Şeyx Məhəmməd Rasizadə "20-ci əsrin qorxunc yumoru"nun hədəfində

(Əvvəli ötən sayımızda)

Qardaşı Hüseyn Cavidin adı sovet çeksti ədasıyla işləyən tənqidçilərin qara siyahısına düşdükdən sonra Şeyx Məhəmməd Rasizadənin də başından fəlakətlər əskik olmur. Şeyxə mənəvi hücumlar başlayır. Gah maası gec verilir, 8 baş külfəti olan Şeyx çörəklə imtahan edilir, gah siyasi ittihama məruz qalır, etibarsız sayılır, gah da kitabxanası əlindən alınır. Ona kəsilən 9 axcanı ala bilməyən Füzuli kimi, maaşı vaxtında verilməyən Şeyx Məhəmməd də "Şikayətnamə" adlı satirik qitəsini yazır. Hüseyn Cavidin qardaşı olduğu üçün rejimdən qınaq yeyən, sözün məcazi mənasında "döyülən, əzilən, həyatı mənəvi sıxıntılarla və güzəran dərdi çəkməklə keçən şairin" "Şikayətnamə"si yaşadıqlarının poetik ifadəsidir. Şeyxin, özünü şeirləri ilə hər kəsi təftiş edən rejimə təqdim etməsi bu sıxıntıların yaşanmaması üçündü. Adının önündəki Şeyx kəlməsi Allahsız bolşeviklərlə tərs mütənasibdi və onun ittiham olunması üçün ciddi səbəbdi. Amma Sovetləri alqışlayan Şeyx Məhəmməd də, əsərlərində traktorun səsi eşidilməyən, kolxoz, partiya adı çəkilməyən qardaşı Cavid də tənqid və ittiham olunurdu. Hüseyn Cavid Bakıda həbs olunduqdan sonra bu təqib və təzyiqlər daha da güclənmişdi. Çalışdığı məktəbin müdiri siyasi cəhətdən etibarsızlaşdırmaq üçün ədəbiyyat müəllimi Məhəmməd Rasizadədən bir tələbdə bulunmuşdur: "Zikur Texniqumun müdiriyyəti tərəfindən tələb olunur "... gec ... olmamaq şərti ilə hər tələbənin ədəbiyyat dərsinə aid yazdığı dəftərindən bizə bir dənəsini bütün siniflərdən toplayıb müdriyyətə təqdim edəsiniz. Texniqumun midiri". Sözsüz ki, müdiriyyətin tələbinə əsasən dəftərlər toplanmış, tələbələrinin yazdıqları yoxlanılmış və axtarılan "əsaslar" tapılmış və 31 il xalqa, maarifə xidmət edən Məhəmməd Rasizadə işdən azad edilmişdi. 1937-ci ilə aid bir arxiv sənədində yazılır: "Rasizadə Məhəmməd Abdulla oğlu. Müəllimlik stajı 31 ildir. Ruhani məktəbini bitirmişdir. Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimidir. Qardaşı keçmiş şair Hüseyn Cavidin xalq düşməni olduğu ifşa edilmişdir. İndiki zamanda siyasi münasibəti inandırıcı deyil, etibarsızdır, hətta xarici görünüşünə görə də. Saqqal saxlayır ("Nosit borodu"). Respublika yazıçılarının yığıncağında öz qardaşını ifşa etməmişdir, əksinə qardaşını "bəxtsiz Cavid" adlandırır. Siyasi cəhətdən savadsız adamdır. Onu heç vəchlə pedaqoq kimi saxlamaq olmaz".

Şeyxin Respublika yazıçılarının yığıncağında, canından çox sevdiyi qardaşı Hüseyn Cavidi ifşa etmədiyi üçün siyasi münasibəti inandırıcı sayılmamış, hətta xarici görünüşünə görə, saqqal saxlayan Şeyx Məhəmməd etibarsız sayılmışdı. Siyasi cəhətdən etibarsız sayılan Şeyx Məhəmməd qorxu və təlaşla ona zərər gətirəcək yazılarını gecələr gizlincə, göz yaşları içərisində yandırmış, külünün qalmasından ehtiyatlanıb Bazar çayına axıtmışdı. Aydındır ki, "Rindanə xisləti ilə hər şeyi duyan" Şeyxin əsl yazıları, məhz gecələr gizlincə yandırıb, külünün belə qalmasından ehtiyat etdikləri idi. Məhv etmədikləri, qəzet səhifələrinə çıxartdıqları ilə Şeyx Məhəmməd sadəcə "kommunizm yezidlərinin qarşısında rafizlik etmişdi".

Ehtiyatlanan, tək Şeyx Məhəmməd deyildi. Onunla birlikdə Naxçıvanın öyrənilməsində misilsiz xidmətlər göstərən Mirheydər Mirheydərzadə də özünü və yazdıqlarının bir qismini qorumaq məqsədi ilə aparıb şəhərin kənarında, Naxçıvan çayının sahilində torpağa basdırmışdı. M.Mirheydərzadənin nəslindən olan Şəhla Əliyevanın "Nuh yurdu" qəzetində çap olunmuş (2001) məqaləsində yazılır: "O dövrdə dəfələrlə evində axtarışlar aparılmışdır. Özü isə hər dəfə gizlənməyə məcbur qalmışdır. Bir dəfə isə çarəsiz qalıb mənzilindəki çox nadir, qiymətli kitabları, özünün əksər əlyazmalarını bir çuvala doldurub Naxçıvan çayının sahilində torpağı qazıb gizlətmişdir... Sonralar isə onların əksəriyyəti məhv olmuş, bəzilərinin tək-tük saralmış vərəqləri qalmışdır..."

Seyxin siyasi durumu M.Mirheydərzadədən fərqli idi. O, sovetləri qətiyyətlə qəbul etməyən, mütəfəkkir Hüseyn Cavidin qardaşı idi. Şeyx etməsə də, bunu "mədəniyyət yaradan insanlarımızın şəxsi münasibətlərinin göstəricisi olmuş yazılı sənədlər"i məhv etmiş "kommunizm yezidləri"edəcəkdi. Fikrimizcə, tədqiqatçı A.Turanın "kommunizm yezidləri" ifadəsi hər şeyə açar ola biləcək bir ifadədir.

Bu yaxınlarda tədqiqatımızla əlaqədar olaraq Hüseyn Cavidin Naxçıvandakı ev muzeyində olduq. Burada Şeyx Məhəmmədə aid qovluqda əski əlifba ilə yazılmış "Kiçik məktəbli Türk qızı" adlı bir şeirinin əlyazmasını aşkarladıq. Şeir, qardaşı Cavid əfəndinin "Qız məktəbində" şeiri qədər olmasa da, səmimi və gözəl duyğularla yazılıb:

Gözəl bir baharın axşam çağında

Oynuyor türk qızı baxçalarında.

Sanki bülbül oxur gül budağında,

Oxuyur, oynuyor kiçik türk qızı.

Şu gözəl baxcada nə gözəl güllər,

Uçur kələbəklər, oxur bülbüllər,

Bunların cümləsi hüsnünü dinlər,

Baxçada oynayan kiçik türk qızı...

(Şeir ixtisarla verilir və ilk dəfə çap olunur).

Şeiri çap etdirməsə də, nə hikmətsə, Şeyx Məhəmməd əlyazmasını saxlayıb. Halbuki şeirdəki "Türk qızı" sözü Şeyxi töhmətləməyə, işdən çıxarmağa, sovetlərə düşmən elan etməyə yetərdi. Şeyxin ilk dəfə tərəfimizdən aşkarlanan şeirlərindən biri də 24 iyul 1924-cü ildə vəfat edən tələbəsi Cavad Şərifin ölümünə yazdığı şeirdir. Cavad Şərif Şeyxin Naxçıvan "Erkək (zikur-yəni oğlanlar) Müəllimlər Məktəbi"ndə tələbəsi, Əziz Şərifin kiçik qardaşı idi. Şeir, "R.M" imzası ilə "Hörmətli Əziz Şərifə Cavad Şərif üçün" qeydi ilə yazılıb.

Dördüncü ildönümü Naxçıvanda,

Xalq gülüb şadlıq edən zamanda,

Qohum-qardaş ağlaşırdı o anda,

Kəndisini öldürürdü anan da.

Boyuna büküldü Cavadın kəfən,

Unudulmaz oldu bu dərdi-mihən.

Heç unutmam bundan sonra temmuzu,

Bu ayda o vida eylədi bizə.

Ağlar qoydu anasını, əzizi

İşıq yolun şərafətli yıldızı ( yulduzu).

Üful etdi, yeni tilu edərkən

Dünya bizə oldu bir beytül-həzən

(Şeir ilk dəfə çap olunur ).

Cavad, 1988-ci ildə ölərkən nə Moskvada, nə də Fəxri xiyabanda deyil, doğulduğu Naxçıvanda, ailəsinin; atası Qurbanəli Şərifzadənin, anası Nazlı xanımın və qardaşı Cavadın yanında torpağa tapşırılmasını istəyən Əziz Şərifin ölənə qədər unutmadığı qardaşıdır. Professor Əziz Şərif illər sonra yaxın dostu Abbas Zamanova yazdığı məktubda (1973, 24 dekabr) "üçlü" məsələsinə toxunarkən 13 yaşında vəfat etmiş qardaşı Cavadın ölümünü xatırlamışdır: "...Bir şeyə qənaət etdim. Üçlüyə. Qardaşım Cavad 13 yaşında, atam Qurbanəli 63 yaşında, anam Nazlı 83 yaşında. Qaldı 4-cü 3. Dördüncü üç. Görəsən bu kimə qismət olacaq." "4-cü 3" 93 yaşında Əziz Şərifə qismət oldu.

Şeirin ilk misralarında 26 iyul 1924-cü ildə Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin elan olunmasının 4 illiyinin bayram kimi qeyd edilməsi diqqət çəkir. Şeyx Məhəmməd bir gəncin vaxtsız ölümünə həsr olunan şeirdə belə bunu qeyd etməyi unutmur. Göründüyü kimi, ruhani təhsili almış, Şeyxlik rütbəsinə yüksəlmiş, gözəl müəllimliyi ilə yanaşı, həm də istedadı olan Şeyx Məhəmməd, yollar ayrıcında buraxılmış və sonda "adamcıl div ideologiyanın" qurbanı olmuşdu (R.Hüseynov).

Əslində, Şeyx Məhəmməd şeirlərində bütöv bir quruluşun, sistemin, A.İ.Soljenitsinin "20-ci əsrin qorxunc yumoru" adlandırdığı sosializmin parlaq mənzərəsini yaratmışdı.

Maarif xadimi, elm və din yolçusu Məhəmməd Rasizadədən bəhs edərkən hər an təfəkkürümdə, beynimdə yaşatdığım əzəmətini, böyüklüyünü hiss etmək və hiss etdirmək üçün ondan daha çox "Şeyx" olaraq bəhs etdik. Şeyx Məhəmmədi "əlahəzrət tarixin əsəridir!" və tariximizdə əbədi və böyük sirr olaraq qalacaq" (A.Turan). Əbu Turxan deyir ki, "Dünya bizdən öncə yazılmışdır. Amma bəzən o bizə ağ vərəq kimi görünür və başlayırıq onu yenidən yazmağa; neçə gözəlliklər bizim cızma-qaranın altında qalır! Şeyx Məhəmməd Rasizadənin də neçə gözəl əsərləri (rejimin qorxusu ilə yandırıb məhv etdikləri) rejimin qorxusu və özünü sığortalamaq məqsədi ilə yazdığı cızma-qaranın altında qalır!

Lütviyyə ƏSGƏRZADƏ

Filologiya elmləri doktoru, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun baş elmi işçisi

525-ci qəzet.- 2023.- 9 fevral.- S.10.