Güney Azərbaycanda ədəbi tənqid: çağdaş mənzərəyə bir baxış

Güney Azərbaycan ədəbiyyatının çox önəmli qolu olan ədəbi tənqidin gəlişməsi ədəbi fikirdə özünü göstərən elmi-nəzəri problemləri öyrənmək, həmin problemləri, çatışmazlıqları həll etmək və tətbiq etməklə bağlıdır. Yaranan əsərlər haqqında obyektiv fikirlərə söykənən yazılar, qərəzsiz dəyərləndirmə əsasında, obyektiv yanaşma ilə qələmə alınan məqalələr, polemika və diskussiyalar yönləndirici funksiyası ilə böyük rol oynayır. Örnək olaraq Gəncəli Səbahinin silsilə ədəbi-tənqidi məqalələrinin yer aldığı "Şeirimiz zamanla addımlayır" kitabını göstərə bilərik.

Böyük aydın Cavad Heyət "Varlıq" jurnalının ilk saylarından başlayaraq dərgini, həm də Azərbaycan ədəbi tənqidinin tribunasına çevirir və "Varlıq"ın ilk sayı yayına başladığı 1979-cu ildə dünyadan köçən qüdrətli milli şair Bulud Qaraçorlu Səhəndin xatirəsinə həsr edir. Bu, təsadüfi deyildi, çünki B.Q.Səhənd "Oğuz qəhrəmanlarının tərənnüm olunduğu "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanına müraciət etmiş, "Sazımın sözü", "Dədəmin kitabı" və "Qardaş andı" silsilə poemalarında qəhrəmanlıq ruhunu müasir ədəbi müstəviyə gətirmiş və sərhədsiz düşüncələrini ifadə etmək üçün ən uyğun estetik forma, təhkiyə üsulu olaraq poema janrını seçmişdi. Çünki Səhəndin yaratdığı Azərbaycan milli düşüncəsinin qədim obrazlarının hər biri Azərbaycan xalqının mənəviyyat tarixi, inanclar dünyası ilə sıx bağlı olub xeyiri, xoş gələcəyi, qələbəni, əbədiyyəti ifadə edir..."

"Varlıq" jurnalı sonrakı saylarında B.Q.Səhəndin çap olunmamış əsərlərindən örnəklər verməyə, yazarı xalqa daha yaxından tanıtmağa başlayır. Bu tərz tendensiya xarakteri alır və daha sonra görkəmli aydınlarımız Həbib Sahirin, Məhəmmədtağı Zehtabinin, Həmid Nitqinin və başqalarının Güney xalqını, bütün cəmiyyəti sarsıdan ölümü jurnalın səhifələrində işıqlandırılır, onlar haqqında dəyərli məqalələr yayınlanır. Cavad Heyət Məhəmmədhüseyn Şəhriyar irsi barədə yazdığı ardıcıl, silsilə məqalələri ilə yanaşı, başqa müəlliflərin yazılarını da müntəzəm surətdə dərc edir.

"Varlıq" jurnalının 1988-ci il 69-cu sayı isə bütünlüklə sönməz poeziya günəşi Şəhriyara həsr olunub. Həmin sayda dünyadan köç edən şairin sənət dostlarının vida çıxışları, məqalə, son söz və şerləri verilir. C.Heyət "Varlıq" jurnalının 1988-ci il sentyabr özəl sayında "Şəhriyarın əziz xatirəsinə bir dəstə gül" silsiləsində Cənubi və Şimali Azərbaycanın görkəmli şairləri, nasirləri, tanınmış tədqiqatçı alimləri: Doktor Həmid Nitqi "Şair Şəhriyar" və "O, Şəhriyarın xatirəsidir", Q.Beqdeli "Şair və təbiət", G.Səbahi "Ustad Şəhriyar", Ə.Sərhəngi "Şəhriyarın matəmində", B.Elçin "Şəhriyara son vida", N.Əfşari "İki güzgü", B.Azəroğlu "Şəhriyarın dalınca", M.İbrahimov, A.Zamanov, C.Heyət "Ustad Məhəmmədhüseyn Şəhriyar", İ.Hadi "Analar oxşaması", S.Sərdari "Şəhriyar və Azərbaycan", H.Məmmədzadə "Heydərbaba yalqız qaldı" və C.Məhəmmədəli Gülçinin "Şəhriyara salam" adlı məqalələrində ustadın zəngin fikir aləmindən, könül çırpıntılarından söhbət açır, onun Azərbaycan dilinin saflaşması uğrunda apardığı mübarizədən bəhs edir. Güney Azərbaycanın ünlü şair və ədiblərindən biri olan Bəhram Elçinin "...Söz mülkünün sonuncu mütləq sultanı son günə qədər hökmünü sürdürdü" - qənaəti Şəhriyarın Azərbaycan, eləcə də Şərq ədəbiyyatında fəth etdiyi zirvədən soraq verir.

Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın əsərlərini İranda və Güney Azərbaycanda ardıcıl olaraq sevə-sevə tədqiq edən ədəbiyyatşünas alimlərdən həyatda olanları - Böyük Nik Əndiş Nobər, Nüsrətulla Fəthi Atəşbəyli, Lütfulla Zahidi, Əhməd Kaviyanpur, Cəmşid Əlizadə, Əbülfəz Əli Məhəmmədi, Hümmət Şahbazi, Məhəmməd Rəhmanifər, Məhəmməd Rasipur, Ələkbər Radpur, Məryəm Müşərrəf və başqaları bu gün də öz tədqiqatlarını davam etdirir və ədəbi tənqidin gəlişməsinə öz töhfələrini verirlər.

Qeyd edək ki, XX əsr Güney Azərbaycan ədəbiyyatında poema janrının öyrənilməsi və tədqiqi məsələləri də daha çox ustad Şəhriyar və onun sənət möcüzəsi - "Heydərbabaya salam" poeması ilə bağlıdır. İran və Güney Azərbaycan şeirinin və ədəbi tənqidin ünlü simaları İrəc Mirzə, Məlik üş-şüara Bahar, Əbdüləli Karəng, Mehdi Rövşənzəmir, Əli Zəhri, Nüsrətulla Fəthi Atəşbəyli, Seyid Məhəmmədhüseyn Mübəyyin, Yəhya Şeyda, Böyük Nik Əndiş və b. şairin həyatı, poeziyası və "Heydərbabaya salam" poeması haqqında fikirlər söyləmiş, araşdırmalar aparmışlar.

Ana dilinin, doğma türkcənin gəlişməsi, unudulmaması qayğısını çəkən, ana dili uğrunda ardıcıl mübarizə aparan Həmid Nitqi (1920-1999) də çağdaş şəhriyarşünaslıq elminə töhfə olan və "uzun zamanlar bizim kimliyimizi göstərən ən kiçik qərnəni silmək, aradan aparmaq və mümkün deyilsə, təbir-təfsir yolu ilə ən zəif rəvayətə dayanaraq gün kimi aydın dəlilləri heçə saymaq və unutdurmaq istəyən" farslara türk mədəniyyətini tanıtmaq məqsədi ilə məhz fars dilində "Honər-e Şəhriyar (Şəhriyarın sənəti)" adlı silsilə məqalələrini yazıb... O, dönə-dönə vurğulayıb ki, "türk şair və ədibləri, fars həmkarları ilə birgə əsrlərlə özlərini klassik farscanın tərəqqisinə və təkmilləşməsinə elə geniş həsr etmişdilər ki, az qala öz dil və kültürlərini unutmuşdular. Yalnız xalq şeiri bütün bu fəlakətlərə üstün gələ bilirdi. Yenidən öz kimliyinə dönüb və mədəni irsinə dəyər verməyə başlayan türk aydınları da az deyildi. Onlardan biri də Məhəmmədhüseyn Şəhriyar idi. Əsrin ən böyük şairlərindən biri, ənənəvi fars şeirinin ustadı M.Şəhriyar öz ədəbi istiqamətini dəyişərək doğma Azərbaycan türkcəsində "Heydərbabaya salam" kimi çox qiymətli bir əsər yaratdı".

Şair və tədqiqatçı Hümmət Şahbazı Səhənd poeziyasında, həm də "İkinci ərməğan"ında "Başqa birisinin varlığını dərk etmək, ya da duyğusal epiklik" məsələlərini işıqlandırır, şairin fəlsəfi düşüncələrini açıqlayır...

Gəncəli Səbahi isə öz məqaləsində Səhənd yaradıcılığında prioritet mövzunun məhz milli vətənpərvərlik, ana dili, ata ocağına, doğma yurda sahib çıxmaq olduğunu önə çəkir və şairin parlaq istedadı, güclü milli ruhu sayəsində "Azərbaycan ədəbiyyatına ən qiymətli və ölməz əsərlər verə bildi"yindən qürurla söz açır.

Quzeyli yazıçı Kamal Abdullanın dünyanın müxtəlif dillərinə tərcümə olunmuş iki məşhur əsəri - "Yarımçıq əlyazma" və "Sehrbazlar dərəsi" haqqında Araz (Abbasəli) Əhmədoğlunun qələmə aldığı iki elmi əsər - "Şah əsərin Şah əsəri" və "İç-içə sirlər dünyası" monoqrafiyalarında (2017-ci ildə "Mütərcim" nəşriyyatında ayırca iki kitab kimi işıq üzü görüb- E.F.) obyektiv tənqidçi baxışı sərgilənir. "Dədə Qorqud eposunda Basat boyunu əski ingilis eposu Beovulf ilə ölümcüllüq və ölümsüzlüq anlamlarını araşdırmaqla müqayisəsi" mövzusunda magistr işini müdafiə etdikdən sonra, Bakıya gələrək Azərbaycan Dillər Universitetinin İngilis ədəbiyyatı ixtisası üzrə doktoranturaya qəbul olunan, günümüzədək bir neçə şeir və nəsr kitabı yayınlanan A.Əhmədoğlu "Yarımçıq əlyazma" romanı haqqında yazdığı "Şah əsərin şah əsəri" monoqrafiyasının "Bildiri"sində bu məqamlara açıqlıq gətirib. "Bildiri"də Kamal Abdulla və onun əsərləri ilə tanışlığından söhbət açan A.Əhmədoğlu qeyd edir ki, bu kitab K.Abdullanın birbaşa Dədə Qorqud nəfəsinin gücündən, bu yöndə aldığım doğru tövsiyə və məsləhətlərdən qaynaqlanaraq yaranıb. O, "Yarımçıq əlyazma"nı dünya ədəbiyyatının inciləri - L.Tolstoyun "Hərb və sülh"ü, C.E.Steynbekin "Qəzəb salxımları", C.Oruelin "1984"ü, M.Servantesin "Don Kixot"u, Q.Q.Markesin "Yüz ilin tənhalığı", Y.Kamalın "İncə Məmməd"i ilə müqayisə edir və özünəxas sonuca varır: "Onlardan hər hansınısa oxuyub qurtaranlar öz-özlərinə deyirlər: "Buracan bundan gözəl kitab oxumamışdım..." Araz bəy sonrakı bölümlərdə də peşəkar tənqidçi münasibəti, özünəxas elmi yanaşma aydın göstərir. Belə ki, oxucu "Xülasə", "Qaçış ilə yorumlama", "Süjet", "Obraz", "Romanın önsözlər bölümü", "Romanın Dədə Qorqud kitabı ilə ilgili qolu", "Romanın Şah İsmayıl qolu", "Ana Qonu", "Baxış açısı", "Simgə", "Duyğu və yumor", "Fantaziya", "Quruluş", "Üslub", "Dəyər meyarı" bölümlərinin köməyi ilə "Yarımçıq əlyazma" romanının mahiyyəti haqqında geniş bilgilər əldə edir, daha doğrusu, əsər oxucu üçün yenidən açılır...

"Sehrbazlar dərəsi"ni incələdiyi "İç-içə sirlər dünyası"nın "Ön söz"ündə də Araz bəyin: "Bu roman "Hərri Patır" və "O üzüyün ərbabı" kimi yalnız fantaziya dünyası deyil. Bu əsər öz oriyentalist orijinallığını qoruyaraq gerçəklik (realizm) biçimində yazılmış olsa da, fantaziya, mistisizm, fəlsəfə, tarix, romantika və etikanı bir yerdə ədəbiyyat qanadı ilə göylərə qaldırır", - qənaəti diqqət çəkir. Araz bəyin kitabdakı fəlsəfi fikirləri, qənaətindən oxucu bu sonuca varır: "Kamal Abdullanın yaratdığı "Sehrbazlar dərəsi" çağdaş dünya ədəbiyyatı çapından qat-qat öndə gedən bir romandır..." Amma bu qənaətə inanmaq üçün gərək oxucu tənqidçinin təqdim etdiyi "Qaçış ilə yorumlama", "Süjet", "Obraz", "Cəlladbaşı Məmmədqulu", "Cəzirəli Əl Zatineyi ağ dərviş", "Dərviş Hüsnükərəm", "Xacə İbrahim Ağa", "Xeyirabad əmiri", "Karvanbaşı", "Karvanbaşının həyat yoldaşı", "Karvanbaşının oğlu", "Qoca qul", "Nökər Nəzərəli", "Pərnisə", "Mirzə Sədrəddin", "Seyid Sarı Əsrari", "Sarvan Qarsuvarlı", "Sarvan Qədirqulu", "Səyyah Sehrbaz", "Şah", "Şahverən", "Şeyx Mənuçöhr ibn Sadiq", "Tacir Zəbulla", "Vəzir Məşdəli", "Ana qonu", "Baxış açısı", "Simgə", "Duyğu və yumor", "Fantaziya", "Quruluş", "Üslub", "Folklor köklü deyimlər", "Dəyər meyarı" bölmələrini düşünə-düşünə oxusun ki, yeni bir yanaşmanın sərgilədiyi yeni bir dünya ilə tanış olsun və bu dünyaya qədəm qoysun.

(Ardı var)

Esmira FUAD

525-ci qəzet.- 2023.- 7 noyabr.- S.13.