Azərbaycan kinosu və süni intellekt

SÜNİ ZƏKANI ÖLKƏMİZİN KİNO SƏNAYESİNDƏ YARADICI PROSESƏ QOŞMAZDAN ÖNCƏ ƏVVƏLCƏ BU SAHƏDƏ TƏBİİ İNSAN POTENSİALINI ARAŞDIRMAĞA EHTİYAC VAR

Mədəniyyət Nazirliyinin Yaradıcı sənayelər və rəqəmsal inkişaf şöbəsinin müdiri Rəşad Əzizov bu günlərdə REAL TV-yə müsahibəsində kinonun inkişafına rəqəmsal texnologiyanın təsiri məsələsindən də söz açdı. Və yeni texnologiyaların tətbiqinin dünyada trend olduğunu xatırladaraq ölkəmizin də bu trenddən geri qalmamasının vacibliyini vurğuladı; yəni süni zəkadan yaradıcı məhsulun ortaya çıxmasında, əsərlərin yazılmasında, müəyyən təhlillərin aparılmasında istifadə etməliyik...

Öncə dünya kino sənayesində süni zəkanın rolu haqda bəzi məqamları qeyd etməyə çalışaq.

Artıq bir müddətdir, Amerikada Hollivud ssenaristləri və aktyorları zəhmətləri müqabilində ödənilən qonorarların azılğı və süni intellektin kino yaradıcılığına təsiri səbəbindən tətilə başlayıblar. Onlar insan istedadını, zəkasını imtiasiya edən süni intellektə etiraz edirlər. Nəticədə Hollivudda iş prosesi zəifləyib, hətta dayanıb, bəzi filmlərin prokata çıxması ləngiyib və statistikaya görə, tətil nəticəsində böyük kinoşirkətlər hər gün 30 milyon dollar itirirlər. Bununla belə, nəhəng studiyalar, telekanallar süni zəkadan tamamən imtina etmək niyyətində deyillər. Amerika Yazıçılar Gildiyası isə heç olmasa, ssenarinin yazılması prosesi zamanı süni zəkanın iştirakının məhdudlaşdırılmasına nail olmaq istəyir.

Qəribə paradoks ortaya çıxır. Vaxtilə Hollivud ssenaristləri dünyanı işğal edən, bəşəriyyəti təhlükəyə atan robotlardan, süni zəkalardan elmi-fantastik janrda ssenarilər yazırdılar. İndi isə fantaziyaları gerçəkləşərək özlərinə qarşı çevrilir.

Hərçənd, dünya kinosunda süni intellektin kinoda ilk nümunəsi, yəqin ki, 1927-ci ildə böyük alman rejissoru Frtiç Lanqın çəkdiyi "Metropolis" səssiz fmi sayıla bilər. Hadisələr uzaq gələcəkdə, futurist bir şəhərdə baş verir və burada "mükəmməl insan" - robot düzəldilir...

Müasir dövrdə texnologiya elə bir səviyyəyə gəlib ki, maşınlar nəinki ssenari yazmağa, hətta film çəkməyə də iddalıdırlar. Artıq bunun ilkin əlamətləri görünür. Rejissor Con Finqer süni zəkanın iştirakıyla aktyorsuz qısa film çəkib.

Digər alman rejissoru Fabian Şteltser "Duz" adlanan filmini neyro şəbəkələr (neyron şəbəkəsi - insan beynindəki bir-biri ilə birləşmiş sinir hüceyrələrini modelləşdirən kompüter proqramı) vasitəsilə çəkib. Burda ssenarist, rejissor, operator, montajçı neyro şəbəkədir. Bir qrup kosmonavtın adsız planetdə qəribə süni maddəni tapmasından bəhs edən filmin hələlik müəyyən kadrları yayılıb. Hərçənd, mütəxəssislərin fikrincə, süni zəkanın çəkdiyi filmlər klassik kinodan çox konseptual sənət nümunəsinə bənzəyir.

Hazırda dünyanın kino sənayesində süni intellekt müəyyən funksiyaları yerinə yetirir: postprodakşn mərhələsində (film bitəndən sonra montaj, rənglənmə və s. proses) aktyorun üz qırışlarını (2019-cu ildə Martin Skorsezeinin "İrlandiyalı" filmində Robert de Niro xeyli gəncləşdirilmişdi) silir, kadrda artıq obyektləri aradan götürür, rəng korreksiyasında, xüsusi effektlərin yaradılmasında iştirak edir. Həmçinin dipfeyk (real olmayan, saxta, yəni saxta olan foto, video və ya audio material) texnologiyasından da istifadə olunur.

Ticarət və tibb sektorunda, eləcə də digər fəaliyyət sahələrində süni zəkanın təsir imkanları əhəmiyyətli olsa da, yaradıcı sahədə onun uğurlu tətbiqindən danışmaq hələ tezdir, hətta bu, ümumiyyətlə, mümkünsüz görünür.

Mövzu üzrə elmi-fantastik filmlərin müəlifi Ceyms Kemeron süni intellektin kino yaradıcılığında iştirakının əleyhinə deyil, amma ondan düzgün istifadə olunmamasından ehtiyatlanır. Rejissor düşünür ki, tamaşaçının bəyəndiyi keyfiyyətli filmi süni intellekt çəkə bilməz: "Süni intellektin çəkəcəyi film pis film olacaq. Çünki süni intellekt canlı deyil, onun insan təcrübəsi yoxdur. O, digər filmlər haqda bilgisi olan kinematoqrafçı olacaq, amma başa düşməyəcək ki, insan olmaq nə deməkdir".

Süni zəka aktyorun xarizmasını, bacarığını, rejissorun, ssenaristin, operatorun estetik zövqünü, intuisiyasını əvəz edə bilməz. Onun yaratdığı əsərin bədii dəyərinin olacağı da mübahisəli və şübhəlidir. Təbii insan zəkası isə çoxsaylı funksiyalara malikdir, o, eksperimentlər edə, yeni istiqamətlər, estetikalar yarada bilər və yanaşması indivdiualdır. İnsan işi gözlənilməz hisslər, emosiyalar deməkdir, robotun məhsulu isə insan təcrübələrinin emalıdır.

Ona görə şablonlar yaradan süni intellektin prosesə tamlıqla daxil olması nəticəsində sənət filmlərinin və riskli layihələrin sıradan çıxarılması, müxtəlifliyin qarşısının alınması təhlükəsi böyükdür. Yeri gəlmişkən, 1960-cı illər Hollivudunda studiya sisteminin böhranının bir səbəbi də şablon süjetlər əsasında çəkilən filmlərə tamaşaçı marağının itməsi və Avropa kinosuna marağın artmasıydı.

Süni intellekt mütəxəssisləri özləri də etiraf edirlər ki, yeni texnologiya heç bir halda, məsələn, bütün dövrlərin ən yaxı filmlərindən sayılan Orson Uellsin "Vətəndaş Keyn" filmini çəkə bilməz. Maşınlar hazırda ssenaridə sadə dialoqları yazır, canlı ssenaristin vəzifəsi isə onun yazdığı hekayəyə doğru ton, intonasiya vermək, janra uyğunlaşdırılmasını təmin etmək, finalı tapmaq və s.-dir.

Kino sənayesində süni intellekt hazırda daha çox kassa gəliri əldə etmək istəyən, kommersiya yönümlü filmlər istehsal edən şirkətlərə əl verir. Bəzi studiyalar isə süni zəkanın iştirakına o halda icazə verir ki, artıq prodüserlərin layihənin maliyyələşməsi haqqında tam təsəvvürü var.

Bundan başqa, süni intellekt filmin hazırlıq mərhələsində də rol oynayır. O, ssenarini analiz edərək, onun uğurlu olub-olmaması haqda qərar verir, kastinqdə iştirak edərək personajlara uyğun aktyor seçir, məhsulun kommersiya cəhətdən uğurlu olub-olmayacağını, hər filmin potensial tamaşaçı auditoriyasını müəyyənləşdirir, büdcənin hazırlanmasıda rol oynayır, müxtəlif ölkələrdə filmin prokatda qazana biləcəyi gəlirləri proqnozlaşdırır.

Dünya, xüsusən, Hollivud təcrübəsini nəzərə alsaq, kinomuzun hazırkı vəziyyətində süni zəkadan istifadə nə qədər yararlıdır?

Azərbaycan kinosunun inkişafına əngəl törədən əsas faktorlardan biri, istər məmurların, istər yaradıcı adamların hazırda böhranlı vəziyyət yaşayan kino sənayemizin inkişaf etmiş kino sənayeləri ilə müqayisəsi və onların uğurlarını təkrarlmaq arzusudur. Biz kinonun inkişafını istəyirksə, ilk növbədə Hollivud modelini, nümunəsini unutmalıyıq. Nəinki Azərbaycan və Hollivud, hətta Avropa kino sənayesi ilə Hollivud kino sənayesi tamamilə fərqli sistemlərdir. Hər bir ölkənin kino sənayesi onun mədəniyyətinin, iqtisadiyyatının, mentallığının, coğrafi faktorlarının təsirləri ilə formalaşır. Ona görə də biz ancaq praktikada (yəni film istehsalını artırmaqla, prokat sistemini düzəltməklə və s.) özümüzə uyğun model tapa bilərik və yaxın qonşularımızın bu sahədəki təcrübəsi bizə yardımçı ola bilər. Yəni bizim reallığımız Hollivudun reallığı ilə tamamilə fərqlidir.

Rəşad Əzizovdan fərqli olaraq, Azərbaycan kinosunun hazırkı vəziyyətində süni zəkanın iştirakını hələlik tez hesab edirəm. Süni zəka dünyada trend olduğundan, biz də kino sənayesində bundan istifadə etməliyik deyə fikir irəli sürmək, yaxud buna can atmaq gerçəkliyimizdə utopiya kimi səslənir. Çünki ölkəmizdə faktiki olaraq, kino sənayesi formalaşmayıb və kino sənayesinin təbii, labüd inkişaf mərhələlərini keçmədən, təcrübədə bunu yaşamadan süni intellekt bizə köməkedə bilməz. Süni zəka insan təcrübəsinə, fəaliyyətinə əsaslanan alqortimlər əsasında işləyir. Məsələn, iri studiyalar müxtəlif səviyyələrdə gəlir gətirən filmlərin, uğurlu ssenarilərin məlumat bazalarını, müxtəlif statistikaları maşınlara yükləyir və ümumi, çoxqatlı bilgilər əsasında onlar vəziyyəti analiz edərək dəyərləndirir, şablonları araşdırır və təklif edir, geniş auditoriyanın hansı filmləri bəyənib-bəyənmədiyini müəyyənləşdirir. Maşınlar əvvəlcədən müəyyən edilmiş alqoritmlər çərçivəsində fəaliyyət göstərir.

Bizim belə bir məlumat bazamız varmı? Kommersiya filmlərini nəzərə almasaq, Mədəniyyət Nazirliyinin maliyyə dəstəyi ilə çəkilən filmlər prokata çıxmayıb, rəflərdə tozlanıb, özəl studiyalar az qala iflic vəziyyətdədir. Film istehsal edilmirsə, bölgələrdə kinoteatrlar yoxdursa, ölkə üzrə prokat sistemi işləmirsə, süni zəkanın ixtiyarına hansı göstəriciləri verə bilərik?

Süni zəkanı yaradıcı prosesə qoşmaqdan ötrü, əvvəlcə bu sahədə təbii insan potensialımızı (ssenari, rejssor, debütant və s.) araşadırmalıyıq, onlara işləmək, özlərini realizə üçün onlara imkanlar tanımalıyıq. Qısası, süni zəkayla işləməkdən ötrü bizim zəngin kino sənaye təcrübəmiz olmalıdır.

Süni zəkanın idarəçilikdə müəyyən rolu ola bilər, amma dediyim kimi, kinonun digər sahələri ilə bağlı real təcrübəyə ehtiyac var.

Yeri gəlmişkən, alqoritmər səhv də edir. Süni zəkanın proqnozlarına görə, az gəlir əldə edəcək filmlər reallıqda dəfələrlə çox gəlir toplayıb.

...Hollivuddakı tətillə bağlı ChatGPT çatbotuna (Çatbot süni intellekt proqramı) sual ünvanlanıb və o, aşağıdakı cavabı verib: "Süni zəka olaraq, mənim bu barədə şəxsi fikrim yoxdur. Amma vəziyyəti analiz edərkən deyə bilərəm ki, ssenaristlər və digər yaradıcı peşə nümayəndələri süni zəka texnologiyasına uyğunlaşaraq ondan öz işlərində istifadə etməlidirlər. Və onlarla əməkdaşlıq edərək keyfiyyətli kontent yaratmalıdırlar. Maşın insanı bəzi hallarda əvəz edə bilər, yaradıcı təxəyyül hələ də böyük əhəmiyyət daşıyır və güman ki, gələcəkdədə ona tələbat olacaq".

Sonda onu da qeyd edim ki, mindən artıq alim, həmçinin İlon Maks, insanlığa təhlükə törədəciyini, itqisadi, siyasi böhran yaradacığını nəzərə alaraq süni intellektin inkişafının qarşısını almağa çağırırlar.

Bill Qeyts isə əmindir ki, süni zəka insana xidmət edir və buna görə də texnologiyanın imkanlarını öyrənmək zəruridir.

Sevda SULTANOVA

525-ci qəzet.- 2023.- 22 iyul. S. 12.