Səriştəli poeziya tədqiqatçısı

Ədəbi-tənqidi yaradıcılığın tarixi təcrübəsi göstərir ki, ədəbi janrlar sırasında poeziyanı dərk edib dəyərləndirməyin xüsusi meyarları vardır. Nəsr, dramaturgiya haqqında ədəbiyyatşünaslıq vərdişləri ilə ümumi axın çərçivəsində nəyəsə nail olmaq olar. Ancaq poeziya istedadın sərhədlərini, onun mahiyyətini dərhal ortaya qoyduğu kimi, poeziya tənqidi də stereotiplər hüdudlarında orijinal heç nəyə nail olmur. İstedadsız şair ritorikaya və nəzmdən uzağa getmədiyi kimi səriştəsiz poeziya tənqidçisi də ənənəvi söz yığımının sosioloji şərhlərin məngənəsində qalır.

Bu gün ədəbiyyatşünaslığımızın poeziya ilə məşğul olan nümayəndələrindən biri kimi, Safurə Quliyeva yarım əsrdən artıqdır ki, XX əsr poeziyamızın ideya-bədii qaynaqlarını, onun inkişaf mərhələlərini, poetik ədəbi gedişatı təmsil edən müxtəlif nəsillərin yaradıcılığını ardıcıl tədqiq edir. Poeziya tədqiqatçısı üçün vacib olan yaradıcılıq keyfiyyətləri onun ilk yazılarından ustad ədəbiyyatşünaslarımızın diqqətində olub. Ümumi nəzəri hazırlıqla poetik mətni duymaq fəhmi, poetik düşüncə tipi ilə tarixi-ictimai gerçəkliyin kəsişən məqamlarını görmək istedadı ona Mikayıl Müşfiq haqqında dissertasiya yazmaq səlahiyyəti qazandırıb.

S. Quliyeva Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutuna "Elm" nəşriyyatından köçürülüb. Səməd Vurğunun "Seçilmiş əsərləri"nin V və VI cildlərinin redaktəsi prosesində onun xüsusi istedadını görən K.Talıbzadə, Q.Qasımzadə təkidlə onu İnstituta dəvət etmişlər. Hələ orta məktəb illərindən M.Müşfiq poeziyasına vurğunluğunu ustadlar nəzərə almışlar. M.Müşfiq haqqında M.Arif, R.Rza, M.Əlioğlu, M.Adilov və Ə.Qarabağlının məqalələrindən başqa ortada sanballı bir əsər olmadığı vaxtda S.Quliyeva M.Müşfiq haqqında ədəbi-elmi ictimaiyyətin yüksək dəyər verdiyi bir əsər yazdı və bu əsər monoqrafiya şəklində nəşr olundu. Ona opponentlik etmiş akademik Məmməd Arifin bu kitaba yazdığı müqəddəmə gənc tədqiqatçı üçün yaradıcılıq yollarında ustad xeyir-duası idi. Safurə Quliyeva Arif müəllimin etimadını doğrultdu və poeziyamızla, həmçinin digər ədəbi problemlərlə uzun illər məşğul oldu, bir ədəbiyyatşünas kimi nüfuz qazandı.

S.Quliyeva XX əsr poeziyamızın ən səriştəli tədqiqatçılarından biridir. Araşdırmalarının müasir elmi dəyərini rəhbər tutduğu tarixilik prinsipi müəyyən edir. Onun əsərləri bir əsrlik tariximizin ən qaynar ictimai-siyasi və ədəbi-bədii faktlarının məntiqinə söykənir. "Poeziyada istiqlalımız yüz il öncə", "1920-1930-cu illərdə poeziya", "1940-1950-ci illərdə poeziya", "Poeziyada istiqlalımız XX yüzilliyin sonunda" icmal məqalələrində poeziyamızın tarixi inkişaf mərhələləri ümumi ədəbi prosesin kontekstində dəyərləndirilir. Bu məqamda poeziyanı önə keçirən, ona çevik bir janr kimi meydan verən tarixi gedişatı doğru, müasir demokratik meyarlar mövqeyindən təhlil edir. Bu icmal məqalələr fonunda XX əsr poeziyamızın poetik sistem keçidlərini, onun milli ədəbi dilin inkişafındakı rolunu izləmək mümkün olduğu kimi, hakim ideoloji tələblərin poetik fikrə aşıladığı ritorika, birbaşa tərənnüm üsulu və siyasi mündəricəli nəzm mənzərəsi ilə də tanış oluruq. Onun belə səpgili araşdırmalarda vaxtı ilə Ə.Cavad, H.Cavid poeziyasına verilən yanlış dəyərlərin kökləri araşdırılır, bu illərin poeziyasındakı obraz fərdilikləri, milli istiqlal ideyalarının daşıyıcıları olan təsvir sistemi professional təhlilini tapır.

S.Quliyevanın şeirin poetikası ilə bağlı mülahizələri onun nəzəri səpgidə yazılmış məqalələrində əsaslandırılır. Poeziyada lirik qəhrəman, bədii intonasiya, müəllif və qəhrəman, xarakter və konflikt kimi anlamların nəzəri şərhi bu mətləblərin tədqiqinə zəmin olan şairlərin yaradıcılığı fonunda aparılır. "Bədii yaradıcılıqda müəllif", "Səməd Vurğun şeirinin ahəngi", "Lirikada xarakter və konflikt", "Müşfiq həqiqətləri silsiləsindən" və sair məqalələrdə müəllifin qənaətləri hazır nəzəri qəliblərdən irəli gəlmir. S.Vurğun, M.Müşfiq, S.Rüstəm, B.Vahabzadə, Ə.Vahid kimi sənətkarların poetik təcrübəsi fonunda göstərilən kateqoriyalar bədii-estetik tutumu haqqında öz qənaətlərini ifadə edir.

XX əsr poeziyamızı təmsil edən şairlərin yaradıcılıq səlahiyyətini üzə çıxarmaqda S.Quliyeva poeziyaya bədii sənətin ümumi qanunauyğunluqları kontekstində yanaşmaq prinsipini əsas tutur. O, şeiri təhlil edərkən onu milli estetik fikir daşıyıcısı kimi hədəf seçir. Poeziyanı canlı bir varlıq kimi, konkret bir dövrün, real mühitin yetirməsi kimi təqdim edir. M.Müşfiq poeziyası S.Quliyevanın təhlillərində yeni poetik sistemin tərkibi, göstəricisi kimi təqdim olunur. Müəllif və mühit kateqoriyalarının obyektiv izahı M.Müşfiq şeirinin alt qatlarını "görməyə" xidmət edir.

S.Quliyeva professional elmi portret ustasıdır. Poeziya tarixinə yaxından bələdlik müxtəlif nəsilləri təmsil edən şairlərin yaradıcılıq yolunu obyektiv dəyərləndirməkdə ona yardımçı olur. Əliağa Vahid, Süleyman Rüstəm, Mirvarid Dilbazi, Nigar Rəfibəyli, Qasım Qasımzadə, İslam Səfərli haqqında "Ədəbiyyat tarixi" üçün yazdığı oçerklər poeziya mütəxəssisinin qələmindən çıxıb. O, ədəbiyyatşünas-alim kimi tədqiqat predmetinə vicdanla yanaşır, ədəbi faktlara, tədqiqat tarixinə, onun dürüstlüyünə tam əmin olmayınca oçerklərinə yekun vurmur.

S.Quliyeva XX əsr ədəbiyyatı tarixini həm nəzəri, həm də praktik yönümlərdən öyrənməkdə ədəbiyyatşünaslığımızda aparıcı simalardan biridir. Onun tərtibi əsasında nəşr olunmuş 20, 30, 40 və 50-ci illər Azərbaycan poeziyası antologiyaları tədqiqatçılar üçün dəyərli örnəkdir. Hazırda 60-cı illəri əhatə edən cild redaktə prosesindədir. Safurə Quliyeva səriştəli poeziya tədqiqatçısı olmaqla yanaşı, professional redaktordur. Vaxtı ilə nəşriyyatda çalışması, mətnlə işləmək vərdişi institutda çap olunan kitabların ərsəyə gəlməsində çoxlarına yardımçı olur.

Şirindil ALIŞANLI

525-ci qəzet.- 2023.- 7 iyul. S. 13.