Qarabağın qələmi: Aqil Abbas

(“Ədəbi portretlər” silsiləsindən)

O, yalanı inkar edən, gerçəyi qoruyan və təsdiqləyən qələm sahibidir. O, xalqımızın dəyərli mədəniyyət varlıqlarından, üzdə olan həqiqətlərindən biridir! Belə söyləməyə haqqım var; çünki heç də qısa olmayan 70 illik ömrün nə az, nə çox, başabaş 52 ilinə şəhadət vermək şansına malik Aqilsevərlərdən biri də mənəm...

Və aradan yarım əsr bir ovuc su misalında axandan sonra, ilk dəfə onun keçib gəldiyi, indi də hərarətlə davam edən yaradıcılıq yolu barəsində düşündüklərimi bölüşməyə qərar vermişəm, başqa sözlə, belə bir mənəvi, ədəbi borcun zəruri təhriki altındayam.

1. Bugünün içində

O, 1987-ci ildə işıq üzü görən "Ən xoşbəxt adam" adlı kitabını (Bakı, Yazıçı, 1987) bu sətirlərin müəllifinə avtoqrafla bağışlayıb. O zaman ki, biz çoxdanın dostları idik və kitabın işıq üzü gördüyü həmin ərəfədə eyni redaksiyada ("Sovet kəndi") çalışırdıq. Avtoqraf belədir:

"Qardaşım və arkadaşım Vaqif, haylasan qardaş deyə, Aqil adlı bir igid hay verər harayına. Aqil Abbas. 29.12.87"

Avtoqrafın imzalandığı gündən bir qərinə (25 il) keçəndən sonra, indi fikir verirəm, cümlənin ruhundan agah olur ki, bu, sadəcə, avtoqraf deyil, qan və düşüncə qardaşlığına dair əhd, ən azı iki həmdərd insanın son nəfəsinəcən sürə bilən anddır...

Yazıçı, publisist, millət vəkili Aqil Abbas dünya inancında "rəsmən" aldatma günü sayılan təqvimdə, aprel ayının 1-də gerçək və dolğun ömrün 70-ci pilləsinə yetişdi. Ayın həmin gününə "dünyanın yalan günü" də deyirlər; amma nahaq yerə! O üzdən ki, zaman zəncirinin diri gerçəyi, ən etibarlı bəndi olan GÜN - reallıqdır. GÜNün olmağı həftənin, ayın, ilin olmağı deməkdir.

GÜN - cövhərdir, GÜN - eni və uzunu bilinməyən, hüdudsuz zaman xalçasının ilməsidir. Təqvimləri GÜN yaradır; istər hicri olsun, istər qəməri... əgər belədirsə, hansı əsasla GÜNü yalan adlandırmaq olar?

Ustad Məmməd Araz günlərin bir günü, hələ cavan yaşdaykən deyirdi ki:

Sən bu günü yazmağa,

ey qələmim, ayıq dur,

ey ürəyim, ol ocaq!

Bugünü olmayanın

nə dünəni olubdu,

nə sabahı olacaq!

Üstəlik, GÜN necə yalan ola bilər ki, millətimizin və milli ədəbiyyatımızın Aqil Abbas adlı parlaq həqiqəti bir başqa gündə yox, məhz aprel ayının 1-də doğulub?!

İndi siz bax həmin o yazının giriş cümlələrini oxuyursunuz. Olsun ki, eyni məsləkin, eyni amalın sonucuna aparan həyat yolunda 52 il (yarım əsrdən də çox!) bərabər addımlamaq səbəbindən yazıçının ədəbi, ictimai fəaliyyəti və insaniyyəti üzərinə söylənənlər bir qədər təfsilatlı alınsın, yəni yazının həcmi çox çıxsın. Bu üzdən yubiley yaşına yönəlik ənənəvi diləyi, gec də olsa dilə gətirmək, sonra yenə əsərlərinə və əməllərinə görə həmişə fərəhləndiyim Aqil Abbasın işığında yola davam eləmək niyyətindəyəm...

Diləyim belədir: qoy qələm qardaşım Tanrının izni ilə hələ bir neçə onillik də canından, qanından, övladlarından, cəmi qohum-əqrəbasından, hətta dostlarından artıq sevdiyi müqəddəs Vətən torpağının, Azad Qarabağın sinəsində öz ədasına, öz davranış və yaşam tərzinə uyğun sərbəstliklə gəzib dolaşsın, bitib-tükənməyən xeyir əməllər tutsun, yazıb-yaratsın, ilham atı, köhlən qələmi büdrəməsin və yorulmasın!

Bir qədər qanadlı alındı deyəsən... Olsun, alqış, dua, arzu və diləklərin tanınma nişanı qanaddır!

Təkrar etməli oluram, bu, yubiley yazısı deyil, adətən həmin sıradan olan yazılar ad günü ərəfəsində, ya da həmin o əlamətdar tarixdə yazılır, işıq üzü görür. Digər yandan, bu ədəbi portreti cızmaq üçün hazırlıq gördüyüm günlərdə (Aqil Abbas yaradıcılığını yenibaşdan oxuduğum vaxt) dünyanın ən səxavətli və xoşbəxt adamı ömür kisəsinin ağzını gen açıb 71-in üstündən bəlli bir müddəti ağına-bozuna baxmadan sağa-sola xərcləyib...

2. Ədəbiyyatın içində

Aqil Abbas... yaşın hər vədəsində yüksək dərəcədə fiziki və mənəvi temperamentə sadiq qalan bu ciddi yazıçının Azərbaycan və Anadolu türkcəsində (Bakı, Ankara, İstanbul, Təbriz) 20 kitabı nəşr olunub. Bu kitabların əksər cildinin arxa üzündə təqribən eyni məzmunlu annotasiyalar yer alıb. Oradan bəlli olur ki, o, 1953-cü ildə, məlum ayın məlum günündə Qarabağ, Ağcabədi, Bayat eli, Hacılar kəndində dünya işığına göz açıb. 1970-ci ildə orta məktəbi, 1976-cı ildə ADU-nun filologiya fakültəsini bitirib, onu Ağsu internat məktəbinə Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi yollayıblar. "Elm və həyat" jurnalında (1977-87), "Sovet kəndi" qəzetində (1987-90), "Ədalət" qəzetində (1990-cı ildən) şöbə müdiri, baş redaktor vəzifələrində çalışıb. 30 ildən çox müddət ərzində "Ədalət" qəzetinin demək olar ki, hər nömrəsində minlərlə irili-xırdalı yazıya imza atıb. Dörd çağırış Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə millət vəkili seçilib (seçilib!). "Şirinlik" adlı ilk hekayəsi 1976-cı ildə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində çap olunub. Bir il sonra "Azərbaycan" jurnalında "Şəbədə Nazim" hekayəsi çıxıb və beləcə, yazıçı 1983-cü ildən bu günə qədər oxucuların ixtiyarına verilən bəlli sayda kitabı ərsəyə gətirib. "Evləri köndələn yar", "Günah", "Batmanqılınc", "Ən xoşbəxt adam", "Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz", "Qiyamət gecəsi", "Qarda açan qan çiçəyi", "Qapqara uzun saçlar", "Ölülər", "Allahı qatil edənlər", "Dolu", "Çay qırağında bitib, susuz qalan ağacların sağlığına" və digər əsərləri geniş oxucu auditoriyasına sahibdir. Adı çəkilən roman və povestlərdən ibarət daha beş kitabı, deyildiyi kimi, Türkiyə və Cənubi Azərbaycanda nəşr edilib. "Dolu" romanı əsasında XXI əsr milli kinematoqrafiyanın ən baxımlı filmlərindən biri çəkilib. O, sovet illərində komsomol mükafatının (öz zamanında yaradıcı gənclər üçün ən yüksək ödül), müstəqillik zamanı Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin "Qızıl kəlmə" mükafatının laureatı olub. "Qızıl qələm", "Məmməd Araz", "Dan ulduzu", "Humay", "Yaddaş", "Zeynalabdin Tağıyev", "İlyas Əfəndiyev" və s. Aqilin ədəbi-ictimai xidmətlərinə görə layiq görüldüyü dəyərlər sırasındadır. Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalistidir. Ordenləri var - "Şöhrət", "Vətənə xidmət"...

İndi bütün bunları necə adlandıraq? Qaynar, narahat bir ömür sahibinə məxsus bioqrafiya, yoxsa mədəniyyətə, vətəndaşlığa ithaf edilmiş özgür bir insanın başqası tərəfindən deyil, məhz özünün əliylə yazdığı həyat xronikası?

On il öncə "Moderator.az"ın müxbiri Aqil Abbasdan soruşmuşdu ki, sizə görə 60 yaş nə deməkdir, o, cavab vermişdi: üç yaşımdan bəri bütün ömrümü yadımda saxlamışam, həyatım gözümün qabağındadır. Bizim üçün 60 il bəlkə Tanrı üçün bir dəqiqədi, 1 saatdı? Nə bilək... 60-a çatmaq yaxşıdı. Məncə, 70 yaşa çatmaq ondan da yaxşıdı...

Bu da 70 yaş!

Aqil Abbas başqa bir müsahibəsində ictimai həyatda və jurnalistika sahəsində əhəmiyyətli dərəcədə çalışmağına baxmayaraq, özünü ədəbiyyata aid edir. Bu, hoppadan durub özü-özünü təyinetmə deyil, bu, ciddi, dinamik, ağır yaradıcılıq şərtlərinin təsiri və təzyiqi altında bərkiyən, dikələn məfkurənin təsdiqiqdir. Şübhəsiz ki, onun fenomenal, coşğun jurnalistlik əməyinə və nailiyyətlərinə göz yummaq insafsızlıq olardı. Amma mən də heç düşünmədən bu qərib, qəribə insanın yazıçı təyinatına üstünlük verirəm: dost, jurnalist, millət vəkili, vətəndaş Aqil Abbas gələcəyə ötürülən əmanət (ədəbi sərvət!) baxımından sözün hər mənasında ədəbiyyata məxsusdur!

Və bəli, tərəddüdə zərrəcə yer yoxdur, deməli, öncə bundan, yəni dostumuzun ədəbiyyata məxsusluğunu səciyyələndirən dəyərlərdən bəhs edəcəyik. Əslinə qalanda, elə yalnız bundan bəhs edəcəyik!

Yazıçının ilk qələm təcrübələri ilə yaxından tanışam, - desəm, düzgün olmaz. Amma necə ki, bir zamanlar mən Füzuli şəhərində nəşr olunan "Araz" adlı qəzetə poçtla xəbərlər, miniatürlər, şeirlər yollayırdım, o yazıları həftədə, ayda bir yol qəzetdə verirdilər, yəqin ki, Aqil də eyni tərzdə Ağdamda çıxan "Lenin yolu" qəzetində "parlaq imzasını" nümayiş etdirirmiş. Bu yerdə deyə bilərik ki, başlanğıcda hər kəsin həvəskar yazarlıq dövrü bir-birinə bənzəyir.

Bununla belə, əlimizin altında olan mətnlərə əsasən, Aqil Abbasın ilk qələm təcrübələri yoxdur, söyləmək də mümkündür. Bu fikir yazıçının 46 il öncə mərkəzi mətbuatda işıq üzü görən üç hekayəsinin bədii dəyər səviyyəsinə əsaslanır ("Şirinlik", "Şəbədə Nazim", "Nazimin İnturist səfəri"). Həmin hekayələrdə ilk qələm təcrübələrinə xas olan ənənəvi primitivlik, pafos, sentimentallıq, bədii təsviri əvəzləyən sadəlövh müəllif müdaxiləsi... rahat bir şəkildə öz yerini həyatın ixtiyarına vermişdir, söyləmək yerinə düşür.

Aqil Abbas ilk yazılarında "Lənkəran xanın vəziri", "Poçt qutusu", "Xortdanın cəhənnəm məktubları", "Arşın mal alan".., sözün geniş mənada isə cəmi oxuyub mənimsədiklərinin havasından nəfəs genişliyi dərib o yaşa qədər əhatə olunduğu çevrənin ruhunu ən azı özünün gözləri önündə canlandıra bilmişdi. Bu, gələcəkdə həyatının mənasını ədəbiyyatda görən 20-25 yaşlı gənc yazar üçün heç də pis göstərici deyildi. Üstəlik, onun qələmə aldıqlarını başqaları da oxuyub bəyənirdi. Yaradıcı varislik səlahiyyəti - hər zaman olduğu kimi, Aqil Abbasın çalışmaları baxımından da sabitqədəm idi: ilk ədəbi cəhdlərin mayasında həyat əlamətləri varsa, könül əxz olunanların qanadında sözə doğru uçursa, sətirlər arasından istedad boylanırsa, gələcəkdəki uğurlu yekunlara, lap olsun avans şəklində, ümid bəsləməyə dəyər!

Həmin hekayələrin hər birinin hansı coşğuyla oxunduğunu (içi özüm qarışıq), gənc ədib və oxucu mühitində necə halal rəğbət qazandığını da indiyəcən unutmamışam. O zaman əlahəzrət ədəbi mühit gənc yazarın yaradıcılıq taleyinin çiyninə qonan belə qismətə "ədəbiyyata gəlmək" deyirdi. Və bu, "ədəbiyyata gəlmək" həmişə baş vermirdi.

Dünyaya gəlmək başqa şeydir, Tanrının qisməti varsa, bu, olur, ədəbiyyata gəlmək seçilmişlərin qismətidir. Oxucunun, yaxud yazıçının xoşbəxtliyindən Aqil Abbas ədəbiyyata uğurlu gəldi. O, ədəbiyyata həm özünün xarakteri (bu xarakter möhtərəm oxucuya hələ çox qan udduracaq), həm qələmə sarılmaq baxımından yerə-göyə sığmayan həyat enerjisi, həm də nəinki solmasın, hətta tez bir zamanda rişələnsin, kök atsın deyə lap yaxındakı keçmişin dibinə su calayan ümidlərin və ən fövqəladəsi istedadın çiyinlərində gəldi.

Hər üç hekayə ("Şirinlik", "Şəbədə Nazim", "Nazimin İnturist səfəri") hər hansı bir iddia qaldırmadan anladırdı ki, gənc yazıçı nədən yazmağı bilir, necə yazmağa qabildir.

Gərək dəqiqləşdirək, "Aqil Abbasın ilk qələm təcrübələri olmayıb", deyimi bəlkə bir qədər tələskən mülahizədir? Axı, yazıçının ilk təcrübələrinin izlərini daha irəliki zaman kəsiyində də axtarmaq olar. Prinsipcə ən optimal yanaşma elə budur. Hələ universitet tələbəsiykən, ondan da bir az öncə Abdal Qasım deyilən baməzə bir qarabağlı kişisinin izinə düşmək gənc yazıçının gələcək sənət yolunun düzənində azmı əhəmiyyət daşıyıb? Buna necə göz yummaq olar ki, Aqil Abbas yalnız özünə bəlli olan hansısa tarixdən Abdal Qasımın lətifələrini, gülməli əhvalatlarını toplayıb, ora-burasını düzəldib həmən o "materialı" mətbuatda çap etdirmək üçün açıq-aşkara dəridən-qabıqdan çıxırdı? İş burasındadır ki, çağdaş nəsrimizin halal övladı Aqil Abbasın çoxillik ədəbi çalışmalarıyla adamları (oxucuları) ürəkdən güldürən həmin o miniatürlərin doğma, qırılmaz əlaqəsi, qan qohumluğu var. Başqa sözlə, yazıçının bütün yaradıcılığını bir varlıq, bir bütöv, bir materiya hesab etsək, Abdal Qasımın varisliyi o tamlığın ya üz, ya dərin qatında yerləşən və bütün hallarda həssascasına sezilən qəribə, təbii bir çalar, boya qatışığıdır. Əslində bu, həm də bu kimi yaddaş nişanələri yazıçının ilkin başlanğıca sədaqətinin ifadəsidir. Zatən, Abdal Qasımın özü də göydən düşməyib və yerdən çıxmayıb, onun zühurunda Dəli Domrulun, Aşıq Cünunun, Məhəmməd Füzuli "Şikayətnaməsi"nin, Bəhlul Danəndənin (bəzən Divanə), Molla Nəsrəddinin lətifələrinin iştirakı şübhəsizdir.

Yazıçının bədii küllüyatında ədəbi varislik qabarıq olmasa belə, profesionallıq göstəricisi anlamında şaxələnır. Bir qədər də aydın deyək, yəni yazıçının hekayə, povest və romanlarında "yeni Don Kixotluq", yeni "Robinzonluq", yeni "Jan Valjanliq", yeni "Xortdan-Odabaşılıq"... var deyərək, ilkin ədəbi təsirlənməni, ədibin istedad və ilhamının başlanğıcda hansı mənbələrdən qidalanıb gurlaşdığını sübut eləmək az-çox mütaliə vərdişləri olan düşüncəli şəxsin əlində heç nədir. Sovet mühitinin təsiri zəminində müəyyən ideoloji sapmaları, sistem travmalarını inkar etmədən deməliyik ki, son yüz ildə möhtəşəm inkişaf yolu keçən ədəbiyyatımızın yetkinləşməsində dünya xalqlarına və Azərbaycan xalqına məxsus şifahi və klassik ədəbi irsin, bununla bahəm, sözsüz ki, arasıkəsilmədən töhfələr verən milli ədəbi prosesin rolu misilsizdir. İndiki mövzumuza uyğun olaraq (bəllidir ki, Aqil Abbasın yaradıcılığından bəhs açmışıq) onu əlavə edə bilərik ki, öncə realistik, eyni zamanda yumoristik, satirik, ironik... və ya tragikomik ədəbi estetikanın əxz olunmasında yuxarıda göstərilən şərtlər daxilində, xüsusən V.Hüqo, L.Tolstoy, N.Qoqol, A.Çexov, F.Dostoyevski, Ə.Nesin, Y.Kamal, R.N.Güntəkin, S.Derviş, Ç.Aytmatov, N.Dumbadze, U.Folkner, Q.Q.Markes, V.Şuksin, A.Platonov, M.Bulqakov, V.Rasputin... (Çox adlar çəkilə bilər və yenə də çəkiləcək, indiki halda mən gənc Aqilin bir zamanlar seyr etdiyim kitab rəflərini də gözümün qabağına gətirirəm) kimi müvafiq dövrə nəzərən əl çata bilən, əcnəbi olsalar da, milli oxucu kütləsinə doğmalaşmış yazıçıların təsirini inkar etməyə qətiyyən gərək yoxdur. Aqil Abbasın yaradıcılığı da sözügedən təsirdən təcrid deyil, amma bu, hələ azdır. Yazıçı dostumun doyulmaz zövq və təşnəliklə mütaliə elədiyi ən qüdrətli, zəngin "roman", "dilogiya", "trilogiya" heç şübhəsiz ki, yazılan və yazılmayan Qarabağ kitabəsidir!! Milli nəsrimizdə Aqil Abbas canlı, yazıları əbədiyyən solmayan Qarabağ kitabəsinin müqəddəs sətirlərinə üz söykəmiş, onu dərindən oxumuş və dərindən heyrətlənmiş azsaylı ədiblərdən biridir.

Qarabağ elatının həyatı, bu ictimai-sosial mühitin etnoqrafik atlası, qürurumuzun kulminasiya nöqtəsi sayılan Ağdamın canlı mənzərələri o qədər rəngarəng, elə sevimli, o dərəcədə doyulmaz və nikbindir ki, bu həyatın içində doğulub, boy atıb yaşayaraq heç kitab arası açmadan da yazıçı, sənətkar olmaq mümkündür deyə, iddia edənlər qətiyyən yanılmırlar.

Nahaq deməyiblər haa, Qarabağda bələkli körpələr muğamat üstündə ağlayırlar. O ki, qaldı Aqil Abbasa, onun nəsr əsərləri - roman, povest və hekayələri "Segah" üstə sızlayıb, "Şur" üstdə gülür... Solistlər isə, əsasən, dəyişmirlər - Qədir Rüstəmov, Rəmiş və mənim bu yozumum məcazla, obrazlı düşüncə ilə bilmərrə bağlı deyil, qəhrəmanların ruh halını xalq musiqisi kodları ilə tutuşdurmaq, sözlə ifadəsi çətin olan insan ovqatını, bəşər psixologizmini dəqiq canlandırmaq, mənəvi-idraki reallığı ədəbi yaddaşın malına çevirmək cəhdi yazıçının bir çox əsərlərində izlənilir, hətta, ardıcıllıq baxımından tipik səciyyə daşıyır (xatırlayaq: "Allahı qatil edənlər", "Dolu", "Çay qırağında bitib, susuz qalan ağacların sağlığına"). İmkan daxilində bu ədəbi-üslubi məqamlara da nəzər salmaq niyyətindəyik.

Qaldığımız yerdən davam edək: Aqil Abbas 1970-ci illərin birinci yarısında xırda məqalə, reportaj və Abdal Qasımın adına toplanıb düz-qoş edilən miniatürləri ilə ədəbiyyata gələndə M.F.Axundovla başlayan Azərbaycan nəsri makrotəsnifat hesabı ilə ən azı iki mərhələni geridə qoymuşdu (XIX əsrin ortalarından 1920-ci ilə qədərki dövr və sovet dövrü). Yeni (o zamana görə) 60-cılar nəsli güclü və qanadlı bir mənəvi, intellektual, ədəbi ovqatla, zəruri olan və düzgün iradələnmiş mütaliə arsenalı ilə "silahlanıb" bədii söz meydanına gələrək konkret yekunlarla müşahidə olunan axtarışlar aparmaqda idilər.

Təsirlənmək, yaradıcılıq həvəsinə dolmaq imkanı və ya şansı yalnız klassik mənbələri, qədim ədəbi ənənələri mənimsəməklə, təkanverici irslə təmasla bağlıdır deyə, qəti hökm çıxarmaq, məncə, caiz deyil. Yazıçı hər nə qədər individiual fenomensə də, o, çağdaşı olduğu mədəni mühitdən, dövrün yaradıcılıq ab-havasından kənarda təsəvvür edilməz. Yəni istedadın, ədəbi uğurların siqləti nə çəkidə olur-olsun, hər bir sənətkar üçün onun müasirləri də ruh, ədəbi təcrübə, intellekt axını, üslubiyyət qaynağıdır, zəkalı istedadların iti baxışlarının belə bir sərvətə qapanması arzu olunan deyil, bir çox parlaq ulduzların tez alışdığı kimi tez də sönmələrinin səbəbi məhz ardıcıl, davamlı mənimsəmə, öyrənmək amilinin nəzərə alınmaması, ədəbi prosesdən izolyasiya (təcrid) olmuşdu.

Bizim ədəbi nəslin (1970-cilər) digər istedadlı personalları kimi, Aqil Abbas da zamanından, ictimai çevrənin siyasi rəngindən asılı olmayaraq yenilik yaradan, yeni ideyaları ədəbi dəyərə çevirən, fərdi, bənzərsiz üsluba sahib, təsirləndirən, heyrətləndirən yazıçı və şairlərin, necə deyərlər, qarasınca uçmuş, onların əsərlərini, hətta, klassik örnəklərdən daha geniş həcmdə, ətraflı oxumuş, əzbərləmiş, su kimi içmişdi. O, bizim sıramızda "Kitabi Dədə Qorqud"u, "Qurani- Kərim"i, "Bibliya"nı, Nitşe irsini əldə edib başa vuran ilklərdəndir Doğma ədəbiyyatımızdan adlar çəkmək istəyirəm - Rəsul Rza, Nazim Hikmət, İlyas Əfəndiyev, İsa Hüseynov, İsmayıl Şıxlı, Bəxtiyar Vahabzadə, Hüseyn Arif, Əli Kərim, Sabir Əhmədli, Məmməd Araz, Fikrət Qoca, Əkrəm Əylisli, Anar, Yusif Səmədoğlu, Musa Yaqub, Elçin, İsi Məlikzadə, Fərman Kərimzadə, Vaqif Nəsib, Şahmar Hüseynov, Seyran Səxavət, Çingiz Əlioğlu, Sabir Rüstəmxanlı, Şahmar Əkbərzadə, Aydın Məmmədov, Nadir Cabbarov, Mövlud Süleymanlı, Məmməd Oruc, Ramiz Rövşən, Eldar Baxış, Vaqif Cəbrayılzadə... 40-50 il əvvəlin qaynar ədəbiyyat kluarını bütün emosionallığı və təfərrüatıyla yada salıram. Bir çoxu 1960-cı illərdə ədəbiyyata gələn, adları çəkilən və çəkilməyən bu qələm sahiblərinin əsərləri barədə xüsusən Aqil Abbasla, eləcə də digər nəsildaş dostlarla birgə saatlarla sürən müzakirələr, mübahisələr aparmış, fikir bölüşmüşük. Təsəvvür edin, bəzən bizim "dərnək" rəhbərimiz, "moderator" bir başqası yox, Aqilin dost-doğma atası, bizim böyük dostumuz Məhəmməd dayı olurdu. Əlbəttə, hər işdən öncə o, düşdüyü otel odasında bizə süfrə açdırır, biz şeir oxuyur, ayrı-ayrı yazıçılara, əsərlərə münasibət bildirir, kimisə öyür, kimisə "yıxıb-sürüyürdük". Məhəmməd dayı bizim hər birimizlə, o cümlədən, yazıçı Aqillə fəxr etdiyini gizlətmir, həmişə bir yerdə olmağımızı, bir-birimizdən ayrılmamağı tapşırırdı.

Mətləbdən uzaq düşməyək, bu, həqiqətdir ki, tutalım, 1960-cı illərdə ədəbiyyata gələn yazıçı və şairlərin əksəriyyəti ən yaxşı əsərlərini 1970-80-ci və daha sonrakı illərdə hasilə gətirmişlər. Aqil Abbas məhz həmin 1970-80-ci illərdə 1960-cılarla bahəm, onlarla çiyin-çiyinə ədəbi axtarışlara baş vurmuş, özünəməxsus nəsr və bədii publisistika yatırını yaratmış və təbii ki, 1960-cı illər ədiblərinə dəstək sərgiləməklə, özündən sonra gələn (1980-2010-cu illər) gənc milli nəsr və publisistika davamçılarının heç də asan olmayan yoluna işıq salmağı da bacarmışdı...

3. Xoşbəxtliyin içində

Sovet dövrünün ciddi nəşriyyat tələb və təkidlərinə uyğun (şükür ki, həmişəkindən fərqli olaraq bu dəfə ironiyasız, yəni sözün yaxşı mənasında) iki povest və dörd hekayədən ibarət "Ən xoşbəxt adam" toplusu (buna qədər oxucu gənc yazarın "Evləri köndələn yar" /1983/ adlı ilk kitabı ilə tanış olmuşdu) indinin özündə də müəllifin, eyni zamanda, belə deyək, son 40 il ərzində meydana gələn ədəbiyyatımızın ən uğurlu nəsr kitablarındandır.

"Ən xoşbəxt adam"ı təkrarən vərəqlədikcə heç vaxt köhnəlib dadını-tamını dəyişməyən qədim, sadiq, ruh verən oxucu təəssüratını yenibaşdan hiss edirəm...

...Körpünün altında çay axarının əmələ gətirdiyi gölcük qırağında bitən söyüdün kölgəsini, Şəbədə Nazim deyilən gənc, dəliqanlı oğlanın qəflət yuxusuna dalıb, dərdindən dəli-divanə olduğu Ülkərin körpüdən keçib getməyindən duyuq düşməməyi, az sonra mantyor Usubla birləşib "povrojdeniya" yaratmaq müqabilində qazandığı iyirmibeşliyin, üstəlik, nəmər yazdırmaq üçün evdən verilmiş on üç manatın başına daş salıb dominoda uduzmağı, heç olmasa, toya salınacaq nəmər pulunu geri qaytarmaq xətrinə hansısa naqolay məktubu Həsrət müəllimə çatdırmaq "şifarişini" boynuna götürməyi, əhvalatın sonuna doğru Əzizənin atası Əliş dayının qarşısında rüsvay olmağı... bir sözlə, gənc yazıçının seçdiyi lakonik təhkiyə hesabına az müddət içində Şəbədə Nazimin düşdüyü tragikomik situasiyalar silsiləsi xəyalımda şəkil-şəkil canlanır. Əslində sadalanan olaylar gəncin dəli-doluluğundan, ürəyi təmizlikdən, obrazın yaşına məxsus daxili azadlıqdan irəli gəlir.

Nazim yüksək təhsil nailiyyətinə sahib olmasa da, istedadlıdır.

Əgər finalda atası: "- Mən oğluma inanıram", zəmanətini dilə gətirməsəydi, Nazim Azərbaycan hekayəçiliyində axmaq-avara bir tip - surət kimi qalacaqdı. Halbuki o, kosmonavt olub Jolobovsayaq göyə uçmaq arzusunda idi.

Yaxud əmək qabaqcılı, heç ürəyi istəmədiyi halda Bakıya iclasa göndərilən Dəmir kişinin başına gələnləri canlandıran "Süsən sünbül", dinsizin öhdəsindən imansız gələr, yaxud dəvədən böyük fil var, el deyiminə əsaslanan, daha dəqiqi, başdanxarab bir heyvərənin gücsüz görəndə şiri-nərə dönməyini, güclü önündə quyruğunu dalına qısmağını süjet daxilinə alan "Əbili gəldi", iki qonşu arvadın hinduşka davasını təsvir edən "Şeytana papış tikənlər" əsərlərində nəzəri daha çox cəlb edən bədii estetik məziyyət həyatilik və təbii kolorit olsa da, hekayələrin hər birində qəhrəmanların ixtiyaratı, başqa sözlə, ideya ipinin bir ucu yazıçının öz əlindədir. Zəif sezilsə də, obrazlar müəllif tərəfindən idarə olunurlar. Halbuki yaradıcılığın sonrakı mərhələlərində Aqil Abbasa məxsus üslub, ədəbi-bədii ifadə tərzi ümumiyyətlə idarə olunmayan haldadır. Yazıçı müsahibələrinin birində etiraf edir: yazını başlayanda bilmirəm nə alınacaq - roman, povest, yoxsa hekayə; hətta, bu dərəcədə...

Aqil Abbasın nəsr, publisistika yaradıcılığı, eləcə də ictimai-siyasi çıxışları qeyri-səlis məntiqə əsaslanır; o, peşəkarlıq şərtlərinə sadiq qalmaqla azad, sərbəst üslubun, yazıçı bədahətinin təmsilçisidir, deyə bilərik.

(Ardı var)

Vaqif Bəhmənli

525-ci qəzet.- 2023.- 11 iyul. S. 12-13.