Araz çayının özü və adı tarixi-coğrafi müstəvidə

Sularının hər damlası sevgiylə, həsrətlə dolu olan, ləpələri məhəbbətlə çağlayan, adı ayrılıq, nisgil rəmzinə çevrilmiş Araz çayı... Xan Arazın vətən torpaqlarımızı ikiyə bölməsi XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. İran Çar Rusiyasındakı daxili qarışıqlıqdan istifadə edərək Bakıya qədər irəlilədi. Rusiya iranlıların hücumunu dəf etdi və 1928-ci il fevralın 10-da Təbrizin cənubunda Türkmənçay müqaviləsi imzalandı. Bu müqaviləyə əsasən rus ordusu Cənubi Azərbaycandan çəkildi. İran da Naxçıvan və İrəvanı Rusiyaya buraxaraq, imzalanan müqavilə nəticəsində Araz çayı Azərbaycanı iki yerə böldü. İnsanlar bu vəziyyəti zorla ayrılan bir qəlbə, bir cana bənzətdilər. İki doğmanı bir-birindən Araz ayırmadı, amma günahkar o sayıldı. Bu ayrılıqdan kədərlənən azərbaycanlılar sevgililərin qovuşacağı günü həsrət və səbirsizliklə gözləyirlər. İndi bu qovuşmağa olan ümidlərimiz daha da artıb. Düşünürəm ki, məhz elə bu məqamda Araz toponiminin mənşəyinin hardan gəldiyini öyrənmək yerinə düşür.

Araz çayının adı antik dövrdən başlayaraq müxtəlifdilli qaynaqlarda dəfələrlə çəkilib və bu çay barədə məlumatlar verilib. Tədqiqatlardan da məlumdur ki, tarix boyunca dünyanın müxtəlif yerlərində Araz adlı çaylar barədə məlumatlara rast gəlinir. Naxçıvan ərazisindən axıb keçən Araz çayının adına mənbələrdə Araz, Atrapatakan, Araks, Arras, Ər-ras, Uveys və sair formalarda rast gəlinir. Bu toponimlə bağlı müxtəlif semantik mənalar irəli sürülüb. Bəzi kitablarda çayın adının yunan dilində arosso ("guruldayıram"), zənd dilində arvat ("qaçan"), ərəb dilində ruz ("qaçmaq") sözləri ilə izah edilir. A.Axundov bu toponimi qədim əfsanələrdə xatırlanan Ras toponimi ilə bağlamış və onu antroponim hesab etmişdi, M.Seyidov Arazı sağ/arsaq tayfaları ilə əlaqələndirib və etnohidronim hesab edib. N.Nəbiyev şumercə "dağıdan çay", ərəbcə "axan, qaçan", yunanca "səs-küylü" mənalarında hidronimin izahını verməyə çalışmışdı. V.Əliyev eramızdan əvvəl III minilliyə aid Het kitabələrində qeyd edilən Harras/Harasın Araz çayının adı olduğu fikrini irəli sürmüş və "har"ın hetcədə "çay" demək olduğunu göstəmişdi. T.Hacıyev tədqiqatlarında Araz çayının az/uz etnoslarının şərəfinə bu cür adlandırılması qənaətini irəli sürüb. N.Əsgərov da Araz toponimini etnonim səciyyəli hesab edib, bu sözün "az/as tayfalarına məxsus su" mənasında olduğunu göstərib. Və bir sıra digər tədqiqatçılar da Araz sözünü as tayfaları ilə bağlayıb, sözün mənasını "as ərləri" kimi izah ediblər. Ehtimal edilir ki, çayın adı eramızdan əvvəl III minilliyin sonu II minilliyin əvvəllərində tarix səhnəsinə çıxmış as boylarının adı ilə bağlıdır.

Araz çayının struktur-semantik təhlili zamanı bu adın tərkibində iki komponentə rast gələ bilirik: ar+as. Ar//ər//ir//ır bizə qədərki tədqiqatçıların yazdığına görə türk dillərində igid, kişi mənasındadır, az/uz/as isə türk tayfalarından birini və ya ilk oğuzları bildirir. Düşünürük ki, birinci komponentdə fonetik səsdəyişmə hadisəsi ə~a əvəzlənməsindən başqa, həm də e~a və ya ye ~ a şəklində də ola bilər. Başqa sözlə desək "Əras"ın fonetik dəyişikliklər nəticəsində Araza çevrilməsi mümkün olduğu kimi, Eras/Yerasın Araza çevrilməsi də mümkündür. Heç də təsadüfi deyildir ki, Araz adının Erasx formasına bəzi qaynaqlarda rast gəlinir. Bu halda sözdəki birinci komponent er/yer daha qədim formada ifadə etsək "ur" şumer dilində məskən/şəhər mənasını verir. Araz/Eras "asların şəhəri, məskəni" mənasındadır. Araz çayına məhz as tayfalarının məskun olduğu ərazilərdən keçdiyi üçün çay bu şəkildə adlandırılıb. Başqa cür ifadə etsək, etnonim əsasında yaranmış oykonimin hidronimləşməsi baş verib.

Aysel EMİNOVA

AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu Onomastika şöbəsinin əməkdaşı

525-ci qəzet.- 2023.-23 fevral.- S.14.