ÜÇ
MÜHARİBƏ ROMANI
Azərbaycan ədəbiyyatında müharibə
mövzusuna İkinci Dünya Müharibəsi illərində
daha çox müraciət olundu və bu da təbii idi,
çünki dünyanı bürüyən bu dəhşətli
fəlakət öz əksini - bədii təcəssümünü
şeirlərdə, poemalarda, publisistik əsərlərdə
tapmalıydı. Qələmlər də o illərdə
süngüyə çevrildi. Tariximizin
son 35 ilində biz iki müharibənin şahidi olduq. Birinci Qarabağ müharibəsində itirilən
torpaqlarımızı 44 günlük Vətən Müharibəsində
möhtəşəm qələbə qazanaraq geri aldıq.
Əlbəttə, bu yazıda nə iki müharibənin,
nə də bu iki müharibədə ədəbiyyatımızın,
xüsusilə, nəsrimizin xronologiyasını təsvir və
təqdim etmək fikrində deyiləm. Lakin nəsrin
bir janrında-roman janrında müharibəyə həsr
olunan üç əsərdən söz açmaq istəyirəm.
Deyək ki, şeirdə də, nəsrin
kiçik janrlarında da, publisistikada da müharibə
mövzusu kifayət qədər öz bədii təcəssümünü
tapıb. Amma müharibədən söz
açan romanlarımızın sayı xeyli azdır.
Roman elə bir janrdır ki, onun təsvir hədəfi,
çoxplanlı süjet xətti, obrazlar-xarakterlər silsiləsi
və ən başlıcası, Müharibə və İnsan
problemini əks etdirmək yazıçıdan böyük sənətkarlıq
tələb edir.
Yazıçı Səyyad Aran son 4 ildə üç
roman yazıb və onların hər biri müharibə həqiqətlərini
əks etdirir.
Səyyad Aran müasir Azərbaycan nəsrində
artıq etiraf olunmuş bir yazıçıdır və onun
istər hekayələri, istərsə də povestləri
müasirlərimizin mənəvi dünyasını, həyat
və məişətini, duyğu və düşüncələrini
əks etdirmək baxımından oxucuların rəğbətini
qazanıb. 1978-ci ildə "Ulduz" jurnalında dərc
olunan "Körpü" hekayəsi ilə ədəbiyyata
gələn Səyyad Aran doğrudan da özü ilə
oxucular-ədəbi ictimaiyyət arasında bir körpü
yaratmağa nail oldu. Onun əksər hekayə və
povestləri kənd həyatından, Aran rayonlarında
yaşayan insanların həyatını, mənəvi aləmini,
psixologiyasını bədii lövhələrlə əks
etdirir. Lakin indi söhbət onun
üç müharibə romanından gedir.
"Başdaşı" və "İrəvana gedən
yollar" romanları haqqında mətbuatda öz
sözümü demişəm. Qısaca xatırladım:
"Başdaşı" romanı Birinci Qarabağ
müharibəsinə həsr edilib, daha doğrusu, bu
müharibənin insanların taleyində buraxdığı
acılıqları, kədər dolu hadisələri təsvir
edir. Həmin illərin hadisələri bizim
yaddaşımızdan qətiyyən silinməyib. Azərbaycan kəndləri-Qarabağda o zaman
ağır müharibə şəraiti hökm
sürürdü, ordum hələ zəif idi, hər tərəf
düşmən qüvvələri ilə əhatə
olunmuşdu, əsasən, könüllülər
vuruşurdu, lakin heç kimdə təslim olmaq fikri yox idi.
"Başdaşı" romanında Səyyad
Aran bir ailənin timsalında müharibə dəhşətlərini
əks etdirirdi. Ata Səməndər, ana-Nubar, onların
oğlanları - Qürbət və Səlahət, qızları
Minarə - bu ailənin hər bir üzvü müharibənin
maddi və mənəvi qurbanlarına çevrilirlər.
Əlbəttə, roman təkcə bir ailənin deyil,
müharibə gedən bölgələrdə yaşayan
insanların keçirdikləri ağrı-acıları da
canlandırırdı, amma "Başdaşı"nı sırf kədərli və oxucuda
üzüntü yaradan bir əsər hesab etmək də
doğru olmazdı. Çünki romanda
düşmənə qarşı qətiyyətlə
döyüşən oğulların da obrazları diqqəti
cəlb edirdi. Romanın sonuncu cümləsi: "Azərbaycan
öz xilaskarını gözləyirdi". Bu
xilaskar isə Ümummilli Lider Heydər Əliyev idi. Məhz onun qayıdışından sonra Azərbaycanda
ordu quruculuğuna önəm verildi.
Səyyad Aranın "İrəvana gedən yollar"
romanı isə İkinci Qarabağ müharibəsinin zəfəri
üçün stimul olan Lələtəpə
döyüşlərindən söz açır. Yazıçı
Azərbaycan ordusunun artıq formalaşma prosesindən, əsgər
və zabitlərimizin həm hərbi, həm texnika, həm
yüksək əhval-ruhiyyə, həm də psixoloji
baxımdan inkişafını nəzərə
çarpdırırdı.
Bu iki romandan sonra Səyyad Aran "Tacın
qaytarılması" əsərini nəşr etdirib
("Elm və təhsil" nəşriyyatı, 2022). Bizcə,
müharibə haqqında trilogiya başa çatır (amma
indidən fikir söyləmək tezdir, yeni bir roman da yarana bilər).
Roman Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin epiqraf kimi
verilmiş bu sözləri ilə başlayır:
"Şuşa Qarabağın tacıdır". Bu tac -yəni Şuşa iyirmi səkkiz il
düşmən əlində olub və müəllif
Şuşa uğrunda gedən (təkcə Şuşa deyil,
ümumən digər rayonların da), Xüsusi Təyinatlı
Qüvvələrin iştirakı ilə aparılan və
çox ustalıqla idarə edilən döyüşləri
ardıcıllıqla qələmə alır. Burada
üç məqamı xüsusilə nəzərə
çarpdırmaq istəyirəm. Birincisi: sırf
canlı müharibə səhnələrini təsvir edən
yazıçı az-çox savaş-döyüş
texnologiyasına bələd olmalıdır, bu
döyüşləri təsvir edərkən yazıçı özü
də addım-addım o döyüşçülərlə
birgə irəliləməlidir (müharibədə
özünün iştirakı olub-olmaması əsas şərt
deyil). Səyyad Aran Şuşa və
Qarabağ uğrunda gelən savaşlarda bu üsulu uğurla
həyata keçirir. O, Xüsusi Təyinat Qüvvələri
iştirakçılarının söylədiklərini
(konkret adlar dəyişilib) və onların gündəliklərindəki
qeydlərini qələmə alır və bu da müharibədən
söz açan əsərlərdə təsadüf olunan bir
üsuldur. Əslində, müharibə
romanlarında - özü də zəfərlə başa
çatan döyüşlərdə dəqiqlik əsas şərtdir.
Səyyad Aranın 44 günlük
döyüş səyahəti 2020-ci ilin 27 sentyabrından
başlanır və Şuşanın azad olunmasına qədər
tarixi qələbə dövrünə qədər davam edir.
İkincisi:
Romanda xüsusilə diqqəti cəlb edən baş qəhrəman
nəzərə çarpmır. Amma romanda
adları çəkilən bütün personajlar - Vətən
uğrunda döyüşən hər bir kəs qəhrəmandır.
Müəllif hər bir səhnədə qəhrəmanlığın
yeni bir nümunəsini, çeşidini nümayiş etdirir.
Böyük türk şairi Nihal Atsızın
"Qəhrəmanlıq dadaraq acı ölüm şərbətin,
İrəliyə atılmaq və sonra dönməməkdir"
misraları yada düşür. Bizim qəhrəmanlar
da ya şərəflə vuruşur ya da qəhrəmancasına
həlak olurlar.
Üçüncüsü: hər hansı bir müharibə romanında yalnız döyüş-vuruş səhnələrini təsvir etmək yanlış deyilmi? Axı, hər bir döyüşçünü əlində silah ölüm-dirim vuruşunda - onun qəhrəmanlığını nəzərə çarpdırmaq məsələnin sırf praktik həlli demək olar. Bəs bu döyüşçünün-bu qəhrəmanın ürəyi, ruhu yoxmu? "İrəvana gedən yollar" romanında Səyyad Aran iki qardaşın bir qıza məhəbbətindən söz açır. Şahin ağır yaralanıb son nəfəsində ona ürək sözlərini söyləyən qardaşı Ruhindən eşidir ki, o, bir qızı sevir. Amma o qızın sevgilisi elə Şahindir və kəndə qayıdandan sonra ata-anası sevdiyi qızla evlənməyi ona təklif edirlər. Amma Şahin buna razı olmur, çünki qardaşının o qızı sevdiyini unuda bilməz. Və Şahin təzədən cəbhəyə qayıdır. Bu hadisənin təsviri ilə S.Aran romana emosional-kədərli bir xətt əlavə edir. Deməli, istənilən bir müharibə romanında Qəhrəmanlıq həm də Ürəkdə dalğalanan hissləri, həyəcanları əhatə etməlidir. Səyyad Aranın "Tacın qaytarılması" romanında da belə təsirli səhnələr az deyil. Bir misal: "Özümüzə gələndə ilk eşitdiyimiz söz "Nialə" sözü oldu. Əsgər qardaşımız Cahangirin səsiydi. Əvvəlcə anlamadıq. Elə bildik, arvadını səsləyir. Yenicə evləndiyini bilirdik. Özümüzdə güc tapıb ona tərəf süründük. Qolu çiynindən qopub yanına düşmüşdü. Üz-gözü qan içindəydi. - Həkim, həkim! - deyə çağırmağa başladıq. Təcili həkim müdaxiləsi lazım idi. Yaxınlıqda həkim olmadığını bilirdik. Əslində çarəsizlikdən qışqırırdıq. Nə edəcəyimizi bilmirdik. Cahangir inildəyirdi.
- Niyaləni istəyirəm. Qardaşlar, axı heç üzünü də görməmişəm. Qızıma eləcənə şəkildə baxmışam. Döş cibimdədi, şəkli çıxarın, heç olmasa balama baxa-baxa ölüm. Kimsə hərbi biletinin arasından balaca qızcığazın şəklini çıxartdı. Allah, atasına necə oxşayırdı! Yəqin şəkil çəkdirəndə uşağı qıdıqlayıb güldürmüşdülər ki, atası hər dəfə baxanda gülümsəsin, rahat olsun. Şəklə baxanda dəhşətli ağrılarına baxmayaraq Cahangir elə gülümsədi ki... Şəkli dodaqlarına yapışdıraraq: "Nialə, Nialə, gözəl balam, məni bağışla, səni yetim qoydum-ananı da, səni də..." - deyib dərindən nəfəs aldı, boynu yana düşdü". Çox təsirli səhnədir və Səyyad Aranın romanında bütün bu təsirli səhnələr döyüş-vuruş səhnələri ilə müvazi şəkildə təqdim edilir. Bu döyüşçülər - Azərbaycan əsgərləri və zabitləri bütün hissləri, həyəcanları ilə canlandırılır. Onların bir-birilə zarafatları da, deyib-gülməkləri də, öz doğmalarını yad etməkləri də təbiidir, çünki döyüşçü həm də İNSANDIR, ürəyi, ruhu var. Amma S.Aran əsas diqqətini Şuşaya - Qarabağın tacının alınmasına yönəldir. Romanda nikbin bir ruh dolaşmaqdadır, hamı inanır ki, Şuşa və Qarabağ erməni faşistlərindən təmizlənəcək, daha işğal sözü eşidilməyəcək. Çünki "Azərbaycan ordusu ötən illər ərzində kifayət qədər təcrübə toplamış, hərbi cəhətdən xeyli möhkəmlənmişdi. Düşmən ya bunu bilmirdi, ya da vecinə almırdı. Deyəsən, 92-93-cü illərdən ağızlarında şirə qalmışdı". Romanda bu tipli şərhlərə tez-tez rast gəlirik. Beləliklə, Qarabağın tacı - Şuşa ordumuzun qələbəsiylə bizə qaytarılır. Bu da romanın sonu: "Hamı küçələrdə və meydanlarda idi. Soyuq noyabr gecəsinə baxmayaraq kim əlinə nə keçibsə, əyninə taxıb bu misilsiz bayramı və qələbəni qutlamaq üçün küçələrə, meydanlara axışmışdı. Heç kim yatmaq istəmirdi... Millət xoşbəxt idi. Otuz ilə yaxın müddətdə qəhəri, kədəri içində qalan xalq dirçəlmişdi. İllərdən bəri həsrətində olduğu qələbəyə qovuşmuşdu, özü öz içindən böyümüşdü.
O gecə Azərbaycanda heç kim yatmadı".
Romanla bağlı iki tövsiyəmi də bildirmək istəyirəm. Əgər Səyyad Aran yenə bir müharibə romanı yazarsa, bədiiliyə daha artıq diqqət yetirsin, publisistik şərhlərə çox da yer verməsin. Həm də hər hansı romanda mütləq baş qəhrəman obrazının yaradılması zəruridir.
Mənim fikrimcə,
Səyyad Aranın bu son romanı əsasında bir bədii-sənədli film də çəkmək olar. Çünki
İkinci Qarabağ müharibəsindən elə bir film
çəkilməyib. Kino işçiləri bu haqda
düşünsələr, çox yaxşı olar.
Vaqif
YUSİFLİ
Filologiya
elmləri doktoru
525-ci qəzet.- 2023.- 28 fevral.- S.13.