Xocalı soyqırımının 31-ci ili

Bəşəriyyət və insanlıq adına qara ləkə

Azərbaycan tarixinin ən dəhşətli və ağrılı səhifələrindən biri olan Xocalı soyqırımından 31 il ötür.

1992-ci il fevral ayının 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri Xankəndi şəhərində yerləşdirilmiş 366-cı rus motoatıcı alayının köməyi ilə Xocalı şəhərinin dinc əhalisini kütləvi şəkildə qətlə yetirmək məqsədilə hücuma keçdi. Şəhər bir gecədə yerlə-yeksan edildi, sakinləri soyqırımı məruz qaldı. XX əsrin sonunda törədilən bu amansız faciə təkcə Azərbaycan xalqına deyil, bütün insanlığa, bəşəriyyətə qarşı yönəlmiş ən ağır cinayətlərdən biridir. Xocalı soyqırımı əsrin Xatın, Xirosima, Naqasaki və Sonqmi kimi dəhşətli faciələri ilə bir sırada dayanır. Erməni millətçiləri tarixən azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə və soyqırımı siyasəti həyata keçirib. Ötən əsrin 90-cı illərində Xocalı soyqırımı kimi dəhşətli cinayətlə yanaşı, Bağanis Ayrım, Kərkicahan, Meşəli, Qaradağlı, Başgüneytəpə, Ağdaban, Ballıqaya, Başlıbeldə də azərbaycanlıları kütləvi qırğınlara məruz qoyublar. Xocalı faciəsindən bir neçə gün əvvəl Xocavənd rayonunun Qaradağlı kəndində erməni quldurları insanlığa sığmayan vəhşiliklər törədiblər. Beynəlxalq humanitar hüququn norma və prinsiplərini heçə sayan ermənilər xalqımıza qarşı bütün cinayətlərində ən amansız qətl üsullarından, işgəncələrdən istifadə ediblər. Xocalıda törətdikləri soyqırım zamanı 613 nəfəri xüsusi qəddarlıqla öldürüblər. Onların 106 nəfəri qadın, 63-ü uşaq və 70 nəfəri ahıl şəxs olub. 8 ailə tamamilə məhv edilib, 25 uşaq hər iki valideynini, 132 uşaq valideynlərdən birini itirib, 487 nəfər ağır yaralanıb, 1275 nəfər girov götürülüb, onlardan 150 nəfərin taleyi hələ də naməlumdur. Soyqırım zamanı öldürülənlərdən 56 nəfəri ağlasığmaz şəkildə xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirilib, insanlar diri-diri yandırılıb, onlara dəhşətli işgəncələr verilib.

Etnik təmizləmə və nifrət zəminində törədilən Xocalı soyqırımı və Ermənistanın torpaqlarımızda törətdiyi digər müharibə cinayətləri nəticəsində insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi sahəsində mövcud beynəlxalq sənədlərdə təsbit olunmuş hüquq və azadlıqlar, o cümlədən, insanların yaşamaq hüququ kobud və kütləvi surətdə pozulub. Xocalı soyqırımı zamanı 1949-cu il Cenevrə Konvensiyalarının, "Soyqırımı cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında" Konvensiyasının, Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın, İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın, "İşgəncə və digər qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftar və ya cəza əleyhinə" Konvensiyanın, "İrqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında" Konvensiyanın, "Uşaq hüquqları haqqında" Konvensiyanın müddəaları ciddi şəkildə pozulub.

Xocalı soyqırımına ilk dəfə Ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə ölkə Parlamenti tərəfindən siyasi-hüquqi qiymət verilib, 26 fevral tarixi Xocalı Soyqırımı Günü elan olunub, törədilən cinayətin beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması, təqsirkarların ədalət mühakiməsinə verilməsi istiqamətində tədbirlərin həyata keçirilməsinə başlanılıb.

Xocalı həqiqətlərinin beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması istiqamətində Heydər Əliyev Fondunun həyata keçirdiyi "Xocalıya ədalət" beynəlxalq kampaniyası Xocalı soyqrımının dünya ictimaiyyəti tərəfindən tanınması, ona hüquqi və siyasi qiymətin verilməsində olduqca mühüm rol oynayır. Hazırda 18 dövlətin qanunvericilik orqanı, həmçinin, ABŞ-nin 24 ştatı, eyni zamanda İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı və Türk Dövlətləri Təşkilatı tərəfindən Xocalıda dinc əhalinin qətliamını pisləyən və bunu soyqırımı və insanlıq əleyhinə cinayət aktı kimi dəyərləndirən çoxsaylı qətnamə və qərarlar qəbul edilib.

Xocalı şahidlərinin ifadələri bu soyqırımın bütün dəhşətlərini bir daha ortaya qoyur.

Xocalı sakini Humay Abbasova 1992-ci ilin fevralın 25-də girov götürülüb, mart ayının 2-də azad edilib. Onun dedikləri: "1992-ci il fevral ayının 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan hərbçiləri Xocalıya hücum edən zaman mən və həyat yoldaşım Ümidvar evdə, oğlanlarımızı Taleh və Vəliyəddin Xocalı şəhərini müdafiə etmək üçün postlarda idilər. Hücum zamanı digər sakinlərlə birgə yaxınlıqdakı beşmərtəbəli binanın zirzəmisinə girmişdik. Bir müddət zirzəmidə qaldıqdan sonra artıq gözləməyin mənasız olduğunu görüb meşəyə doğru qaçdıq. Yolun kənarında və meşənin içində xeyli meyitlər var idi. Bir müddət meşədə gizləndikdən sonra Əsgəran rayonu tərəfə getməyə məcbur olduq. Orda olan Ermənistan hərbçiləri bizi girov götürdülər. Əvvəlcə girovları qarət etdilər, pulları və sənədləri zorla alıb, kişiləri döyməyə başladılar. Həyat yoldaşım Ümidvarın çənəsini qırdılar. Sonra maşınlara doldurub Əsgərana apardılar. Yolda maşını saxlayıb iki sakini öldürərək, qollarını bədənlərindən ayırdılar. Sonra bir neçə cavan oğlanı da maşından düşürüb avtomatla güllələdilər. Digərlərini isə yenidən maşına mindirib Əsgərana apardılar. Orada kişiləri ayrı, qadınları ayrı kameralara saldılar. Ermənilər girovları rezin dəyənəklə, təpik və avtomatın qundağı ilə vəhşicəsinə döyürdülər. Cavan qız-gəlini aparıb zorladıqdan sonra gətirirdilər. Camaata dözülməz əziyyət və işgəncələr verirdilər. Ermənilər ac-susuz qalan uşaqların davamlı ağlamasına da əhəmiyyət vermir, yaşlı qadınları da döyür, təpikləyirdilər. Girovluqdan azad olunandan sonra xeyli vaxt sonra özümüzə gələ bilmir, gecələr qorxudan yata bilmirdik. Gözümü yuman kimi o qorxunc hadisələr gözlərim önünə gəlir, qışqırıb ayılırdım".

Xocalı sakini Səttar Ağayev 25 fevral 1992-ci il tarixdə girov götürülüb, 5 aprel 1992-ci il tarixdə azad edilib. İfadəsində bildirib: "1992-ci il fevral ayının 25-də ermənilər Xocalı şəhərinə hücum etdilər. Mülki əhali şəhəri qorumaq üçün durduqları postdan geri çəkilməli olmuşdur. 11 yaşlı oğlumu götürüb meşəyə tərəf qaçdım. Şəhər hər tərəfdən mühasirəyə alınaraq atəşə tutulur, qoca, qadın, uşağa fərq qoyulmadan hər kəs qətlə yetirilirdi. Əhali canını qurtarmaq üçün şəhərin ətrafındakı meşələrə üz tutmuşdu. Şiddətli qar yağırdı, hava çox soyuq idi. Adamlar meşəyə səpələnərək xilas yolu arayırdılar. Ancaq hər yerdə Ermənistan hərbçilərinin atəşi ilə qarşılaşırdıq. Meşədə 1982-ci il təvəllüdlü Allahverdini güllə ilə vurdular. Uşağı kürəyimə alaraq bir xeyli getdikdən sonra qarın içində ayaqqabılarımı itirdim. Artıq hara getdiyimi bilmirdim. Uşaq donduğunu deyərək çörək istəyirdi. Bir azdan uşağın donub öldüyünü hiss edərək onu kürəyimdən yerə qoydum. Əynindəki paltonu çıxarıb meyiti bükdüm və yanında oturaraq ağlamağa başladım. Oğlumun meyitini oradan çıxarmaq istərkən silahlı erməni dəstəsi tərəfindən girov götürüldüm".

Onu ermənilərin yaşadığı Dəhraz kəndində yerləşən fermaya gətirirlər. Meşədə şaxtadan ayaqları və əlləri donduğundan hərəkət edə bilmirmiş. Heç oğlunun meyitini götürməyə də icazə verməyiblər. Fermanın pəncərələrinin şüşələrini də vurub qırmışdılar ki, daha da soyuq olsun. Ermənilər onu qayışla, zəncirlə, avtomat qundağı və təpiklə döydükdən sonra adi kəlbətinlə bütün dişlərini çıxarıblar. Ağzı qanla dolduğundan nəfəs ala bilmirmiş, ermənilər isə onu dayanmadan döyürmüşlər. Ermənistan hərbçiləri ondan Milli Orduda oğlunun olub-olmamasını soruşublar. Orduda heç kəsinin olmadığını söyləyib. Bu vaxt bir erməni onun oğlu Zahid Ağayevin pasportunu göstərərək "Bu, sənin oğlun deyil?" - soruşub. Bunu inkar etdikdə, qolundan tutaraq oğlu Zahidin meyitinin yanına gətirərək "Budur sənin oğlun", - deyib. Ermənilər onu döyərək bütün günü meyitlə bir kamerada saxlayıblar. Ertəsi gün onu başqa bir binaya aparıblar. Orada ermənilər "Bir nəfərimizi öldürmüsünüz, əvəzində 13 nəfəri öldürəcəyik", - deyərək 13 nəfər cavan oğlanı seçərək zorla yaxınlarından ayırıb və naməlum istiqamətdə aparıblar. Fevralın 29-da isə onunla birlikdə 18 nəfəri seçib Xankəndinə aparıblar. Orada onu və daha 50 nəfər azərbaycanlını soyuqda beton döşəmənin üstündə saxlayıb, müntəzəm olaraq döyüblər.

Meşədə olarkən don vurmuş ayaqları artıq çürüməyə başlayıb. Şiddətli ağrılara dözə bilmədiyindən, ermənilərə onu öldürmələrini təklif edib. Bir erməni həkim onun ayağına baxaraq hər ikisinin dizdən aşağı kəsilməsinin vacib olduğunu deyib. Buna baxmayaraq, erməni nəzarətçilər onu döyərkən məhz ayaqlarını təpikləyir, ona bu cür işgəncə verirmişlər. Səttar Ağayev 5 aprel 1992-ci il tarixdə girovluqdan azad edilib.

Qəyyum Aslanov 26 fevral 1992-ci il tarixdə girov götürülüb, 12 aprel 1992-ci il tarixdə azad edilib. Q.Aslanov hücumdan əvvəl ailəsini şəhərdən çıxarır, helikopterdə yer olmadığı üçün, anadangəlmə xəstə olan 17 yaşlı qızı Gülsabah evdə qalır. Ermənilərin həyətə dolduğunu və qızını evdən bayıra çıxararaq ona sataşmaq istədiklərini görən Q.Aslanov, bu səhnənin şahidi olmaması üçün məcbur olub əlindəki tir tüfəngi ilə öz balasını, sevimli qızını güllələyib. Özü isə şəhərdən çıxan adamlara qoşularaq qaçıb. Növbəti gün səhər saat 7 radələrində onun da olduğu 5-6 nəfərlik dəstə mühasirəyə düşüb və girov götürülüblər. Onunla birlikdə Xocalının müdafiəsi zamanı dinc əhalini müdafiə edərək qəhrəmancasına şəhid olmuş milis zabiti, Azərbaycanın Milli qəhrəmanı Əlif Hacıyevin atası Lətif Məmmədov, anası Filyar Əliyeva, bacısı Yeganə və qardaşı Süleyman da girov götürülmüşlər. Girov götürülərkən Ermənistan hərbçiləri onları qəddarcasına döymüşlər. Süleymanı o qədər döyüblər ki, huşsuz və yarım can halda idi. Sonra bir lafet gətirib hamını ora doldurublar. Q.Aslanov son gücünü toplayaraq meyit kimi düşüb qalmış Süleymanı da lafetə qaldırıb. Hamını üst-üstə yığıb Xankəndi Milis şöbəsinə gətiriblər. Milis idarəsinin həyətində girovları soyundurub qarın üstünə uzandırıblar. Orada hərbçilər və milislərlə yanaşı, yerli əhali də girovları zopa, dəmir dəyənək və armaturlarla dözülməz dərəcədə döyüblər. Sonra sürüyüb dar kameralara atıblar. O, halsız vəziyyətdə kameraya qədər sürünsə də, sonrasını xatırlamır. Bu işgəncədən sonra Q.Aslanov bir ay heç kimi tanımayıb.

Mart ayının 17-də isə Xocalı sakini Salahov Məhəmmədin başını erməni qəbrinin üstündə kəsmişdilər. Qəyyum Aslanov 12 aprel 1992-ci il tarixdə girovluqdan azad edilib.

Pərvanə SULTANOVA

525-ci qəzet.- 2023.- 25 fevral.- S.6.