İRAN
GƏMİSİNİN BAKI MACƏRALARI
İndi
buna az adam təəccüblənər ki,
necə oldu 5-10 ilin içərisində xüsusi qabiliyyətləri
və hünərləri ilə seçilməyən kimsə
sözün birbaşa mənasında məhz ildırım
sürəti ilə ən aşağı rütbədən
generallığa yüksəldi. Ya dünənəcən
tanınmayan-bilinməyən, xüsusi təcrübəsi
olmayan bir başqası qəfilcə dönüb oldu nazir, ya
böyük elmdə qətiyyən imzası görünməyən
bir adamdan tələm-tələsik akademik yapıldı və
nə qədər belə-belə umulmazlıqlar.
Amma
1967-ci ildə vur-tut 11 il əvvəl
kapitan olan Heydər Əliyevin xüsusi xidmət
orqanlarında qulluq edən ilk azərbaycanlı zabit kimi
general-mayor rütbəsinə yüksəlməsi sadəcə
təəccüb deyil, heyrət oyadırdı.
Həm də yalnız ona görə yox ki, bu, Azərbaycan
üçün bir ilk idi.
İş ondadır ki, Sovet İttifaqının Dövlət
Təhlükəsizliyi şəbəkəsində
çalışan zabitlərin rütbə yüksəlişləri
müəyyən zaman məsafələrinə tabe
edilmişdi və növbədənkənar irəliləmə
bütün karyera boyu bir, ya uzaqbaşı iki dəfə
baş tuturdu.
Heydər Əliyevə isə belə qibtədoğurucu
sürətlə nəsib olmuş ucalış həmin sahəyə
bələd olan hər kəsə
pıçıldayırdı ki, demək, bu şəxs
qeyri-adidir. Fövqəladə xidmətləri var ki, onu bu sahədə
nadir hallarda təsadüf edilən belə irəliləyişə
layiq görüblər.
O müstəsna
xidmətlər nədən ibarətmiş, indiyəcən
ayrıntıları ilə əksəriyyətə bəlli
deyil. Çünki işin özü elə
idi, məxfilik bu xidmətin ayrılmaz yol yoldaşı idi.
Lakin zaman ötəndən sonra o xidmətlərin
bir qismindən bəhs etmək mümkünləşsə də,
yəqin ki, bir çoxları hələ onillərcə
qapalı qalacaq, ya da bəlkə axıracan o şücaətlərdən
geniş ictimaiyyət xəbər tutmayacaq. Yalnız Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətində
çalışan tək-tək əməkdaşlar sirli
qovluqları vərəqləyərək həqiqətlərdən
hali olacaq, oxuduqlarından qürur duyacaq, ancaq bildiklərini də
kimsəylə bölüşə bilməyəcəklər.
Neyləməli, bu da kəşfiyyatçıların
taleyidir.
Lakin hər halda mən çalışacağam ki,
heç olmazsa indi üzə çıxarılması
mümkün olanların bir hissəsini sükutdan xilas edim və
xalq da öz istedadlı övladı Heydər Əliyevin
qüdrətli varlığının indiyədək gün
işığına çıxarılmamış bir
çox parlaq tərəflərindən xəbərdar olsun.
...O gəmi
İrandan Bakıya ilk səfərlərini edəndə
1937-ci il idi, Heydər Əliyev yeniyetmə
idi, 13-14 yaşı vardı və hələ çekist kimi
doğulmasına çox qalırdı.
Xəzər
sularında üzən və ona həvalə edilmiş
yük aparıb-gətirmə vəzifəsini yerinə yetirə-yetirə
əl altından bir para örtülü işlərə rəvac
verən həmin gəmi və gəmidəkilərlə Heydər
Əliyevin yolu on beş ildən də bir
az sonra kəsişəcək.
Hələliksə
1940-cı il idi və Moskvadan Bakıya, NKVD-yə - Xalq Daxili
İşlər Komissarlığına tam məxfi məzmunlu
məktub göndərilmişdi ki, ayıq olun, yaxın
günlərdə Bakı limanında lövbər
Moskva əldə
olunmuş əməliyyat məlumatlarına əsasən xəbərdar
edirdi ki, Qərb kəşfiyyatının Qara və Xəzər
dənizləri hövzəsindəki vəziyyətə
marağı artıb və onların bu məqsədlə əcnəbi
ticarət gəmilərindən örtük kimi istifadə etmək
niyyətləri ətrafındakı ehtimallar təsdiqini
tapır, "Port Pəhləvi"nin də bu məqsədlərçün
istifadəsi mümkündür.
Moskvanın
əldə etdiyi agentura məlumatları əsasında bu həyəcan
siqnalının verildiyi vaxt artıq üç ildən
çox idi ki, həmin gəmi İrandan Bakıya, Azərbaycandan
İrana gedib-gəlirdi və 1953-cü ildə isə
artıq 16-cı il idi ki, belə səfərlər
yerinə yetirilirdi.
Lakin ticarəti
ilə yanaşı sularda olduğu müddətdə casusluq
fəaliyyətinə də ara verməyən "Port Pəhləvi"
gəmisi ilə bağlı ilk dəfə idi ki, Azərbaycan
əks-kəşfiyyatı belə qətiyyətli addım
atırdı: 1953-cü il oktyabrın 19-da Daxili İşlər
Nazirliyi (bu o dövrdür ki, Dövlət Təhlükəsizliyi
Komitəsi də DİN-lə eyni tərkibdədir) 1-ci
şöbəsinin rəis müavini kapitan Heydər Əliyev
xüsusi əməliyyat planı hazırlayır və elə
həmin gün də nazir, polkovnik Anatoli Quskovun masası
üstünə gələn sənəd imzalanır.
Belə təcili hərəkət etməyin səbəbi
o idi ki, elə həmin gün "Port Pəhləvi" buxar
gəmisi Bakı limanına növbəti dəfə yan
alacaqdı və budəfəki gəliş elə
başlanğıcdan bir sıra ciddi şübhələrə
ipucu verirdi.
Həmin gəmi 1937-ci ildən Bakıya doğru belə
səfərlərini edirdisə, bəs necə olmuşdu ki, məhz
indi qəti addımlar atmaq zəruriyyəti
yaranmışdı?
Orası
var ki, SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi
2-ci Baş İdarəsinin xüsusi hesabatında "Port Pəhləvi"nin
heyəti ilə bağlı əks-kəşfiyyat işlərinin
gərəyincə aparılmadığı, arxada qalan illərdə
heyət barədə mütəmadi məlumatların əldə
edilmədiyi, uzun müddət həmin sahəyə nəzarətdə
ciddi nöqsanların olduğu göstərilmişdi ki, bu, rəsmi
Bakıda təşviş və narahatlıq yaratmaya bilməzdi.
İndi Bakının qarşısında "Port Pəhləvi"
ilə əlaqədar işdə köklü dönüş
yaratmaq vəzifəsi dayanırdı.
Cavan çekistin hazırladığı təfərrüatlı
əməliyyat planının ilk sətirlərindəcə
artıq mövzuya hərtərəfli yanaşmanın cizgiləri
aydınlığı ilə görünür və bu
düşünülənlər gerçəkləşərsə,
arzulanan dönüşün də tezliklə gələcəyi
təsəvvür edilə bilirdi.
Bir məlumata görə, İran hökuməti bu gəmidə
Azərbaycana (Azərbaycana deyəndə ki, Sovet
İttifaqına. SSRİ tərkibində olan Azərbaycanın
xarici ölkələrlə birbaşa ticarət aparmaq
imkanı yox idi) ticarət məqsədilə 40 ton balıq
göndərirdi. Ancaq başqa bir məlumat
da vardı ki, yük əslində 120 ton balıq və 40 ton
kürüdən ibarətdir.
Lakin əsas şübhə hədəfi heç də
bu çəki məsələsi deyildi.
Hazırladığı əməliyyat planının
lap əvvəlindəcə kapitan Heydər Əliyev
aparılmış təhlillərə söykənərək
belə bir məqama diqqət yönəldirdi ki,
"İran-sovet balıq" səhmdar cəmiyyəti ləğv
edildiyindən bu reys iqtisadi baxımdan İran
üçün qətiyyən sərfəli deyil. Yəqin ki,
onların başqa maraqları var.
Digər tərəfdənsə, gəminin komandası
da Fars körfəzindən götürülmüş dənizçilərlə
əvəzlənib.
Təbii,
"Port Pəhləvi" artıq illərlə Bakıya gəlib-getdiyindən
bizimkilər bekar da durmamışdılar, o gəminin hər
təzə səfəri əsnasında onlarla mütəmadi əlaqələri
olan yerlilərin cərgəsindən agentlər
hazırlamışdılar.
Dövlət
Təhlükəsizlik Xidmətinin arxivində saxlanan bir
neçə min səhifəlik, 12 cildlik və 1937-ci ildən
1963-cü ilə qədərki 26 illik bir dövrü əhatə
edən bu "Operativ iş"də, təbii ki, o tərəfdən
də, bu tərəfdən də olanların əsl
adları, soyadları, bir qisminin lap geniş tərcümeyi-halları
da əksini tapıb. Lakin müşahidə dairəsində
olanların hər birinə dərhal taxma ad - psevdonim də
müəyyənləşdirilib.
Hadisələrin
baş verməsindən uzun illər keçsə də,
iştirakçıların bir çoxu artıq həyatda
olmasa da, biz bu yazı boyunca əsl ad-soyadları elə həmin
"tam məxfi" qrifli qovluqların içərisində
saxlayaraq hər baxımdan düzgün olan ləqəblərlə
nişanvermə yolunu seçirik.
Çünki
orada həmin adamların yerində tam başqa şəxslər
də ola bilərdi. Casusluq fəaliyyətini
təşkil edən İran dövləti idi və
açıq ad olaraq elə bircə bunu göstərmək də
həm yetərli, həm daha ədalətlidir.
Kapitan
Heydər Əliyev əməliyyat planında ilk olaraq bunu
vurğulayırdı ki, gələn dənizçilərlə
söhbətlərində səfərin örtülü məqsədini
aşkarlamaq və onları Bakıda maraqlandıran məsələləri
aydınlaşdırmaqdan ötrü "Port Pəhləvi"nin
qarşılanmasına gəmidəki sabit işçilərlə
əvvəldən "səmimi" və işgüzar
münasibətləri olan agent "Vint" göndərilir.
Gəlişin ticarətdənkənar səbəblərinin
ortaya çıxarılması üçün bu da təklif
edilirdi ki, Bakı gömrüyü işçiləri
"Port Pəhləvi" gəmisinin bütün ərazisində
yoxlama aparsınlar. Lakin kapitanın əməliyyat planına
elə yerindəcə artırdığı bir qeyd-şərt
onun bütün həssas məsələlərə elə
cavanlığından nə təhər müdrik
yanaşmasına işarə edir.
Heydər
Əliyev hazırladığı arayışa bunu da əlavə
edir ki, gömrük tərəfindən yoxlama aparılsa da,
şitini çıxarmasınlar, bu təftiş həddən
artıq ciddi, lap xırdalıqlara gedən şəkildə
olmasın. Əks təqdirdə sovet gəmiləri
də sonra İran gömrükçüləri tərəfindən
eyni sərt münasibətə məruz qalar.
Əməliyyat planında gəmi rəhbərliyindən
ləngimədən bütün ekipajın tam
siyahısının alınması, o siyahıdakılardan
kimlər barədə əvvəldən məlumatların
olmasının arxiv üzrə müəyyənləşdirilməsi,
Bakıda qaldıqları müddətdə İran dənizçilərinin
şəhərə çıxışları zamanı hər
birinə fasiləsiz müşahidənin təşkil edilməsi,
nələrlə maraqlanmaları, kimlərlə
görüşmələrinin dəqiqliyiylə öyrənilməsi
tələbləri qoyulurdu.
Adətən
"Port Pəhləvi"nin Bakıda qaldığı
günlərdə, xarici ölkələrə oxşar səfərlər
edən ayrı gəmilərdəkilərin etdikləri kimi,
şəhər gəzintisinə çıxanda, mağazalara
baş vuranda dənizçilər xırda
qaçaqmalçılıqla da məşğul olardılar
və xüsusi xidmət orqanları da, təbii ki, bunları
bilsə də, qarşısını tam almağa tələsmirdi.
Çünki bunun özü də gəminin
içərisinə yol tapmaq üçün bir girəvə
idi.
Təklif olunurdu ki, qaçaqmalçılıq edən
İran dənizçiləri bizim yerli agentlərimiz olan
"Mətin", "Ovçu", "Mano" ilə əvvəllər
əlaqə də saxlayıblar, alış-veriş də
ediblər. Gələnlər içərisində onların
tanışları olarsa, elə etmək ki,
görüşsünlər, şərait yaratmalı ki,
iranlıların təklif etdikləri qaçaqmalları
alsınlar, bizim agentlərimiz də sözarası gəminin
gəlmə səbəbləri ilə bağlı gizlinləri
öyrənməyə çalışsınlar.
Heydər Əliyev yerli agentlərin gəmidəki
tanışlarla əlaqə saxlamaq imkanından daha irəli
getməyin də əsasını qoyur.
Gəmidəkilərin
alış-verişlərini başqaları ilə yox, məhz
öz agentlərimizlə aparması onlara nəzarətin bir xətti
idisə, digər yandan, bu, həm də artıq gələcəkdə
gəmidəkilərdən kimlərisə əməkdaşlığa
cəlb etməkçün fürsət idi: müəyyən
anda qaçaqmalçılıqla məşğul olanlardan
hansısa düşür tələyə, cinayət məsuliyyətindən
can qurtarmaq və həm də gələcəkdə xaricə
yolunun bağlanmamasından ötrü əməkdaşlığa
razılıq verməyə məcbur qalır.
Tezliklə
bu təşəbbüs də bəhrələrini verir və
Bakı "Port Pəhləvi"nin
içərisindən bir neçə nəfəri ələ
alaraq gələcəkdə onlardan kifayət qədər səmərəli
istifadə etməyə başlayır.
Həm də
yalnız burada - Bakıda yox, elə İranın öz
içərilərində də!
Əməliyyat
planında bu da göz altına alınırdı ki,
işdi-şayəd, İran Xüsusi Xidmətləri ilə
bağlı olan və xüsusi maraq kəsb edən S.Q.-nin
adına bu səfərə gələnlərin arasında
rast gəlinərsə, şəhər gəzintisi zamanı
onun yerli agent "Əhməd"lə
təsadüfi görüşünə nail olmaq vacibdir.
Adətən
"Port Pəhləvi" ilə Azərbaycana təşrif gətirən
dənizçilərin burada ermənilərlə əlaqə
yaratmağa məxsusən meyil göstərdiklərini nəzərə
alaraq kapitan Heydər Əliyev layihəsinə bunu da
artırmışdı ki, Bakıdakı "siyasi pənahəndə"
statuslu İran ermənilərindən olan, valideynləri indi də
Pəhləvi şəhərində yaşayan
"Petrosyan" ləqəbli agentin də onlarla
görüşünün, təmaslarının təşkil
edilməsi məqsədəuyğundur.
"Port Pəhləvi" 1953-cü ilin 19 oktyabrında
Bakıya 27 nəfərlik heyətlə gəlmişdi.
Və həmin
gəminin Azərbaycana gəlişləri boyunca ilk dəfə
məhz kapitan Heydər Əliyevin tərtib etdiyi plan üzrə
səliqəli, sistemli işə başlanır və
uğurlu nəticələr də özünü çox
gözlətmir.
Gələn
heyətin siyahısı ilə tanış
olunca üzə çıxır ki, sən demə, gələnlərin
arasında köhnə tanışlar da var, səfər edəcəyi
ehtimal olunan və ətrafında iş aparılmasına
ehtiyac duyulan şəxslər də.
S.R. adlı şəxs ki gəlişini fərz edir və
gözləyirdilər, adı siyahıda olanlardan idi və
Bakı limanına yan almalarının dördüncü
günü bir neçə yoldaşı ilə bərabər
şəhərə çıxır və irəlicədən
də planlaşdırıldığı kimi, agent
"Əhməd"lə görüşür.
Əlbəttə,
"Əhməd"ə xəbər verirlər ki, ayın
22-də axşam 16 radələrində qonaq Xaqani küçəsi səmtində,
trolleybus dayanacağında olacaq, oralardan keç, amma elə
et, guya onu görmürsən, özü səni görüb
səsləsin.
Belə də olur. Görüşürlər, hal-əhval tuturlar və
"Əhməd" onu "Monolit"də - Sabir
bağı ilə üzbəüzdə yerləşən
binadakı mənzilinə gətirir, birgə şam edirlər, səmimi söhbətləşirlər
və təbii ki, bu söhbət boyunca "Əhməd"
ona verilmiş tapşırığa uyğun sualları verir,
cavabları alır və sabahı günü kapitan Heydər
Əliyevin rəhbərliyə təqdim etdiyi ilk hesabatda həmin
diqqətəlayiq məlumatların hamısı əksini
tapır.
SSRİ
Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin arxivində hər
biri 30 cilddən artıq iki iş var. Varlığına ona
görə əminəm ki, həmin işlərdən
müxtəlif çıxarışları illərcə
bizim DTK arxivlərində araşdırmalar apararkən
görmüşəm.
Xarici kəşfiyyatla bağlı işləri Moskva
özündə saxlayırdı və söz yox, SSRİ-nin
süqutundan sonra da həmin cildlər Moskvanın
ixtiyarındadır. Mənim ən böyük arzularımdandır ki,
haçansa milli tariximiz üçün son dərəcə əhəmiyyət
kəsb edən o iki işlə əvvəldən sona tanış olmaq qismətimə
düşsün. Operativ məlumatlardan ibarət
o çoxcildli işlərdən biri "Avropadakı Azərbaycan
siyasi mühacirəti", digəri "Türkiyədəki
Azərbaycan siyasi mühacirəti" adlanır.
Bunlar ona görə "Port Pəhləvi" hekayətində
yadıma düşdü ki, bu işdə də Türkiyədəki
siyasi mühacirətimizə doğru uzanan xətt var.
Agent "Əhməd" S.R.-yə İrandan Türkiyəyə
yola salınması üçün iki məktub verir. Məktublardan
biri Tamara Hüseynbəyovaya, digəri Mustafa bəy Vəkilova
ünvanlanmışdı.
Məktub buradakı qohumlarından idi. Təbii ki, həmin
məktublar ora çekistlərin vasitəsilə gedib
çatacaqdısa, demək, həmin qohumlar özləri də
artıq orqanlarla əlaqədəydilər.
Bir neçə günlük budəfəki
gözqoymalardan və sonra qarşıdakı illərdə də
eyni şəkildə davam edən nəzarətdən bəlli
olur ki, İran kəşfiyyatının dənizçilər
vasitəsilə həyata keçirdiyi əməliyyat hərəkətlərində
açıqca görünən bir erməni xətti var.
Yəni dənizçilərin vaxtaşırı
girib-çıxdıqları apteklər, mağazalar,
ünsiyyət qurduqları adamların əksəriyyəti
ermənilərdir.
Üzdən
baxanda guya qaçaqmalçılıq yolu ilə gətirdikləri
İran xınasını, xarici qol saatlarını, eynəkləri,
kostyumluq parçaları və bunların gözünə
qataraq narkotik maddələri, əsasən də anaşa
satırlar, bizim aptek və mağazalardan da daha çox ətir,
konyak, ovçuluq dəstgahları, gilizlər alırlar, ancaq
bu ticarətin bir alt qatı, sual verib cavab almaq, hansısa xəbəri
ötürüb, hansısa xəbəri öyrənmək tərəfi
də vardı.
Bu yerdəsə iranlıların daha əlverişli
sayaraq əlaqə qurduqları ermənilər idi.
Həm də bəlli olur ki, buralı ermənilərin
bir qismini heç Bakıya qədəmləri dəyməmişdən,
oradakı hansısa təqdimat və zəmanətlərə
uyğun olaraq tanıyırmışlar.
Kapitan Heydər Əliyevin "Port Pəhləvi" ilə
bağlı əməliyyat planındakı hədəflərindən
biri də, nəhayət ki, tam şəkildə iranlıların
bütün əlaqə saxladıqlarını - iztisnasız
olaraq hamısını son nəfərinədək
araşdırmaq, təsadüfi tanışlıq və
görüşləri saf-çürük edəndən
sonra təsadüfi olmayan hər bir əlaqəni diqqət mərkəzinə
saxlamaq idi.
Ancaq Heydər Əliyev ona xas vasvasılıqla hətta
sırf təsadüfi sayıla biləcək
görüşləri də axıradək diqqətlə təhlil
edir və şöbəsinin bu məsələ ilə məşğul
olan əməkdaşlarına tapşırıq verir ki, təsadüfi
saydığımız əlaqələri gəminin növbəti
mümkün gəlişlərində də diqqətdə
saxlayın ki, görək təsadüf təsadüfən təkrarlanmayacaq
ki.
Təsadüflərsə, əlbəttə,
mümkün idi. Tutalım, bir iranlı girib aptekə, ya
mağazaya, ya küçədə kimdənsə nəsə
soruşur. Aydındır ki, ləhcəsindən
onun iranlı olduğu dərhal hiss ediləcək.
Əslən iranlı olan hansısa bakılıda elə həmin
anda bu adamla danışmaq, ya nəsə sormaq istəyi yarana
bilər və cildləri vərəqlədikcə şahid
olursan ki, həqiqətən, təmiz təsadüf
adlandırıla biləcək belə hallara da az
rast gəlinməyib. Deyək ki, öz
aralarında farsca danışan iki nəfəri görüncə
Azərbaycan Dövlət Universiteti Şərqşünaslıq
fakültəsinin Fars filologiyası şöbəsinin
hansısa tələbəsində, ya tələbələrində
istər-istəməz öyrəndiyi dilin
daşıyıcısı ilə ünsiyyətə girmək
arzusu yaranıb, müraciət də edib.
Ancaq təsadüflər qatarından olan belə təmasların
da bəzilərinin içindən yenə nədirsə,
pırtlayaraq erməni izi ortaya çıxır.
İranlı dənizçilər təsadüfən
bir azərbaycanlı müğənniylə
qarşılaşırlar. Bu qadının
Qacarlar nəslindən olması söhbətə təkan
nöqtəsinə çevrilir.
Üzdən baxanda bundan təbii nə var ki?! Ancaq
qurdalayırsan, görürsən ki, paho, buradan da erməni
çıxdı.
İş ondadır ki, həmin məşhur müğənni
qadın Azərbaycanın xalq artisti olmaqla yanaşı, Ermənistanın
da xalq artisti idi və əri də erməni.
"Operativ iş"də, bütün digər
personajlarda olduğu kimi, bunların da gerçək
adları-soyadları göstərilməklə yanaşı,
dərhal hər ikisinə ləqəb də müəyyənləşdirilir;
birini "Artist", o birini "Artistka" yazırlar.
Bir maraqlı cəhət də ondan ibarətdir ki,
iranlı dənizçilərin əlaqə qurduqları,
ünsiyyətə girdikləri ermənilər arasında tək-tük
Bakıya köçmüş İran ermənisi varsa da,
çoxluğu Qarabağ erməniləri təşkil edir.
Bu, bir yandan İran kəşfiyyatının ermənilərə
Azərbaycanda daha etibarlı saydığı dayaq nöqtəsi
kimi yanaşmasına işarədirsə, bir başqa
baxımdan da İran kəşfiyyatının erməni
lobbisi ilə işbirliyinin təzahürü kimi qavranıla
bilər.
Bircə "Port Pəhləvi" məsələsi
olsaydı (hərçənd, elə həmin çərçivədə
də uzun illər boyu eyni xətt ardıcıl davam etdirilib),
bəlkə də bu qənaətdə israr düz olmazdı. Amma başqa
sıra-sıra nümunələr ortadadır, ən azı
bugün dünyanın gözü qarşısında
nümayişkaranə şəkildə həyata keçirilən
qarşılıqlı erməni-İran hüsn-rəğbətləri,
sirdaşlığı, əməkdaşlığı var
ki, bu cütləşmədə antiazərbaycançı təmayül
əski ənənəylə yenə inadla
aparılmaqdadır.
İndi XXI əsrin hündürlüyündən geriyə
qanrılaraq "Port Pəhləvi" qəziyyəsi barədə
düşünürkən təbii olaraq bizi ilk növbədə
bu əhvalatların arasındakı Azərbaycana aid xətt
daha çox cəlb edir və İranın casusluq səmtlərinin
birinin məhz bu istiqamət olduğu şübhə
doğurmur. Ancaq İran kəşfiyyatının əməkdaşlığa
cəlb etdiyi, ya gəmidə yerləşdirdiyi birbaşa kəşfiyyatçı
olan əməkdaşlarının qarşısında
qoyduğu əsas vəzifə həm də SSRİ ilə
bağlı onları maraqlandıran bilgilər dairəsini
genişləndirməkdi.
Baxırsan
ki, bəli, o dənizçilər
rabitəyə girdikləri adamlarla söhbətlərində
Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi və Bakının
neft sənayesi haqqında, hərbi obyektlər barədə,
Azərbaycanın və bütövlükdə Sovet
İttifaqının ictimai-siyasi həyatı ilə əlaqədar
məlumatlar toplamağa cəhd göstərirlər.
Yəni kəşfiyyat
damarı "Port Pəhləvi"nin
Bakıya səfərlər etdiyi 26 il ərzində daim onunla
qalıb.
1953-cü ildə kapitan Heydər Əliyevin artıq
sıx şəkildə bu gəmini və tərkibini zərrəbin
altındaymış kimi dəqiqliklə araşdırmağa
başlamasından sonra bir həqiqət də
aydınlaşır və sonra daimi diqqətdə saxlanır
ki, gəminin kapitanları mütləq qaydada kəşfiyyatla
bağlıdırlar. Sadəcə bağlı yox, adətən
elə birbaşa Xüsusi Xidmət orqanının əməkdaşlarıdır.
"Port
Pəhləvi"nin milliyyətcə fars
olan, 1911-ci il təvəllüdlü kapitanı mayor Ə. N.
farscadan savayı fransız və italyancanı bilirdi. Müəyyən
edilmişdi ki, guya Azərbaycan və rus dillərini bilmədiyini
desə də, əslində bizim dilimizdə yaxşı
danışır, ruscası da var. Təhsilini İtaliyada
alıb, 15 il Avropaya gedən gəmilərdə üzüb,
"Port Pəhləvi"yə 1953-ün avqustunda, yəni bu səfərdən
az öncə kapitan təyin edilib. Elə heyət
üzvlərindən alınan bilgilərə görə də,
gəmiçilikdə xüsusi səriştəsi olmasa da,
kapitan vəzifəsindədir. Onunla
bağlı hazırlanmış arayışda İran kəşfiyyatı
ilə birbaşa bağlılığı ayrıca qeyd
edilir. Ünsiyyətcil olmağı ilə
yanaşı, bir kəşfiyyatçıya xas ayrı bir
xüsusiyyətinin olmasına da diqqət yönəldilir ki,
gün ərizndə iki litrə qədər spirtli içki qəbul
edə bilir, amma onda sərxoşluq əlamətləri
heç hiss olunmur. Yəni istənilən
işçisini içirdib ondan lazım olan sözü
qoparmaq imkanı var.
Elə gəmi kapitanının köməkçisinin də
kəşfiyyatla bağlılığı ayrı bir
arayışda təsdiqlənir.
Müəyyənləşdirilmişdi ki, 1953-ün
oktyabrında Bakıya gələn komandada kapitanın birinci
köməkçisi S.Ə. 22-23 yaşlı gəncdir. Tehranlıdır
və o da milliyyətcə farsdır. İngiliscəni,
fransızcanı bilir. Ancaq azərbaycanca
danışmasa da, bizim dilimizi də sərbəst bildiyi təsdiqlənir.
Eləcə də, guya bilmədiyini desə də,
rusca yazıb-danışmağı da var. Əvvəllər
Avropa ölkələrinə, İngiltərəyə gedən
gəmilərlə çox səfərləri olub. Müəyyən edilmişdi ki, o, kəşfiyyatla
bilavasitə bağlıdır.
Bu şəxslər
ətrafında əməliyyata rəhbərlik edən 1-ci
şöbənin rəis müavini kapitan Heydər Əliyevin
qısa müddətdə əldə etdiyi məlumatlar Mərkəzə
göndərilir və işin həm bu tərəfi, həm də,
nəhayət ki, ilk dəfə olaraq "Port Pəhləvi"
ilə bağlı sanballı bir təhqiqatın
aparılması müsbət qarşılanır.
Səbəbsiz deyil ki, artıq Heydər Əliyev
növbəti ilin başlanğıcında həmin
şöbənin rəisidir.
1954-cü
ildə "Port Pəhləvi" Bakını tərk etdikdən
sonra Moskvaya, Mərkəzə göndərilən yekun
arayışın altında iki imza var: nazirin, bir də təzə
təyin edilmiş şöbə rəisi Heydər
Əliyevin imzaları.
Əlbəttə ki, Moskva bu gənc kadrın çoxdan
bəri tənqid hədəfinə çevrilmiş bir istiqamətdə
qısa müddət ərzində kəskin dönüş
yaratmasını yadda saxlayır.
Bunu da səbəbsiz yazmıram. Az sonra bədxahlar
fədakarlıqla çalışdığı, ən
ümidverən cavanlarından biri olduğu nazirlikdə ona
qarşı çirkin kampaniyaya başlayanda Mərkəz
layiqli saydığı kadrı onların ayağına
vermir...
Azərbaycan
NKVD-sinin Əməliyyat
şöbəsinə tam məxfi qrifli bu sənəd 1937-ci
il aprelin 3-də göndərilib.
Sənəddə
göstərilir ki, SSRİ və İran limanları
arasında "İranbalıq" müştərək aksioner şirkətinə məxsus
"Port Pəhləvi" və "Moskva" gəmiləri
mütəmadi reyslər həyata
keçirirlər.
O vaxt
"Port Pəhləvi"nin ekipajı
vur-tut 6 nəfərmiş, sonrasa illər ötdükcə
artacaq.
Sənəddən
bu da bəlli olur ki, "Port Pəhləvi" müştərək
şirkət olduğundan orada Sovet İttifaqı tərəfindən
də dənizçilər işləyirmiş, ancaq
onların xaricə səfərlər zamanı uzun müddət
SSRİ-dən kənarda qalmaları, xarici valyuta qazanaraq sovet
adamından fərqlilik əldə etmələri, oralarda
içkiyə qurşanmaları və "Port Pəhləvi"də
antisovetizm meyillərinin müşahidə edilməsini nəzərə
alaraq və ilaxır bənzər səbəbləri gətirərək
NKVD məsələ qaldırır ki, gəminin rus tərəfdən
olan işçiləri geri çağırılsın.
1939-cu ildə daha bir belə təqdimat yazılır və
"Port Pəhləvi" ortaq şirkətin gəmisi kimi
qalsa da, tərkibi tamamilə iranlılaşdırılır.
Bu isə, öz növbəsində, sonra nəzarətsizliyin
meydana gəlməsinə, gəmidə İran tərəfin
təkbaşına sözükeçərliyinə və bir
sürü başqa əngəllərin ortaya
çıxmasına bais olur.
Artıq 1955-ci ildir. Heydər Əliyevin
"Port Pəhləvi" ilə bağlı ilk uğurlu əməliyyatı
ona rəğbət qazandırmaqdan əlavə, bu səmtdə
işlərini bir qədər də irəli
aparmaqçün meydan açıb.
İndi artıq vəzifəcə o, bir pillə irəliləyib
- DTK-nın 2-ci şöbəsinin rəisidir və səlahiyyətləri
də artıb.
Qət
edir ki, "Port Pəhləvi" ilə bağlı əməliyyat
tədbirlərini gələcəkdə daha səmərəli
təşkil etməkçün yalnız kənardakı
qüvvələrdən istifadə edilməsin, bilavasitə
"Port Pəhləvi"nin ekipajı
arasında da agentlər yetişdirilsin.
1955-ci il aprelin 15-də onun təqdim etdiyi raporta nazir
"Razıyam" dərkənarı qoyur.
Nəyə razılıq verirdi nazir?
1955-ci il martın 1-də "Port Pəhləvi"nin
Bakıya növbəti gəlişi zamanı iki iranlı dənizçi
milis işçiləri tərəfindən kolxoz bazarında
həbs edilmişdi. Onlar əvvəllər də
dəfələrlə qaçaqmalı satdıqları
müştəriylə, agent olduğunu, əlbəttə ki,
bilmədikləri "Ovçu"yla növbəti dəfə
görüşmüş, mal təklif etmişdilər.
Ə.M. və Q.Ş.H. əllərində
tutulmuş qaçaqmalla birgə 6 saylı milis şöbəsinə
gətirilmişdilər. Haqlarında cinayət
işi başlanarsa, gəmidəki işlərini də itirəcəklərini,
xaricə yollarının da bağlanacağını
yaxşı dərk edən hər iki nəfər müvafiq
söhbətdən sonra gələcək əməkdaşlığa
boyun olur. Hətta onlardan biri "Hezb-e tudə"nin -
"İran xalq partiyası"nın
üzvü olduğunu söyləyərək gələn dəfə
üzvlük vəsiqəsini də gətirib göstərəcəyini
vəd edir.
Yuxarıya müraciətdə bu iki nəfərin
artıq tam şəkildə ələ
alındığını nəzərdə tutaraq onlarla əlaqələrin
davam etdirilməsi, hər iki şəxsin rəsmən əməkdaşlığa
cəlb edilməsinə icazə istənilirdi.
Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsində
əks-kəşfiyyatın hər yeni məqbul addımı,
sözsüz ki, Mərkəzdə əks-sədalanırdı.
Əvvələn, hesabat verməliydilər və verirdilər. İkincisi də
ona görə ki, xaricilərlə birbaşa kəşfiyyat
işi aparmaq Mərkəzin səlahiyyətindəydi və
onlar üçün hər yeni münasib ötürmənin
qiyməti böyük idi.
Heydər
Əliyevin İran gəmisində əməkdaşlığa
cəlb etdiyi şəxslərin sabah
ötürə biləcəkləri məlumatlar,
aydındır ki, tək o gəmi ilə məhdudlaşmayacaqdı.
Mərkəz özü onlara ən müxtəlif
tapşırıqlar verə biləcəkdi. Odur ki, əməkdaşlığa
hazırlanmış hər yeni əcnəbi agent ümumi
işə əlavə töhfə idi.
1954-cü ilin 7 fevralı. "Port Pəhləvi" yenə
Bakıdadır.
Heydər
Əliyevin rəisi olduğu 2-ci şöbənin xüsusi nəzarətində
saxladığı, İran kəşfiyyatı ilə, ola
bilsin ki, həm də paralel olaraq Avropa ölkələrinin kəşfiyyatı
ilə bağlı iki nəfər - gəminin kapitanı və
kapitanın birinci köməkçisinin Bakıda, gəmidən
kənardakı hər addımı izlənilir (Gəminin
içərisindəki cəlb edilmişlərin sayəsində
isə bu, gələcəkdə elə "Port Pəhləvi"nin daxilində də mümkünləşəcək).
Saat
19:40-da kapitanla birinci köməkçi Leytenant Şmidt adına küçədəki kluba daxil olub
konserti dinləməyə başlayırlar.
Bakıda nə qədər kinoteatr, konsert verilən nə
qədər yer. Ancaq o iki fars məhz buranı
seçib. Bu axşam bu klubda erməni
filarmoniyasının solisti Arev Baqdasaryan oxuyur. Aydın məsələ ki, dinləyənlərin də
yüzdədoxsanı ermənilərdir.
Hesabatları bir-bir qaldırıram, vərəq-vərəq
çevirdikcə onların gün boyu səhərdən-axşamacan
dəqiqəsinədək dəqiqliklə güdüldüklərini
görürəm. Ancaq onu da fikirləşirəm ki, izləyənlər,
təbii ki, hər an bu adamların lap
yanında deyillər. Zaldır, keçdi əyləşdi,
sağı da erməni, solu da erməni. Bəlkə
onun çatdırmalı olduğu bircə kəlmədir,
bircə cümlədir, ya balaca bir kağız vərəqi
ki, belə qarışıqlıqda çətinlik çəkmədən
nəzərəçarpmaz bir tərzdə ötürmək
də olar. Üstəlik bu iki şəxsin
peşəkar kəşfiyyatçılıq səriştələrinin
olması fərziyyəsi də ortada.
Bir düşmən ocaq başında, hər gün
bizimlə birgə, aramızda, o biri də qıraqdan gəlib
ki, bu düşmənlərin sərhədlərin o
tayındakı düşmənlərlə əlaqələrinə
yardımçı olsunlar.
Bunlar hamısı tarixdir, olmuşlardır, görün
ki, hansı cəngəlliklərdən keçərək
bugünümüzə gəlib yetişmişik.
...1957-ci
ildir, "Port Pəhləvi" yenə sahilə yan alır,
yenə dənizçilər şəhərə
çıxaraq gəzib-dolaşırlar, yenə
qaçaqmalçı alverlərini edirlər, yenə
Bakının ayrı-ayrı qəhvəxanalarında, qəlyanaltıxanalarında,
restoranlarında düt deyincə vururlar, amma artıq
aparılmış ardıcıl, sistemli işin nəticəsində
onlar və onların Bakıdakı əlaqələrinin hər
biri nəzarətdədir.
Açdığım, vərəqlədiyim bu 12 cildlik
işdə bircə-bircə hər iranlı dənizçinin
adı çəkilir, onların hər birinin əlaqədə
olduqları yerli vətəndaşlarla bağlı bilgilər
yer alır.
Elə gözəyarı hesablama aşkar nümayiş
edtirir ki, oturub-durduqlarının əksəri ermənilərdir. Aralarında
qadınlı-kişili möhtəkirlər də var,
fahişələr də, dükandarlar da, aptekçilər də.
Erməninin hər çeşidi.
Və bizim xüsusi xidmət orqanlarının bu proseslə
bağlı bir önəmli müşahidəsini əks etdirən
sənəd də qalır.
Əslən
Ənzəlidə doğulmuş, amma Bakıda yaşayan,
iranlı siyasi mühacirlərdən
sayıldığından həmin təbəqədən olan
digərləri kimi Sovet İttifaqında, o cümlədən
Azərbaycanda onlara verilən bütün imtiyazlardan yararlanan,
Elmlər Akademiyasında işə və aspiranturaya da
götürülmüş Georgi Ter-Ovanesov Azərbaycan
DTK-sının agentləri sırasında idi və "Port Pəhləvi"
işində ondan da istifadə edilmişdi. Ancaq 1955-ci ilin
iyununda tərtib edilmiş bir arayış təsdiqləyir:
xarici müşahidə zamanı bəlli olub ki, "Port Pəhləvi"nin şübhə dairəsinə daxil olan əməkdaşlarından
biri, N.Ş. xəlvəti Ovanesova nəsə verib və o da
bu məlumatı gizlədib.
Erməni belə ermənidir. Qan ki xarabdır, xəyanətkarlıq
ki iliklərinə işləyib, hətta quyruğu qapı
arasında olanda da riyakarlığından qalmır, onu ələ
alıb işlədən KQB-yə də kəf gəlməyə
girəvə tapır.
Və bu
İran-erməni işbirliyi ki tək "Port Pəhləvi"nin
timsalında 20 ildən artıq iri bir zaman kəsiyində
davam edib, o əməkdaşlıq ki
qaçaqmalçılıq tərəfi öz yerində,
antisovetizm istiqaməti öz yerində, həm də daim bir
antiazərbaycançı istiqaməti vardı, o dövrdə
ağrısı aşkar duyulacaq ziyanlara gətirib
çıxarmadısa, burada Azərbaycan çekistlərinin,
illah da ki, 1953-cü ildən etibarən bu işlərlə
birbaşa məşğul olmuş Heydər Əliyevin xirmətləri
danılmazdır.
Bir başqa sualın da cavabı var ki, bəs necə
olurdu ki, 1953-cü ilə qədər Azərbaycan Dövlət
Təhlükəsizlik Komitəsi bu yöndə işləri
qura bilməmişdi və Mərkəz də açıq
narazılığını ifadə etmişdi?
Fransızların
məşhur ibarəsi var: "Şerşe lə fam" -
"Qadını arayın", yəni hər həngamədə
bir qadın izi gəzin.
O məşhur
zərbülməsəli daha dürüst məcraya yönəltsək,
gərək "Erməni izi arayın" söyləyək.
Elə bu
məsələdə də!
1930-40-cı
illərin, hələ bir az da 1950-ci illərin
başlanğıcının DTK sənədlərini
araşdırdıqca hər tindən-bucaqdan erməni adı
çıxır, erməni iyi qalxır.
İt ilxısı, köpək sürüsü sayaq
daraşıblarmış bu quruma və millətimizin
başına gizli yollarla törədilən nə qədər
müsibətlərə rəvac veriblər, bildiklərimizi
biz bilirik, bizdən qat-qat çoxunu Allah.
Bütün
başqa tərəfləri ilə yanaşı İran-erməni
əməkdaşlığının gizli layihələrindən
olan "Port Pəhləvi" əhvalatında da 1953-cü
ilə qədər ciddi bir irəliləyişə nail
olunmamasının özək səbəblərindən biri də,
yəqin ki, elə NKVD divarları arasındakı ermənilərin
bu işə gücləri çatdığı qədər
pəl vurmaları olub.
...Ətrafındakı halqa getdikcə daralan, ildən-ilə
əvvəlki sərbəst fəaliyyət imkanlarını
qeyb edərək Azərbaycanda öncələrdəki sayaq
casusluq fəaliyyəti apara bilməyən "Port Pəhləvi",
nəhayət ki, sönür.
Aparılan incə düşünülmüş əməliyyatlar
nəticəsində gəmi kapitanı və birinci köməkçisini
də ifşa edən ciddi kompramatlar toplanaraq sənədləşdirilir.
Söz yox, İran kəşfiyyatı da çörəyi
qulağına yemirdi. Hiss edirdilər ki, daha "Port Pəhləvi"
"üzə" bilmir, ona istədiyi kimi üzərək
casusluğunu etməyə imkan vermirlər.
1963-cü
il oktyabrın 31-də "Port Pəhləvi" ilə
bağlı vaxtilə Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizliyi
Komitəsinin Heydər Əliyevin rəhbəri olduğu 2-ci
şöbəsinin xətti ilə açılmış 125
nömrəli liter işin bağlanması ilə əlaqədar
məsələ qaldırılır
və bu mövzu ilə bağlı düz 10 il öncə,
1953-cü ilin oktyabrında təhqiqatlarını
başlayanda kapitan olan, indi artıq podpolkovnik poqonları
daşıyan Heydər Əliyev vəsatəti təsdiqləyir.
10 illik çətin, mübarizəli, macəralarla,
narahat dəqiqələrlə dolu bir yol arxada qalırdı. Keçilmiş bu yolda 10 il ərzində törədilə biləcək
neçə təxribatın qarşısı
alınmışdı, sabah istifadə edilə biləsi
onlarla şəxs əməkdaşlığa cəlb
edilmişdi.
Beləliklə,
təmiz vicdanla daha bir gərgin işə nöqtə qoymaq,
daha bir neçə qovluğu arxivə təhvil vermək
olardı...
..."Port Pəhləvi" elə o vaxtdan Xəzər
sularına çıxmır.
"Port Pəhləvi"nin Bakı macəraları ilə bağlı qovluqlar da illərdir ki, sükut içində qalırdı.
Uzun illərin dinməzliyindən sonra onları ilk dəfə dindirdik ki, tariximizin bir parçasını da, o tarix içərisindəki böyük azərbaycanlı Heydər Əliyevi də bir qədər də yaxından görəsiniz.
Tarix də, tarixi simalar da, biz onlardan vaxtca aralandıqca, adi məntiqlərin əksinə olaraq, sanki daha çox böyüyür, daha aydın görünürlər.
Axarında ömür sürdüyümüz həyatdan fərqli olaraq, Tarixin dostu dost, düşməni düşmən, safı saf, riyakarı riyakar, xırdanı cılız, böyüyü ulu göstərə bilmək kimi misilsiz gücü də var!
İranın "Port Pəhləvi" gəmisi çoxdan üzmürsə də, hələ o qədər üzməkdə olan "gəmilər" var ki!
Sayıq olaq!
Rafael
HÜSEYNOV
Akademik
525-ci qəzet.- 2023.- 4 fevral.- S.10-11.