982-ci ilin əvvəllərinə təsadüf edir. Onda mən institutun 3-cü kursunda təhsil alırdım. Kurs işimin mövzusu Lənkəran Dövlət Dram Teatrının yaradıcılıq fəaliyyəti və ümumən Lənkəranda teatr sənətinin inkişaf yolu barədə idi. Bir gün Hacıməmməd Qafqazlıdan da müəyyən şeylər öyrənmək məqsədilə onların "Azneft" meydanı yaxınlığında yerləşən evlərinə getdim. Qocaman aktyor zahirən yorğun görünsə də, məni mehribanlıqla qarşıladı.

Çay stolu arxasında ona bəzi suallar verdim. Söhbət əsnasında məlum oldu ki, aktyor hələ inqilabdan əvvəl Özbəkistanda fəaliyyət göstərən mətbəələrdən birində mürəttib işləyib. Burada bu hündürboylu, qamətli və mehriban gəncə hamı qayğı və nəvaziş göstərib. Diribaş və işgüzar olan Hacıməmmədə tez-tez tapşırıq verilərdi. Onu belə səsləyərdilər: "Durma, ay qafqazlı balası, cəld ol, gözünə dönüm, bu intibahnamələri vaxtında ünvanına çatdır. Toyunda tamada mən olacağam. Qafqazlı, tez tərpən, filankəsə deynən ki, materialları gecikdirməsin". Qafqazlı... Qafqazlı!.. Sonralar aktyor bu təxəllüsü əzizləmiş və teatr sənəti ilə qovuşduğu elə ilk günlərdən hörmət və ehtiram əlaməti olaraq onu həmişəlik öz adı ilə bağlamışdır: Hacıməmməd Qafqazlı!

Teatrda çalışdığı illərdə aktyor daim öz üzərində çalışır, biliyinin, savadının artırılmasının qayğısına qalırdı. Ərəb, fars və türk dillərini mükəmməl bilirdi, Quranı tamam-kamal oxuyub başa çatmışdı. Təsadüfi deyildi ki, unudulmaz rejissor, Xalq artisti Tofiq Kazımov C.Məmmədquluzadənin "Ölülər" komediyasını tamaşaya hazırlayarkən məhz Hacıməmməd Qafqazlının təcrübəsindən, səriştəsindən yararlanmağı üstün tutmuşdu. Bu səhnə əsərində Mirzə Hüseyn rolunu ifa edən aktyor tamaşa boyu söylənilən və çətin tələffüz olunan ərəb kəlmələrini sənət dostlarına həvəslə öyrətməkdən yorulmurdu.

Hacıməmməd Qafqazlı Səməd Mənsur, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı, Səməd Vurğun kimi söz-sənət sahiblərinin yaradıcılığına pərəstiş edirdi. Nizami, Füzuli, Ömər Xəyyam yaradıcılığının vurğunu idi. Asudə vaxtlarında onları orijinaldan avazla oxuyar və xoşhal olardı. Əliağa Vahidlə möhkəm dost idi.

Teatr sahəsindəki xidmətlərinə görə aktyor 1943-cü ildə Əməkdar artist fəxri adına layiq görülüb. Qocaman sənətkar 1982-ci il sentyabrın 21-də 84 yaşında dünyasını dəyişib.

Ağaddin BABAYEV,

Lənkəran

525-ci qəzet .-2023.- 26 dekabr, №(234).- S.10.