Şekspir dünyası

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Şekspiri də bəyənməyənlər, ağız büzənlər olmuşdur və var, lakin onlar pərəstişkarlarla müqayisədə, əsasən, bəzən, cılız və miskin ruhlu azlığı təşkil edirlər. Bir sıra Şərq ölkələrində hələ də Molla Nəsrəddin "müdrikliyi" ilə yaşayan adamlar vardır, qərəzsiz baxdıqda təlxək Yorik də onunla müqayisəyə girə bilər və belələrinə Şekspir yad görünməkdə davam edir. Həmin ölkələrin teatrları və onların tamaşaçıları isə Şekspirə müraciət etdikcə xoş duyğular yaşayır, onu öz daxili dünyalarına daha yaxın hesab edirlər. Şekspir İngiltərədə doğulsa da, mənşəcə ingilis olsa da, öz xalqının malik olduğu dildə yazıb yaratsa da, bir neçə əsrdən sonra əsl kosmopolit - dünya vətəndaşı kimi bütün bəşəriyyətə məxsus olmuşdur, onu yad hesab edənlər böyük səhvə yol verir, insanların əksəriyyətinin fayda götürdüyü bu xəzinənin unikallığını və təkrar olunmazlığını əslində lazımınca dərk etmirlər.

Dahi dramaturq elə bil ki, insan təbiətinə və tarixi hadisələrə müdrikliklə nüfuz etməklə, başqaları kimi sadə bir əsər yaratmaq niyyətini güdmürmüş, özündən asılı olmayaraq, sanki bəşəriyyətin panoramasını tədqiq etməyə girişirmiş. Onun hər bir pyesində, mübaliğəsiz demək lazımdır ki, həyatla ölüm arasında, zamanla insanlar arasında anlaşılmayan döyüş gedir. Bu vuruşun fonunda ailələrin, geniş mənada ağıldan kəmlərin və müqəddəslər haləsinə bürünənlərin tarixi, suda duz əriyən kimi həll olunur. İnsanların taleyini çox hallarda hansısa bir təsadüf müəyyən edir. Reallığın adi təbəqəsi altında sirr şəklində olan digər niyyətlər gizlənir.

Pyeslər ədəbi forma və üslubların əsl kaleydeskopu təsəvvürünü yaradır, dəhşətli reallıq qəflətən qeyri-adi uşaq nağıllarına keçməklə, illuziya təsiri yaradır. Reallıq həm də fəlsəfi yanaşma bucağı altındakı baxış hesabına hər cür mistikaya yiyələnir. Personajlar mürəkkəb qobelendə əks olunan portretlərə bənzəyir, onlar əbədi insan həyatını, onun bütün keşməkeşlərində və dolambaclarında nümayiş etdirir.

Şekspir öz dövrünün ən mühüm müşahidəçilərindən biridir, tarixi şəxsiyyətləri və hadisələri əks etdirəndə də, onları yaşadığı dövrün güzgüsündən görməyi bacarır və əslində həmin əsrin və mühitin güman edilən səhnələrində onları tərənnüm etməklə, irs hüququna yiyələndirir. Əsərlər geniş hadisələri təsvir etməklə, onlarda epik materialların endşpili əks etdirilir. Onları oxuyanlar, səhnədə və ya ekranda görənlər heç vaxt əvvəlki tək olan kimi qalmırlar, həmin adamlarda anlaşılmayan bir müsbət metamorfoza baş verir. Bunlar da başqa cəhətlər kimi Şekspir ədəbiyyatının həqiqi böyüklüyünə dəlalət edir.

Şekspir pyeslərində özünü insan təbiətinin mahir tədqiqatçısı kimi göstərir, bu planetdə onun üçün heç bir terra incoqnita yoxdur, o, bəşər övladı dünyasını andıran bütün toxumalara, hüceyrələrə nüfuz etməyi bacarır. Xüsusən tarixi pyeslərində o, görkəmli şəxsiyyətləri, özünün patoloji anatomiyası axtarışları sayəsində ruhi yoxlama obyektlərinə çevirməklə, insan mənəviyyatının uca zirvələrinə və dərin uçurumlarına toxunmaqdan da yan keçmir. O, başa düşür ki, bəşər məxluqu təbiətin yaratdığı bütün canlıların və onların son pilləsi olan məməlilərin ən ali nümayəndəsidir. Təbiət ona ağıl, düşüncə, mənəviyyat, dil bəxş etməklə, daha çox fərqlənən bir canlı məxluqa çevirmişdir. O, hər şeyə nail olmağa cəhd edir və zaman keçdikcə onun uğurları, nailiyyətləri daha da artır, tarixə, əvvəllər ibtidai və sonrakı insanlara məlum olmayan hadisələr naxışını vurur. Şekspirin tədqiqatları göstərir ki, insan təbiətinin axtarış üfüqləri olduqca genişdir, nəhayətsizdir. Həm də onu da vurğulayır ki, onun alçaq hərəkətləri və niyyətləri, düşmənçiliyi, məkri, nankorluğu, qısqanclığı, paxıllığı, pislik nümunəsi olmaq istəyi də hədd tanımır.

Bir əsərində ana və əmi təkcə öz ərini və qardaşını öldürmür, bununla onlar tacı ələ keçirmək naminə həm də ləyaqətli bir kralın ölümünə bais olurlar. Gənc şahzadəni öz şübhələri ilə yanaşı, qətlə yetirilmiş atasının kabusu da rahat büraxmır, onu qisas almağa təhrik edir və bu vaxt o, oğlu üçün yaranacaq təhlükəni də nəzərə almaq istəmir. İlk cinayət sonrakıların da daha böyük miqyasda baş verməsinə yol açır, sarayda olan başqa adamlar da həlak olur, sevgi dünyasına yenicə daxil olan qız da ağır dərddən suda batıb ölür.

Digər əsərində isə köhnədən düşmənçilik edən iki nəslin yenicə çiçək açan gənc nümayəndələri bir-birini sevməyə başlayır və bu vurğunluqdan dolayı da olsa, onlar ani də olsa əsl həzz almağı da bacarırlar. Lakin düşmənçilik yenə də qan axıdılmasına, qurbanlar verilməsinə səbəb olmadan ötüşmür. Düşmən nəslinin qızını sevən, həmin əks cəbhədən olmaqla, ona sataşan oğlanı təsadüfən öldürür və sürgünə göndərilmək qorxusu altında şəhərdən qaçır. Rahib sevgililərin nikahını təşkil etmək əvəzinə, öz istəyinin əksinə, onların ölümünə səbəb olur. Şüşədən təsirli dərman içən qız qəbirdə hələ də uzananda, sevgilisi onun öldüyünü eşidib, bura gəlir və ayrılığa dözməyib, ölən düşməninin xəncəri ilə özünü öldürür. Qız oyandıqda ərinin öldüyünü görüb, həmçinin, özü intihar edir. Günahsız cavanların ölümünün səbəbi, onların yeganə "günahı" məhəbbət idi, bu faciə düşmənçiliyə son qoysa da, şəhərdə baş verən qəmli hadisə dünyanın ən kədərli hekayətinə çevrilir.

Başqa bir pyesində dəniz sahilindəki gözəl şəhərə gələn Mavr senatorun qızına vurulur. Qız da bu hissləri cavabsız qoymur. Onlar qoşulub qaçır və evlənirlər. Qızın atası hirsindən ildırım çaxır, Mavrın cəzalandırılmasını tələb edir. Lakin şəhər daha çox özünü türklərin hücumundan qorumaq barədə fikirləşdiyindən, orduya başçılıq etməyə təcrübəli dənizçi Mavr dəvət edilir. Qız isə atasına deyir ki, onun güman etdiyinin əksinə ərinin heç bir günahı yoxdur.

Sonra orduda vəzifə tuta bilməyən adamın iyrənc, məkrli hərəkətləri başlayır və o, Mavrın ağlına və könlünə sevdiyi arvadı barədə zəhərli şübhə toxumu səpməyə başlayır. Təsadüfi hadisələr də bu qısqanclığı qızışdırır. Arvadının dəsmalının itməsi ərinin onun sədaqətsizliyi barədə düşüncələrəni son həddə çatdırır, bunun oğurlanmasını və rəqibinə çatdırılmasını isə məhz həmin məkrli adam təşkil etmişdi. Mavr hiyləgər əclafın məsləhəti ilə sevdiyi məxluqu yatağında qətlə yetirir. Məsələ açıldıqda, məkrin müəllifi ifşa olunur. Mavr dərdə dözməyib, özünü xəncər zərbəsi ilə öldürür və öz əli ilə boğub öldürdüyü arvadının cəsədinin üstünə yıxılır. Məkr qalib gəlir, bir-birini dəlicəsinə sevən və hər cür fədakarlığa gedən bu iki adam onun qurbanı olur. Şekspir məkri insan təbiətinin ən alçaq xüsusiyyəti kimi təsvir edir, qısqanclığı isə səfeh sadəlövhlüyün təzahürü kimi lənətlənməyi də yaddan çıxarmır.

Məşhur bir əsərində isə qoca kralın övladlarının nankorluğu hədd tanımır. Saray həyatından uzaqlaşmaq istəyən kral öz səltənətini üç qızı arasında bölmək istəyir və onlardan kimin onu daha çox sevdiyini soruşur. İki böyük qız həyasızlıqla ona olan sevgilərinə and içirlər. Hələ ərə getməmiş kiçik qız isə deyir ki, o, ülvi münasibətini əri ilə atası arasında böləcəkdir. Kral cavabdan narazı qalıb, kiçik qızını qovur və onun payını da digər iki qızı arasında bölür. Beləliklə, üçüncü qıza heç nə çatmır.

Fransa kralı bunu eşidəndə kiçik qızın özünün əsl cehiz olduğunu deyib, ona elçi düşməkdən başqası kimi heç də imtina etmir və onunla evlənir.

Sonra keçmiş kralın həyatının bədbəxtlik odisseyası başlanır. Böyük qızı atasını müşayiət edən cəngavərlərin çox olduğunu deyib, bu bəhanə ilə, evindən qovmaq niyyəti ilə əslində onu təhqir edir. Kral onu tərk edib, o biri qızının yanına yollanır. O da atasına olduqca pis üz göstərir. Kral tufanlı havada bir yararsız sığınacaq tapır. Ona, vaxtilə yanından qovduğu nökəri, maskalanıb xidmət göstərir. Kral yalnız çalışır ki, dəli olmasın və nankor qızlarından qisas alsın. Kiçik qız isə uzaqdan da olsa həmin sədaqətli adama məktub yazıb, atasına qayğı göstərməyi xahiş edir.

Sonra nankor qızların da üstünü bədbəxtlik halları alır. İnsan yaranandan nankorluq və sədaqətsizlik onun ən iyrənc xüsusiyyətlərindən biri kimi çıxış edir. Şekspirin əsərində isə nankorluğun öz kulminasiya nöqtəsində olduğu göstərilir. Axı kral öz səltənətindən əl çəkib, onu bütünlüklə iki qızı arasında böldüyü halda, həmin qızlar və onların ərləri sonra bu bədbəxt insanı müxtəlif uydurulmuş bəhanələrlə öz evlərindən qovurlar. Hətta belə bir fikir də yürüdürlər ki, kral vaxtilə onlara verdiyini əllərindən almaq istəyir. Kral bunun cavabında heç nə edə bilmir, təkcə ona gücü çatır ki, onu evindən qovan böyük qızını lənətləyərək arzu edir ki, ya o, sonsuz qalsın, ya da özü kimi nankor bir övlad doğsun.

Nankorluğun heç bir müalicə vasitəsi yoxdur, onun formaları müxtəlif olsa da, mahiyyətcə bir-birindən fərqlənmir. Belə övladlar onları dünyaya gətirən, yollarında hər cür əziyyətə dözən valideynlərinə sərt üz göstərib, onu qaçqına, sığınacaq axtaran səfilə çevirməkdən də çəkinmirlər. Nankor övlad atanın birbaşa qatili olmasa da, onu qəsdən, bilərəkdən tədricən üstünü alan ölümə məhkum edir və beləliklə, ona bütün ömrü boyu əzab vermək yolunu tutur.

Şekspir insan təbiətinin bütün paralellərini və en dairələrini araşdırır, tədqiq etdiyi qüsurlar coğrafiyasına, patalogiyasına tam bələd olduğunu göstərir. Bu sahədə onun işi genişliyinə və miqyasına görə başqa hansısa bir nümunəni tanımır. Onun araşdırmalarının miqyasını və universallığını yalnız Aristotelin fəlsəfi tədqiqatlarının müxtəlifliyi ilə müqayisə etmək olar. Böyük filosofdan fərqli olaraq Şekspir insanı birbaşa heyvan adlandırmır, lakin onun təsvir etdiyi insana məxsus qüsurlar isə hətta heç bir yırtıcı vəhşi heyvanda da yoxdur. Yırtıcılar öz həyatlarını qoruyub, saxlamaq üçün qan axıdır, ovlarını öz tamahlarının qurbanına çevirirlər. Yeyib tox olan şir, ya pələng acana qədər yeni ov haqqında fikirləşmir də. İnsan tamahı, maddi və siyasi iştahası isə hədd tanımır, nail olduqdarı ilə, qurbanlarının çoxluğu ilə də kifayətlənmək istəmir, yenə pislik etməyə, cinayət törətməyə, qan axıtmağa, daha çox insan qətlinə can atır. Taxt-tac və var-dövlət bəzi adamlar üçün ali məqsədə çevrilir, onu əldə etmək üçün hər bir iyrənc əmələ getməyə, təkcə düşmənini deyil, dostlarını, müttəfiqlərini, hətta ata-anasını da öldürməyə hazırdır. İnsanın ağlı, fərasəti, imkanları müəyyən fiziki, psixoloji hədlərə malikdirsə, cinayət yoluna düşənlər üçün bütün bəşəri dəyərlər və xüsusiyyətlər yoxa çıxır, onu yalnız öz alçaq məqsədinə çatmaq düşündürür və bu yolda o, hər şeyə, hətta ən ağır və daha geniş cinayətlərə getməyə hazırdır. Onlar öz gələcək fəlakətli sonluqlarını da yaddan çıxarırlar, bu barədə heç düşünmək də istəmirlər.

Şekspir insan təbiətinə xas olan iyrənc qüsurları bütün çılpaqlığı ilə açıb göstərməklə, həm də gələcək nəsilləri də xəbərdar edir, Bibliya peyğəmbərlərindən fərqli olaraq o, heç bir möcüzə göstərmir ki, ona inansınlar. Lakin o, bəlkə də, özü də düşünmədən, olduqca dəqiq peyğəmbərlik edir, insanları ayıq olmağa çağırır ki, daha böyük miqyaslı bədbəxtliklər baş verməsin. O, Yüzillik müharibə barədə məlumatlara malik idi. İspan Armadası ilə dəniz vuruşunun da heç də hərbçi kimi deyil, yaradıcı bir insan kimi müşahidəçi olmuşdu. Lakin o, görə bilməzdi ki, Avropanı lərzəyə salan, XVII əsrdəki Otuzillik müharibə baş verəcək, XVIII əsrdəki Yeddiillik müharibəyə isə dünyanın xeyli sayda dövlətləri qoşulacaqdır. O, Sezarı təsvir etsə də, Napoleonun XIX əsrin əvvəlində Avropanı qan çanağına döndərəcəyini qabaqcadan görə bilməzdi, XX əsrdə iki Dünya müharibəsinin baş verəcəyini ağlına da gətirməzdi. Lakin o, dənizçilərə sahili göstərən mayak kimi ziddiyyətlər dənizində üzən bəşəriyyətə öz ibrətamiz misalları ilə yol göstərirdi, onları iri miqyaslı vəhşiliklərdən çəkindirməyə çağırırdı. Onun qəhrəmanları öz qüsurları ilə, sonrakı zamanlarda da yaşamalarını davam etdirdilər və Şekspirin ağıl gözünün çox şeyi seyr etdiyi və gördüyü barədəki bir qeyri-adi qənaətə gəlməyə bizləri də məcbur etdi. Məgər indi xalqlar arasında Verona nəsillərinin düşmənçiliyinin daha eybəcər nümunələrinə rast gəlmirikmi, məgər siyasətçilər arasında yeni Yaqolar meydana çıxmamışdırmı, məgər tarixi doğma torpağında onlara yaşamağa və ondan istifadə etməyə imkan verən millətə qarşı nankor xalqın təkrarlanan cinayətləri yoxa çıxmışdırmı?

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2023.- 11 fevral.- S.22.