Xalq təqvimi və ya çillələrin töhfəsi

Azərbaycanda Yazın - Novruz bayramının gəlişi, ənənəvi olaraq, mərhələli şəkildə qeyd edilir. Novruz çərşənbələrinin sayı yeddidir, bunun üçü Kiçik Çilləyə düşür və yalançı çərşənbələr adlanır. Yalançı çərşənbələr el arasında "Oğru buğ" çərşənbələri kimi tanınır ki, bu da fevralın birinci və ikinci ongünlüyündə torpağa gələn buğla bağlıdır. Bir çox bölgələrdə Kiçik Çilləyə "qışın oğlan çağı" deyirlər. Adətən, dekabrın son on gününü və yanvar ayını qışın oğlan çağı sayırlar, lakin bu fərqli münasibətin də səbəbləri var. Dağlıq ərazilərlə aran bölgəsi arasında qışın sərtlik fərqi var, bu da havasata fərqli dövrlərdə oxşar adlar verilməsinə səbəb olmuşdur.

Xalq qış fəslini xalq təqviminə uyğun olaraq, "Çillə" adı ilə üç yerə bölür: Böyük Çillə, Kiçik Çillə, Boz Çillə. Boz Çillə sadəcə Boz Ay da adlanır. Böyük Çillə qış fəslinin başlandığı gün, yəni dekabrın üçüncü ongünlüyündə xalq təqviminə qədəm qoyur və 40 gün (21 dekabr-31 yanvar) davam edir. Kiçik Çillə fevralın birinci və ikinci ongünlüyünü (1-20 fevral) əhatə edir, ömrü 20 gündür. Boz Çillənin - Alaçillənin və ya Alaçolpavın ömrü bir ay (21 fevral-21 mart) olur.

Xalq təqviminə görə, yayın ortası, yay fəslinin yarı olan günü "Quyruqdoğdu" adlanır. "Quyruqdoğdu" avqust ayının 15-nə təsadüf edir və el onu göydə quyruğa oxşayan ulduzların görünməsinə uyğun olaraq belə adlandırır. Amma bəzi bölgələrdə ilin bu dövrünə "quyruqdondu" deyirlər. Rəvayətə görə, yay yarı olandan sonra yatan qoyunların quyruğu gecələr donur. Bunu görən el yavaş-yavaş yaylaqdan köç etməyə başlayır. Xalqın uzunmüddətli müşahidəsinə görə, "quyruqlu ulduzlar"ın görünməsi ilə artıq yaylaqda havalar soyuyur, bu əlamət arana köçmək vaxtının çatdığını bildirir. Yay yarı olanda, yəni quyruq doğduqda quzu qırxımı başlayır.

Xalq meteorologiyasının ifadə vasitələrindən biri havasatdır. Havasat günün hava proqnozunu əhatə edir, bəzi hallarda meteoroloji əlamətin təsvirindən ibarət olur. Havasat nümunələri ilə tanış olduqda onun mahiyyətini daha yaxşı başa düşmək olur:

Germic - isti qərb küləyidir, bu, Muğanda Gəncə küləyi də adlanır. İsti külək bədbəxtlik əlamətidir. İsti küləkdən sonra boran, çiskin, tufan gözlənilir. Ara verməyən dolu yağa bilər. Gəncə küləyi tez kəsir, adətən, küləkdən sonra dolu ilə başlayan yağış yağır.

Sızqa - yağış növüdür, aramla yağır. Sızqa uzun sürən yağışdır.

Şeytan küləyi - burula-burula gələn küləyə deyilir, bir adı da boğanaqdır. Boğanaq küləksiz isti havalarda baş verir. Güclü boğanaq evlərin üstünü uçurur, göyərçinləri, sərçələri havada hərləyib öldürür. Boğanaq iki cürdür. Həm güclü, həm də yüngül boğanaq sürətlə hərəkət edir. Göz qırpımında ötüb kəsir. Boğanaq tez-tez olduqda isti havaların hələ bir müddət davam edəcəyi gözlənilir.

Şaxta xəzri ilə gəlir.

Ölü hava - yayın sonunda, payızın əvvəlində maşahidə olunur, küləksiz havadır. Hava isti olmasa da, nəfəs almaq çətinləşir, ürəyi zəif olanlar sərinlik axtarırlar, yelpiksiz keçinə bilmirlər. Ölü havada ürəyi gedənlər də olur.

Qış öncəsi Yarpaq tökümü mövsüm mərasimi ilə başlayan xalq təqvimi təsərrüfat işlərini başa çatdırır, çöldən-bayırdan əl-ayağın yığıldığını, payız əkinin bitdiyini təntənəli şəkildə yekunlaşdırır. Yarpaq tökümü bayramı payızın son günlərinə təsadüf edir, miladi təqvimi ilə noyabrın ortalarına düşür. Bu zaman ağacların yarpaqları saralır və torpağın, həmçinin, suların üzünü xəzəl alır. Adamlar odun-ocaq tədarükünü başa çatdırır, mal-qarası üçün yem ehtiyatı yaradır. Yarpaq tökümü mövsümü başa çatır və qış başlayır. Qış əkinçilərin ev-eşik işlərinə çəkildiyi dövrdür. Böyük Çillə payız qırxımından əldə edilmiş yunun emal olunması (yuyulması, daranması, əyirilməsi və boyanması), həmçinin, toxuculuq sənətinə rəvac verilməsi dövrüdür. Xalça, kilim, palaz, cecim toxunur, yorğan-döşək tutulur, heybə, xurcun, çul, palan tikilir, keçə salınır. Böyük Çillədə həm də bağ-bağat işləri başlayır, ağaclar budanır, dibi şumlanır, peyinlənir.

Çillələrlə bağlı bir çox əfsanələr dildən-dilə keçib bu günümüzə kimi gəlib çatıb. Əfsanəyə görə, Qış adlı bir kişinin Böyük Çillə, Kiçik Çillə, Boz Ay adlı üç oğlu olub. Qış əvvəlcə Böyük Çilləni qırxgünlük səfərə göndərir ki, gedib el-obaları gəzsin, adamların yaşayışını görsün, işləri ilə maraqlansın. Böyük Çillə altdan-üstdən bərk geyinir, ağ qar yapıncısını da çiyinlərinə salıb yola çıxır. Dekabrın iyirmisində el-obaya yetişir. İnsanlar səhər yuxudan oyanıb çölə baxanda görürlər ki, hər yan ağappaq qara bürünüb. Böyük Çillə gəlib çıxıb. Beləliklə, Böyük Çillə qırx gün dağda-düzdə, kənddə-kəsəkdə özünün qar atını çapır.

Qar qışın əsas atributlarından biridir, bərəkət, bolluq və məhsul rəmzidir. Qarla bağlı folklor nümunəsində deyilir:

Böyük çillə, nar çillə,

Ağ gül üstə qar çillə.

Taxıllara yorğan ol,

Bağçalara bar, çillə.

"Xalq metereoloqları"nın qarla bağlı qənaətləri də var: "Qar olmasa, bar olmaz", "Qar ili, var ili".

Böyük Çillənin ilk gecəsi qışın başlandığı gün kimi qeyd olunur və həmin gün təqvimə "Çillə bayramı" kimi düşür. Çillə gecəsi ilin 365 gecəsinin ən uzunudur və qışın başlanğıc gecəsi sayılır. Dekabrın üçüncü ongünlüyünün sonundan başlayaraq gecələr 1 dəqiqə fərqlə qısalır, gündüzlər uzanır. Bu təqvim dəyişikliyi martın 21-dək davam edir, həmin gün gecə ilə gündüz bərabərləşir. Böyük Çillənin ilk gecəsində ailə üzvləri və qohumlar bir evə yığışır, ilin ən uzun gecəsini çoxlu meyvə və şirniyyat yeməklə bayram edirlər. Bayram süfrəsinə 7 növ meyvə ya meyvə qurusu qoyulur. Gecənin ən maraq doğuran məqamı yaydan alınıb saxlanılan qarpızın təntənə ilə kəsilməsidir. Qarpız süfrəyə gətirilən zaman bayram bayatıları söylənilir, nəğmələr oxunur:

Bu qarpız çilə qarpız,

Düşübdür dilə qarpız.

Yığılıb xonçalara

Gedir yargilə qarpız.

Elin adətinə görə, Çillə bayramı günündə nişanlı qızların, təzə gəlinlərin bayram görüşünə gedirlər. Bayramlıqlar içərisində "Çillə qarpızı" xüsusi yer tutar. Qarpız yeni evlənənlərə pay verilir. Mərasimə gətirilən qarpız dilimləndikdən sonra ağsaqqal və ağbirçəklər qarpızın zoğlarına baxır, bunun əsasında qarşıdakı qışın neçə keçəcəyini müəyyən edir və bu məlumatı camaata çatdırırlar.

"Çillə qarpızı"na bolluq, bərəkət rəmzi kimi baxılır. İlk Çillə gecəsi qarpız ala bilməyənlər ağ balqabaqdan (boranıdan) da istifadə edirlər. Günəşin rəmzi kimi qəbul olunduğu üçün ağ balqabaq dilimlənmiş şəkildə bişirildikdən sonra bəhməz və balla birlikdə süfrəyə qoyulur. Çillə gecəsində qarpız kəsmək qışdan qorxmamağa, şaxtaya yenilməməyə işarədir. Buna görə, çillədə qarpız kəsəndə deyirlər: "Ay qarpız, səni mən necə kəsirəmsə, çilləni də belə tez kəsim". Bu istək qışı dərdsiz, bəlasız, itkisiz başa vurmaqla bağlıdır. Çillədə qarpız kəsilir ki, qış günləri qırmızı, yəni günəşli olsun. Sonuncu qarpız İlaxır çərşənbədə və Yaz bayramı gecəsində təntənə ilə süfrəyə gətirilir.

Çillə qarpızı kəsilən vaxt hər kəs ürəyində bir niyyət tutur. Bu adətə niyyətetmə deyirlər. Niyyət zamanı qarpızın baş tərəfini kəsib, dörd yerə ayırıb atırlar. Çillə gecəsi qarpızın qabığının bir hissəsinin dörd yerə bölünüb niyyət tutulub atılması dörd fəsillə bağlıdır, Qarpız qabıqlarının rənglərinə uyğun (ağ və göy) niyyətin qəbul olması fəsillərin əlamətləri ilə əlaqədardır.

Maraqlı bir məsələ də Kiçik Çillənin ilk ongünlüyünün tamamı ilə bağlıdır. Bu mövsüm fevralın onuna düşür və Xıdır Nəbi adlanır. El arasında deyirlər ki, Xıdır girdi, qış girdi, Xıdır çıxdı, qış çıxdı. Bəlkə də bu baxışa görə, fevral ayının iki ongünlüyü, yəni Kiçik Çillə bəzi bölgələrdə qışın oğlan çağı kimi qarşılanır. Rəvayətə görə, Kiçik Çillə Böyük Çilləni qınayır ki, sən heç nə bacarmadın, gör, indi mən nə edəcəyəm?! Böyük Çillə soruşur: "Nə edəcəksən?" Kiçik Çillə deyir: "Arvadların əllərini xamırda, körpələri bələkdə donduracağam!" Böyük Çillə deyir: "Tanrı ömrünü kəssin!" Guya Tanrı Böyük Çillənin sözünü eşidir və Kiçik Çillənin ömrünü cəmi 20 gün edir.

Xıdır Nəbini Xızır peyğəmbərlə bağlayırlar, Xızır isə dirilik, həyat rəmzidir. Buna görə müqəddəs sayılır. Xıdır Nəbi həm də bayram kimi, mərasim kimi qeyd olunur. Bu dövrdə buğda (qovurğa) qovrulur, qovut hazırlanır, kömbə, qazan xörəkləri bişirilir, ocağı boş qalanlara pay verilir. Xıdır Nəbi mərasimi həm də yaza hazırlığın ilk mərhələsini təşkil edir. Qısaca desək, bu bayram torpağın dirilməsini gözləyən təsərrüfat adamlarının bayramıdır. Xıdır yaşıllığın və suyun himayədarıdır. Xıdır həm də xilaskardır. Adamlar dara düşəndə onu köməyə çağırırlar. Rəvayətə görə, Xıdır Nəbi boz atını minib el-obanı gəzir və bərəkət paylayır. Ona bəzən Xıdır İlyas da deyirlər. Əfsanəyə görə, Xıdır və İlyas dirilik suyu içmiş qardaşlardır. Digər əfsanəyə görə, Xıdır odla (Xız) bağlıdır və Kiçik Çillənin tüğyan etdiyi dönəmdə özüylə istilik, işıq və od gətirir:

Xıdır, Xıdır, xıd gətir,

Var dərədən od gətir.

Fevral ayında, yəni qışın oğlan çağında, Kiçik Çillə tüğyan edən vaxt Xızır Peyğəmbərin şərəfinə çox təntənə ilə Xıdır Nəbi mərasimi keçirilir. İnanca görə, Xıdır Nəbidən üç gün əvvəl, üç gün də sonra yel əsir. Xıdır yeli çox güclü olur. Xalq söyləmələrinə görə, Xıdır əfsanəvi atını çapdıqca onun ayaqları altından toz qopur. Bu, Xıdırın gəlişini göstərir. Üç gün sonra əsən yel isə Xıdırın getdiyini bildirir. Bildirilir ki, aləmə bolluq, bərəkət, istilik, yaşıllıq bəxş edən Xıdır özü yaşıl geyimli, atı isə boz rəngdədir.

Çillə sözünü adətən farsların cehl (qırx) rəqəmi ilə bağlayırlar, halbuki, cillələrdən birincisi - Böyük Çillə cəmi 40 gündür. Əslində bu söz qədim türk sözü olub, ağırlıq, çətinlik, gərginlik anlamlarına gəlir. Ehtimala görə, Çillələr dövründə təbiətə çil düşür, təbiət ağır, çətin dövrünü keçirməyə başlayır.

Hər iki çillənin gəlişi də, gedişi də bayram kimi qeyd olunur. Xalq özünün ən ağır günlərində belə, bu el mərasimlərini qeyd etməyi yaddan çıxarmır. Çillə dərd, kəramət, xəstəlik mənasında qəbul edildiyindən onun gəlməsi dərdin, çətinliyin yaranmasına işarədir. "Çillə bayramı"nın erkən çağlar "sırağan", yaxud "çırağan" kimi də adlandırıldığı göstərilir. Doğumla bağlı inam və adətlərdə "çilləli", "çillə kəsmək", "çillə basdı" və sair kimi ifadələrə rast gəlmək olur. Bu, müəyyən xəstəlik və çətinliklərlə bağlıdır. İnsanlar müsibətlərdən, bəlalardan xilas olmaq, yaxa qurtarmaq üçün "Çillə kəsmək" adlı xüsusi ayin icra edirlər. El arasında "Çillə kəsmək" ifadəsi tilsimi, dolaşıqlığı, maneəni kəsmək mənasında işlənir. Çillə sözünün 40 rəqəmi ilə bağlı olmadığını xalq təqviminin başqa bir termini də təsdiq edir: hər biri 7 gün olan ilin son 7 çərşənbəsinin cəmi 49 edir və bu çərşənbələr "çilləbeçələr" adlanır. Çilləbeçələrin digər adı "Cəmlələr"dir. Cəmlələrin ilki (yalançı çərşənbələr) cəmi 21 gün, ikincisi (doğru çərşənbələr) cəmi 28 gündür. Doğru çərşənbələr Boz Ayın töhfəsidir.

(Ardı var)

Bilal ALARLI HÜSEYNOV

ADPU Cəlilabad filialının müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2023.-23 fevral.- S.13.