Qubadlı yovşanının ətri

Görkəmli yazıçı, ustad jurnalist, böyük Azərbaycan ziyalısı Əli İldırımoğlu ilə şəxsən tanışlığım 2003-cü ildən başlanıb. Ona qədər Əli müəllimin "Dərd", "Telepat", "Silinməz izlər", "Həmin adam", "Zorən jurnalist" əsərləri ilə tanış idim. Bu əsərlər hələ sovet dönəmində insan ləyaqətini uca tutan, mənəvi-əxlaqi, milli adət və ənənələrə dəyər verən, bir sözlə, Azərbaycan jurnalistikasında haqq-ədaləti müdafiə edən, jurnalistikamızın təkamülünə səbəb olan əsərlər idi. Əli İldırımoğlu uzun illər respublikanın müxtəlif regionlarında, o cümlədən, mənim doğulduğum Quba bölgəsində ölkənin ən nüfuzlu qəzetinin xüsusi müxbiri işləmisdi. O, Qubanı doğma Qubadlı qədər sevirdi, deyirdi ki, "Quba ilə Qubadlı arasında üç hərif fərq var". O hərdən evimizə zəng vurub Qubanı, bizim İspik kəndinin meşələrini soruşurdu. Hiss edirdin ki, o, işğal olunmuş Qubadlı üçün darıxır və təsəllini Qubadan alırdı. Bax, bu cəhət onu mənim üçün bir yazıçı, jurnalistdən əvvəl əziz bir insana çevirmişdi. Hərdən görüşər, saatlarla yurd həsrətindən, Vətən taleyindən, keçmişdən və gələcəkdən söhbət edərdik...

Əli İldırımoğlu ilə şəxsi tanışlığım 2003-cü ildə baş tutdu. "Gənclik" nəşriyyatının direktoru, rəhmətlik Əlican Əliyevin təklifi ilə "Mənim rəncbər atam" romanının geniş təqdimat mərasimində bu unikal əsər haqqında məruzə etdim. "Ata kultu - vətən əxlaqı" adlı məruzəm "Ədalət"qəzetində çap olundu. Aramızda olan yaş fərqinə baxmayaraq bu tanışlıq səmimi dostluğa çevrildi. Mən onun 80 illik yubileyi münasibətilə "Ağır taxtalı kişi" ("Ədəbiyyat qəzeti", 2007) məqaləsini yazdım. Tale elə gətirdi ki, onun mübarək 90 illik yubiley mərasimini də mən apardım. "Daş yağan gün" povesti münasibəti ilə Əli İldırımoğlunun şəxsiyyətinə və yaradıcılığına dərin hörmət ifadə edən "Daş yağan günümüz" adlı açıq məktub yazdım ("525-ci qəzet", 2010).Əli İldırımoğlunun "Qarlı gecələr" romanına Ön söz də yazmalı oldum. Bu faktlarla demək istəyirəm ki, Əli müəllimin şəxsiyyəti kimi yaradıcılığı da mənə doğmadır.

Onun bu günlərdə mənə təqdim olunmuş, yenidən işlənib təkmilləşdirilmiş "Mənim rəncbər atam" kitabını və yazıçının son əsəri olan "Əmrahsız qalan dağlar" romanını həmin doğmalıq hissi ilə oxudum.

Maraqla oxunan, həyat materialı ilə zəngin olan hər iki əsər Əli müəllimin nəsil şəcərəsinin tarixi və taleyindən bəhs edir. Zəngin həyat təcrübəsi olan yazıçı bu kontekstdə XIX-XX əsrlər Qubadlı mahalının tarixi yoluna nəzər salır. Beləliklə, bu əsərlərdə ( və digər əsərlərində!) müdrik yazıçı üç əsərin tarixi - mənəvi olaylarını məhz ata kultu ətrafında cəmləşdirə bilir. Bu onun sayəsində mümkün olur ki, hər iki əsər Xatirə və Yaddaş müstəvisində dərk və təsvir edilir.

"Mənim rəncbər atam" xatirə romanının (ədib özü əsəri belə zikr edib) yeni nəşrinə yazdığı samballı Ön sözdə yazıçının alim qızı Səadət İldırımzadə, fikrimizcə, əsəri düzgün qiymətləndirib: "Böyük dayaq"da Rüstəm kişi, "Dəli Kür"də Cahandar ağa, "Axırıncı aşırım"da Kərbəlayi İsmayıl kimi obrazların yeni nümunəsi olan İldırım kişi çağdaş ədəbiyyatımızda necə də əzəmətli görünür! İldırım kişi ədəbiyyatımızı müəyyən mənada xarakter qıtlığından da xilas edir, bu boşluğu öz zəngin məziyyətləri ilə doldurur.

"Mənim rəncbər atam" məhz torpağımızın ətrini, vətənimizin, xalqımızın, el-obamızın etnoqrafik yaddaşını və əxlaqını, ən nəhayət, İldırım kişi kimi bədii bir obrazı bədii sənətə gətirmək ədəbiyyatımızı vicdan əzabından qurtaran əsərlərdəndir.

Əli İldırımoğlu "Mənim rəncbər atam"ı yaradıcılığa qədəm qoyduğu gündən öz xəyal aləmində sətir-sətir, ilmə-ilmə toxuyub.Bu mənalı sətirlərdə Ə.İldırımoğlunun "Mənim rəncbər atam" romanının ədəbi-bədii dəyəri, estetik mahiyyəti ifadə olunub...

Fikrimcə, yazıçı İldırım kişi obrazında təkcə rəncbər atasını yox, həm də özünü yaradıb, öz nəslinə və gələcək nəsillərə bir unikal ATA obrazı verib. Yuxarıda adları çəkilən obrazlar ədəbiyyatımızda, ədəbi tənqiddə və nəzəri-estetik fikirdə təsdiq olunmuş milli xarakterlərdir. İldırım kişi obrazı isə həm də xalq mənəviyyatının daşıyıcısı - toplayıcı obrazdır. Belə tipik xarakterlərin çox geniş aurası - haləsi olur, onlar özləri ilə birlikdə bütöv bir epoxanı əks etdirmək enerjisinə malik olurlar. "Mənim rəncbər atam", "Əmrahsız qalan dağlar" romanlarında və ümumən Əli İldırımoğlunun "Çinarlı", "Aqibət", "Daş yağan gün", "Ağ günlərin qara daşı", "Közərən sətirlər" əsərlərində yurd həsrəti, ədalət və insaf, mərhəmət, məhəbbət və sədaqətlə bərabər həm də (və daha çox!) Azərbaycanın Qərb bölgəsinin torpağının ətri - yovşan ətri var.

Bu əsərlərdə yazıçı müşahidəsi o qədər güclüdür, bu müşahidə ədibin üslubuna elə hopub ki, onun zənginliyindən və rahiyyəsindən doymursan. Çox düşünmədən mən bunu "Qubadlı yovşanının ətri" adlandırdım. Başqa heç bir çiçək yovşan qədər torpaq ətrini hiss etdirmir.

Əli İldırımoğlu "Əmrahsız qalan dağlar" romanına mənalı, bir qədər də kövrək bir ithaf yazıb: "Bəlkə son əsərim olacaq bu kitabı məşədi Allahverən ocağına başucalığı gətirən İldırımzadələrə ithaf edirəm"... Müdrik yazının bu sözlərini oxuyanda atam Şəmsəddinin diri günlərini xatırladım: İkinci Cahan savaşının veteranı olan atam heç bir xəstəlik keçirməmişdi. Dedilər xəstələnib, nüfuzlu bir həkimlə Bakıdan yanına getdim ki, çarpayıda uzanıb, görüşdük, həkimə dedim ki, aramızda pərdə var, sən yoxla, soruş gör dərdi nədir. Az keçmiş həkim məni içəri çağırdı, ucadan dedi: "Ay Şəmsi dayı sən xəstə deyilsən, niyə professora əziyyət verib çağırmısan?" Atam dedi: "Elə-belə, onu görmək istədim". Boynunu qucaqlayıb dedim, gəl səni Bakıya aparım, yaxşı professorlara göstərim. Dedi ki: "Yox, istəmirəm, insanın bir dünyaya gələn günü var, bir də gedən günü. Sən də narahat olma, ölüm Allah əmridir, hələ bu əmrdən çıxan olmayıb". Sonra da bunu dedi və güldü: "Bir də çağırsalar, öz maşınınla gəlmə, fikirli olub qəza törədərsən". Bu olayı xatırlamaqla demək istəyirəm ki, müdrik qocalar ölən günlərini hiss edirlər...

"Ya yüz yaşarsan, ya doxsan, axır ki, bir gün yoxsan" - deyib atalar. Mənim qocaman dostum Əli İldırımoğlu da belə idi. Baxaq görək o son vəsiyyəti olan "Əmrahsız qalan dağlar" da titrək əlləri ilə nələri yazıb...

Əvvəla minnətdarlıq duyğusu ilə onu deyim ki, görkəmli dilçi, şəxsiyyətinə böyük rəğbət bəslədiyim professor, Əməkdar elm xadimi Qəzənfər Kazımov romana "Məğrurluq abidəsi" adlı konseptual bir Ön söz yazıb. Bu Ön sözdə belə sətirlər yer alır: "Yazıçı Əli İldırımoğlu hər əsərində bədii şüurun ən dərin qatlarından təqdim olunan mənəvi-əxlaqi dəyərlərlə zəngin, psixoloji yaşantıların həyəcan dolu çalarları ilə süslənmiş əsərlərlə bir daha sübut edir ki, yazıçı ömrü boyu özünü yazıb qurtara bilməz. Onun Əliqulu uşağı adlı mənəvi ərazisində, mötəbər və alicənab nəsil-nəcabətinin xatirə yaddaşında bədii həllini gözləyən hələ nə qədər ədəbi-bədii nümunələr üçün materialı vardır.

Vətən torpağının sərhəddi var, vətən sevgisi isə hüdudsuzdur... Əli İldırımoğlunun hədəflərindən ən əlası Vətən sevgisidir. "Əmrahsız qalan dağlar" əsəri ədibin bu xüsusda hadisə və problemlərə yeni baxışı və bədii yanaşmasıdır".

"Əmrahsız qalan dağlar" kameral roman adlandıran alim məlum bir əlaməti qeyd edir: "Bu roman məlum hadisə və problemlərə yeni yanaşma tərzini əks etdirir". Bununla da o, əslində romanın (və yazıçının!) realizminə işarə etmiş olur.

Mən "Əmrahsız qalan dağlar" əsərinin milliyyətcə tatar (türk!) olan XIX əsr klassik rus yazıçısı İ.S.Turgenevin, eston yazıçısı Enni Veettmanın miniatür romanları ilə müqayisə edərdim. İ.S.Turgenevin "Rudin", "Dvoryan ocağı", "Tüstü" romanlarında olduğu kimi Əli İldırımoğlunun bu və "Mənim rəncbər atam", "Qarlı gecələr", "Aqibət", "Daş yağan gün" əsərlərində dərin və çevik bir realizm var. Bu, sərt realizm deyil, çox ciddi müşahidədən törəyən mübhəm, romantik bir realizmdir.

Bir daha "Məğrurluq abidəsi" adlı Ön sözə müraciət etməli oluram: "Əmrah yüz başı ictimai xadimdir, el qəhrəmanıdır, yüzlərlə mərd azərbaycanlının nəcib sifətini özündə birləşdirən ümumiləşdirilmiş bir obrazdır... müəllifin şəxsi duyğuları ilə ümumxalq fikir və düşüncələri, ümumbəşəri idealı çulğaşır. Əmrah obrazında yazıçı xalqın bütöv bir yaddaşını, solmaz və pozulmaz əxlaq kodlarını ümumiləsdirir. Bu anda Əmrah təkcə onun yox, bütün Azərbaycan xalqının təəssübkeşi, soyköküdür, qan yaddaşıdır.

Əli müəllimin özünəməxsus, təmiz, aydın, hər cür əllaməçilikdən uzaq, daxilən daim qaynayan, təzələnən, zənginləşən dili və üslubu ilə təbii ki, bu romanda üz-üzəyik... Üslub düşüncə tərzidir, bədii atributun mayası, əsərin daxili enerjisidir".

Əmrah surəti bizə yaşadığı mühitlə doğmadır. Mən də Əli müəllimin qəhrəmanı kimi dağlar oğluyam. Çiyinlərimdə Şah dağının qürur və əzəmətini, qəlbimdə Baba dağın ülviyyətini daşıyıram. Köksüm dağ şəlaləsi kimi çağlayır, yaşa dolduqca bulaq suyu kimi duruluram. Bizim Quba tərəflərdə gəlinlər uca dağlara baxanda utanıb yaşmaqlanırlar. Mən gəncliyimdə (elə indi də!) Şah dağına baxanda kövrəlib, doluxsunuram, elə bil ki, Şah ucalığı içimə dolur. Əli İldırımoğlunun "Əmrahsız qalan dağlar" romanı son dərəcə təbii, doğma təsvirlə başlanır: "Naxır örüşdən təzəcə qayıtmışdı. Kəndə yavaş-yavaş toran çökürdü. Yaxın-uzaq dağlar, təpələr, yalçın qayalar gecənin qara örpəyinə bürünüb hiss olunmadan gözdən itirdi. Təzə doğulub miniyə öyrənən Qəmər at ayağında buxov kənddən çox da uzaq olmayan Böyükdüzün qurtaracağında sakit-sakit otlayırdı. Əmrah hələ də xamlıq eləyən kəhər atı çətinliklə yalmanlayıb cilovu başına keçirdi. Və cilovunu açıb atın çılpaq belinə aşırıldı".

Bu, adi təsvir deyil, təsvir - prosesdir. Bu, sözlə çəkilmiş tablodur, onu "Azərbaycan" adlandırmaq olar. Bu tabloda üç möhtəşəm obraz var: Dağ, İnsan və At! Və onların vəhdəti bütöv bir obraz yaradır. Mən bu tablonu dahi mütəfəkkir rəssam Səttar Bəhlulzadənin təbiət-peyzaj tabloları ilə müqayisə edərdim. Mən özüm Qubada, İspik kəndində belə bir tabloda böyümüşəm, belə tablodan çıxıb gəlmişəm.

Müasir ədəbi prosesdə güclü realizmi ilə seçilən "Əmrahsız qalan dağlar" romanı romantik bir sonluqla tamamlanır: "Bərgüşad, çay bağlarının yanından ötüb köpüklənə-köpüklənə dağları, dərələri aşaraq, Əmrahın uyuduğu məzarlığın yaxınlığından keçir və Xan Araza qovuşur. Baharda Bərküşad çay bağlarının, gül-çiçəyin, ətir şahın yaşıl-yaşıl yarpaqlarına büküb tinli qəbristanlığına tərəf aparır. Aparır ki, Əmrahın yaralı sinəsinə qoyub, ona şəfa versin. Qərib eldə uyuyan dağlar qartalının ruhu şad olsun". Bu roman kiçik həcmli olmasına baxmayaraq dolğun, çoxaspektlidir. Müəllifin yazı tərzi, üslubu dolğun və yetərincə koloritlidir.

Ümumiyyətlə, görkəmli yazıçı Əli İldırımoğlunun roman və povestləri - "Silinməz izlər", "Aqibət", "Qanlı gecələr", "Daş yağan gün", xüsusilə "Mənim rəncbər atam" və "Əmrahsız qalan dağlar" müasir Azərbaycan nəsrinin bədii-fəlsəfi inkişafına töhfə verən əsərlərdəndir. Xalq ruhu, azərbaycançılıq, dövlətçilik duyğusu,torpaq ətri, təbii kolorit bu əsərləri xalq həyatının ensiklopediyası səviyyəsinə qaldırır.

Nizaməddin ŞƏMSİZADƏ

Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi

525-ci qəzet.- 2023.- 9 fevral.- S.11.