Öz yolu, öz cığırı olan söz sənətkarı

Fikirlər dolaşıb, yordu ağlımı,

Hər kəsin öz yolu, cığırı ola.

Həqiqət belədir ki, sənət, ədəbiyyat yolunda Şövkət Zərin başqalarından fərqlənir. Cəbrayılın Horovlu kəndindən olsa da, ömür yolu Soltanlıda davam etdi. Rəhmətlik əri professor, məşhur kimyaçı alim Hüseyn müəllimlə.

Əvvəllər, bir neçə şeir kitabı haqqında müsbət fikrimi mətbuatda bildirmişdim. Doğma el-obaya, onun insanlarına bağlılıq Şövkət xanımın poeziyasının mayasını təşkil edir. Onun lirik düşüncələrində son illərin çox mühüm hadisələrinə münasibət bildirilir:

Niyə özümüzə özgə göründük?

Bölündük dərəyə, ya da ki düzə,

Bölündük ləhcəyə, bölündük sözə.

Biri "naxçıvanlım" deyib yarındı,

Biri "şəkilimdi" deyib sarındı,

Yerliyə, gəlməyə bölünənləri,

Düşüb ayaqlara sürünənləri,

Nə bir yara kimi kəsib atmadıq,

Nə də ki, arzuya, kama çatmadıq.

Qurddan doğulduq ki, biz də qurd olaq,

Quzu doğulmadıq, qurda yem olaq.

Tədqiqatçılar Şövkət xanımın mövzularını və onun işlənmə istiqamətini yüksək qiymətləndirib, "Gendən baxıb yanan könül" adlandırıblar.

Şövkət xanım Azərbaycan nəsrinin gözəl örnəklərini yaradıb. "Arazdan gələn səs" romanı haqqında irihəcmli yazım kompüterimin yaddaşında hələ də qalır. Bu roman 2010-cu ilin ən böyük uğuru hesab edilmişdi.

2014-cü ildə yazarın "Seçilmiş əsərləri" (1-ci cild, 448 s.) nəşr olunur. Əsərin "Ön söz"ündə Şövkət Zərin Horovlu Vətən dərdlərini həssas qələmiylə hayqıran, faciələrimizin bədii salnaməsini yaradan sənətkar adlandırılır. Kitabda "Köynək", "Açılmamış zərf" və "Qibləsiz" adlı roman və povestlər toplanıb.

"Köynək" Qarabağ hadisələrini tarixi xronoloji ardıcıllıqla əks etdirir. Ciddi mətləblərə yer ayrılan bu romanın dili onun motivlərinə, obrazların (Nəbi və başqaları) xarakterinə görə müəyyənləşir. Hiss olunur ki, Şövkət xanımın öz sənətkar xislətində bu aktual mövzuya müraciət etmək və ya hamının işlədiyi mövzularda onun hadisələri hansı inkişaf yoluna salmaq, hansı xasiyyətdə insanları sevmək, necə insanlarla ünsiyyət tutmaq duyğusu olur. Bu anlamda Ş.Zərinin sənətkar təbiəti üçün ən əlamətləndirici xasiyyət lirizmdir. Lirizm, bir tərəfdən, onun dilindəki şeiriyyəti qidalandırır, o biri tərəfdən hadisə və obrazlarındakı psixologizmi şərtləndirir. Həmin lirizm oradan başlanır ki, Şövkət xanım müxtəlif insan münasibətlərini yüksək dramatik mühitdə tapa və görə bilir. Bu kimi gerçəkliyin lirika ilə dil açması təbiidir. Buna görə də onun roman dilində güclü şeiriyyət mövcuddur. Şeiriyyət musiqi tembri kimi hadisələrə və mövzulara görə köklənir.

Beləliklə, "Köynək", həm mövzu, həm dil-üslubca təsvir olunduğu yaxın dövrün ən dramatik gərginliyini oxucuya çatdırır. Yazıçı, dili bu dramatizmin çarpanaqlarına çəkir.

Şövkət xanım metaforaların yaradılmasına, ifadələrin seçilməsinə, təşbehlərdəki obrazın aydınlığına ciddiyyətlə yanaşır. Onun bədii dili ədəbi proseslə ayaqlaşır. Ümumiyyətlə, dildə, onun ayrı-ayrı qatlarında, müxtəlif dərəcədə olmaqla, bugünkü cəmiyyətdəki inkişafın təsirinə müəyyən reaksiya vardır. Şövkət xanım təsvir etdiyi həyatdan götürdüyü insanları öz sosial şəraitinin övladı kimi danışdırır.

Diqqəti çəkən folklor kökünə bağlılıq onun çox işlək xalq ifadələrində görünür. Canlı xalq dilindən gələn sözlər, ifadələr, idiom və fazeologiya şairənin bədii nitqinin yaraşığıdır.

Şövkət xanımın sözü ürəkdən gəlir. O, söz deməyin yöndəmini yaxşı bilir. Yazı dilinə bədiilik hakimdir. Bədii həqiqəti yaxşı öyrənib. "Köynək"də olduğu kimi. Bu kimi nəsr əsərində yüksək dil mədəniyyəti var. Şövkət xanımda xalq dilinə təmas, ədəbi normaya hörmət, qüvvətli emosional - obrazlı düşüncə faktları çulğaşır; onun dili həm məzmun kəsəri, həm ədəbilik əndazəsi, həm də bədiilik lətafəti ilə örnək ola bilər.

Şövkət xanım sadəcə gözəl bədii dil sahibi deyil, bir qadın kimi çiynində müasir ədəbi-bədii dilimizin yükünü daşıyan Azərbaycan qadınıdır.

Təsvirlərindən aydın olur ki, Şövkət xanım xalqını yaxşı tanıyır. O bu xalqı bağrına basan təbiətə, iqlimə, çöllərə, dağlara, meşələrə də yaxşı bələddir. Buna görə də təbiət təsvirləri də əlvanlığı və munisliyi ilə seçilir. Bunlar mücərrəd deyil, nəsr əsərlərində süjetin, hadisələrin gedişinə bilavasitə xidmət göstərir, həmin mənzərələr onun canlı təşbehləri kimi çıxış edir.

Həm şeir, həm nəsr yazan bu xanımı başqa söz adamlarından ayıran ən ümdə cəhət yaşadığımız, müasiri olduğumuz dövrün, cəmiyyətin bütün xarakterik əlamətlərini, mənzərəsini bədii cəhətdən canlandırması olub.

Con Raskin deyib ki, kitablar iki sinfə bölünür: bir saat müddətində yaşayan kitablar və bütün zaman üçün dəyərli olan kitablar. Şövkət Zərin kitabları mənə görə yazılan rəylərə, deyilən fikirlərə görə bütün dövrdən ötrü qələmə alınıb. Ona görə ki, bu əsərlər yeni bir dövrün mənəvi-sosial, əxlaqi-etik problemlərini, tarixi olaylarını oxucu ilə bölüşə bilib. Həm şair, həm də yazar kimi, heç nədən ehtiyat etmədən olan faktları, hadisələri qabarda bilib, onların həlli yollarını da göstərib. "Köynək", "Arazdan gələn səslər" romanlarında olduğu kimi. Yüksək sənətkarlıq adını çəkdiyimiz romanlarının dil və üslubunun son dərəcə mükəmməl olmasından soraq verir. Bizə görə, bədii ədəbiyyatın uğuru, oxunması, yayılması onun dili, ifadə tərzi, yadda qalması ilə sıx bağlıdır. Mövzunun aktuallığı, hadisələrin cəlbediciliyi, məzmunun maraqlı olması nə qədər əzəmıtli olsa da, dil bədii əsərin taleyinin həllində öz mühüm rolunu heç zaman itirmir.

Beləliklə, Şövkət Zərinin həm poeziya, həm də nəsr əsərlərinin dili sosial mühitlə həmişə rezonansdadır, həyatın hər üzü bu dillə əks olunur. Həyat gerçəklikləri onun nəsrində təbii, canlı, sadə ifadə tərzi ilə səciyyələnir. Müxtəlif hadisələrə özünəməxsus təsvir rəngləri seçmək, məişət lövhələri ilə sosial şəraitin ifadə sərhədlərini aradan qaldırmaq, düşüncə ilə şifahi nitqin diakektikasını müəyyənləşdirmək onun obrazlı və kamil dil-üslub təcrübəsinin sirri bu meyarlardır.

İsmayıl KAZIMOV

525-ci qəzet.- 2023.- 20 iyul. S. 13.