Alim, yazıçı, vətəndaş Vaqif Sultanlı: yaddaşımdakı portret cizgiləri

(Əvvəli ötən sayımızda)

Vaqif bəyə və İslam Jemeneyə Quzey Qafqazda tanıdığım araşdırıcılar haqqında bilgi verdim. Onlarla danışmağı, məqalələri orada yaşayan üç-dörd araşdırıcıya yazdırmağı təklif etdim. Təklifim real və gözəl idi. Lakin razılaşmadılar. Çay içə-içə xeyli müzakirə apardıq. Neçə təklif irəli sürdüm, heç biri ilə Vaqif bəy razılaşmadı. Quzey Qafqaz türklərinin ədəbiyyatı bölümünü mənim yazmağımı təkid etdi. İşin ağırlığını bildiyimdən razılaşmadım. Çayxanadan mən evimə, onlar da işlərinin dalınca getdilər.

Axşam Vaqif Sultanlı zəng vurdu. Telefonda Quzey Qafqaz türklərinin ədəbiyyatı mövzusunda iki saatdan çox müzakirə apardıq. Sonda: "Tezdən gəl, İslam Jemeneylə səhər yeməyinə gedək" - dedi. Razılaşdım. Süfrə arxasında söhbət edərkən Vaqif bəy yazılacaq məqalədən çox, qonağa hörmətdən, İslam Jemeneyi əliboş yola salmağın Azərbaycan üçün yaxşı olmadığından, türk xalqlarının birliyi yollarından danışdı. Bazar günü olduğundan söhbətdən ayrılmağa bəhanə tapa bilmədim.

Yeməkdən sonra çay içməyə başladıq. Çayniklərin sayının artmasında səbəb Vaqif bəyin söhbəti uzatması idi. O, yenə də mənim Quzey Qafqaz türklərinin ədəbiyyatı məqalələrini yazmağımı təkid edirdi. Mən razılaşmır, o isə əl çəkmirdi. Son çıxış yolu kimi məqalələri birgə yazmağı təklif etdi. Canımı qurtarmaq üçün razılaşdım. Amma sözümü də dedim: "Vaqif bəy, sənin işin başından aşır, mənə köməklik etməyə fiziki imkanın yoxdur". Dedi: "Sən bir az ədəbiyyat tap, qaralama elə, qalanını mən düzəldəcəyəm". Ona da razılıq vermədim. Dedim: "Şərtin elə məqaləni yazmaq deməkdir. Məqalə üçün ədəbiyyatı mən gətirdim, sən yaz, mən redaktə edim". Razılaşdı.

Bir neçə aya xeyli ədəbiyyat gətirtdiyimi sevinclə Vaqif Sultanlıya xəbər verdim. O da məni alqışladı. Dedi: "Xaricə gedirəm, on-on beş günə qayıdacağam. İş yubanmasın deyə, sən başla, qayıdanda mən davam etdirəcəm". Dediyinə inanmasam da, yazmaq məcburiyyətində qaldım. Təxminən iyirmi gün sonra Vaqif bəyi tapdım. Dedim: "Materialları və yarımçıq yazını gətirim, işi davam etdir". Cavabı bu oldu: "Qiyabiçi tələbələrin semestri, magistrlərin diplom müdafiəsi başlayıb. Dərs yüküm artıb, diplom işlərini oxuyuram, məsləhət verirəm, rəy yazıram, indi vaxtım yoxdur. Sən yazmağını davam etdir, işlərim azalan kimi köməyinə gələcəyəm". Yalan demədiyini bilirdim. Sözü elə deyirdi, az qalırdım: "Vaqif müəllim, gətir magistrlərinin diplom işini oxuyum, sənin işin azalsın", - deyəm.

Yay tətili oldu. Vaqif Sultanlını Bakıda deyil, heç Azərbaycanda tapa bilmədim. Beləcə qumuq, noqay, qaraçay-malkar ədəbiyyatı haqqında məqalələri mənə yazdırdı. İnsafsız, heç olmasa, sonda bir dəfə oxumadı da. Qaç-qovla məqalələri İslam Jemeneyə göndərdim. Bununla iş bitsə, dərd yarıydı. O, mənə nəşr etdiyi jurnal üçün "Uyğurlarda dramaturgiya" adlı bir məqalə də yazdırmışdı.

Bir gün yenə məni dilə tutdu. Dedi: "Özbək, qazax, türkmən, tatar və başqa türk xalqlar haqqında yazanlar var. Amma azsaylı türk xalqları haqqında gənclər dilimizdə qaynaq tapa bilmirlər. Sən də onların bir çoxu haqqında yazıbsan. Gəl onları bir yerə topla, üzərində yenidən işlə, "Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz türklərinin ədəbiyyatı və folkloru" kitabı hazırla. Mən də oxuyub redaktə edim". Nə qədər boyun qaçırmağa çalışsam da, mümkün olmadı. Dəfələrlə təkiddən sonra onun dediyi kimi elədim. Kitabı hazırladım. Kitab nəşr olundu da. Amma yenə Vaqif müəllimin kitabı oxuyub redaktə etməyə vaxtı olmadı.

lll

Vaqif Sultanlı ilə 2007-ci il may ayının 16-20-də Almatı şəhərində keçiriləcək Birinci Uluslararası Qazaxıstan və Türkiyənin Ortaq Dəyərləri Simpoziumuna getmişdik. Mən Talqara gedəcəyimi, orada yaşayan axısqalılarla görüşəcəyimi, Xəstə Hasanla bağlı material toplamağa çalışacağımı dedim. Sağ olsun, məni tək qoymadı. Almatı ilə Talqarın arası təxminən səksən kilometrə yaxın idi. Xalq Cəbhəsindən tanıdığım, təqiblərdən qaçıb Almatıda özünə iş qurmuş Elçin Abbaslının kirayələdiyi "Mersedes"lə Talqara yol aldıq.

Maşın təzə, yollar rahat, uyğur sürücü də şirindil. Üstəgəl, Vaqif bəy kimi zarafatcıl, ikibaşlı danışmağı sevən bir yol yoldaşın ola. Harada ciddi danışdığını, harada zarafat etdiyini müəyyənləşdirənə kimi baxırsan ki, iş-işdən keçib, avam vəziyyətində qalıbsan.

Almatıdan günçıxana doğru gedirik. Sağımızda əl uzatsan çadır kimi görünən, başı qarlı Almalıq dağları görünür. Yolun sağı və solu taxıl zəmisi olsa da, görünən yeni açmış qıpqırmızı lalələrdir. Yol kənarında və ara-sıra seyrək ağaclar var. Necə deyərlər, könül açan bir mənzərə.

Talqara çatdıq. Gəncliyində aşıqlıq, qocalığında mollalıq edən Murtaza Tursunovla (Namazov) görüşdük. Məni onunla 1980-ci illərdə Ağbabalı Aşıq İsgəndər qiyabi tanış etmişdi. Xəstə Hasanın qohumlarından idi və axısqa aşıqları haqqında geniş bilgisi olduğuna görə onunla məktublaşırdım. Gəlişimizə çox sevindi, Azərbaycanın durumu ilə maraqlandı, tanıdığı adamları xəbər aldı.

Mən söhbətimizin əsas mövzusunun Xəstə Hasan olmasını istəyirdim. Lakin hər şey mənim istədiyim kimi getmirdi. Çay içə-içə dörd-beş saatdan çox söhbət etdik. Söhbətimiz, bəlkə də, uzanacaqdı. Vaqif bəy nahar hazırlığı gördüklərini hiss edib kasıb ailəni xərcə salmamaq üçün ayağa qalxdı.

Sağollaşıb ayrılarkən Murtaza Tursunovdan Xəstə Hasanın makinada yazılmış şeirlərinin surətini istədim. Etiraz etmədi, amma makina yazıları çox qarışıq olduğundan onları seçməyə, qaydaya salmağa azı bir saat vaxt lazım idi.

Vaqif Sultanlı zirək tərpənərək dedi: "Siz yazılanları əzbər bilirsiniz. Kitab hazırlamaq çox ağır işdir. Sizin də bu işin öhdəsindən gəlməyə nə gücünüz var, nə də maddi imkanınız. Bunları verin, əziyyətini Əli bəy çəksin. O sizin xidmətinizi danmaz. Kitabı hazırlayarkən materialların hansını sizdən aldığını mütləq yazar. Sonra da bunları verər arxivə. Gələcək araşdırıcılar da arxivdən alıb istifadə edər. Burada qalsa, itib-batacaq. Oğul-uşağınızdan da eləsi yoxdur ki, bunları bir yerə toplayıb çap etdirə".

Vaqif Sultanlının söhbəti Murtaza Tursunovu yumşaltdı. Əlyazmaları özündə saxlayıb makina yazılarını mənə verdi. Vaqif müəllim olmasaydı, mən materialların bir hissəsini almayacaqdım. Bakıya gələndən sonra isə içimdə belə bir şübhə qalacaqdı: "Bəlkə, Murtazada qalan yazıların içərisində Xəstə Hasanın başqa şeirləri vardı?!"

Vaqif Sultanlının hünərilə Murtaza Tursunovdan aldığım yazılar və lentlər əsasında "Axısqalı Xəstə Hasan" kitabını nəşr etdirdim.

lll

Vaqif Sultanlı Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının gözəl bilicisi olduğundan bir çox məsələlərdə onunla məsləhətləşməyə üstünlük verirəm. Bir dəfə xəbər aldım: "Vaqif bəy, Əmin Abid 1937-ci ildə akademiyadan işdən çıxarılandan sonra Kürdəmirin Qaraqoyunlu kəndində müəllim işləyib. Görəsən, onun şagirdlərindən qalan, ümumiyyətlə, kənddə Əmin Abidi xatırlayan olarmı?". O, dedi: "İnzibati ərazi bölgülərində dəyişikliklər olduğuna görə indi Qaraqoyunlu Kürdəmirin deyil, Ağsu rayonunun ərazisindədir".

Aradan bir neçə ay keçəndən sonra məndən soruşdu:

- Onda Qaraqoyunlu kəndini xəbər alırdın. Gedə bildinmi?

- Gedə bilmədim. Bəlkə getsəm, maraqlı bir fakt toplaya bilməyəcəm. Amma içimdə bir fikir dolaşır, getsəm, bəlkə, nəsə tapa bilərəm. Təxminən üç-dörd gün sonra xəbər aldı: "Şənbə-bazar harada olacaqsan, nə işin var?" Dedim: "Bakıda olacağam". Dedi: "Səni Qaraqoyunluya aparacağam, hazırlaş". Sevindiyimdən bilmədim, nə deyim. Razılaşdığımız kimi səhər tezdən onun maşını ilə yola düşdük. Öncə Vaqifgilin evinə, Şahsevənə getdik. Valideynləri ilə görüşdük. Vaqif kürdəmirli Mövlana İsmayıl Siracəddinə, Şeyx Şamilin ideya müəlliminə böyük maraq göstərdiyimi bilirdi. Kəndlərində bir yeri göstərərək: "Burada bir qarağac olub. Mövlana İsmayıl Siracəddin Şirvanini vətəndən sürgün edəndə deyib ki, məndən sizə iki əmanət qalır: Biri bu qarağac, biri də Dəli Mahmud! Onları qoruyun".

Səhəri gün Ağsunun Qaraqoyunlu kəndinə gəldik. Vaqif bəyin valideynləri yaşayan Şahsevən kəndindən Qaraqoyunluya xeyli yol varmış. Kənd məktəbində olduq, yaşlı adamlarla söhbət etdik. Əmin Abidi çox dumanlı xatırladılar. Geri dönəndə Vaqif bəy dedi: "Bilirdim ki, buradan heç nə əldə edə bilməyəcəksən. Sadəcə, içində nisgil qalmasın deyə, gətirdim".

lll

Tanış olduğumuz vaxtdan ötən müddətdə Vaqif Sultanlı nə deyib, onu yazmışam. Bəlkə, işimin çoxluğundan, imkansızlığımdan bir-iki tapşırığına əməl etməmişəm. Heyf ki, bunun qarşılığını görməmişəm. Neçə ildir xahiş, minnət edirəm, deyirəm: "Vaqif bəy, "iki çay alacam bir yeməyə əvəz", insaf elə, türk dünyasına səfərlərin zamanı çəkdiyin şəkillərin altına bir-iki abzas da mətn qoy, kitab şəklinə sal". "Yaxşı" deyir, amma əməl etmir.

Hindistanda - Tac Mahal önündə

Gəzməyi, dünyanı yormağı sevir. Desəm: "Səfər təəssüratlarını yaz", bilirəm, yazmayacaq. Səfər təəssüratını yazsa, onda elmi və bədii yazılar yazmağa imkanı qalmaz. İndi adamlarda böyük həcmli yazılar oxumağa həvəs və maraq qalmayıb. Amma türk dünyasında getdiyi yerlərin şəklini və qısa bilgi yazsa, oxuyanlar çox olacaq. Vaqif Sultanlı getdiyi yerlərin sadəcə şəklini çəkmir, sanki rəssam kimi tablo yaradır. Gördüyü mənzərələrə incə zövqlü rəssam kimi baxır.

lll

Məncə, ad günü qeyd etmək bir alışqanlıqdır. Uşaqlıqdan ad günüm qeyd edilmədiyindən çox vaxt həmin günü unuduram. Bir axşam Vaqif bəy zəng vurdu ki, sabah mütləq universitetə gəl. Dediyi vaxtda getdim. Otaqda həmişə gördüyüm müəllimlərdən başqa səkkiz-doqquz gənc də vardı. Ortada tort qutusu, gül dəstəsi, hədiyyə bağlaması da diqqətimi çəkdi. Elə bildim, gənclərdən kiminsə müdafiəsidir. Məni ad günüm münasibətilə təbrik edəndə çaşıb qaldım. Dəfələrlə Vaqif bəyin ad günündə beş-altı nəfərlik bir məclis qurmağa çalışmışdımsa da, o, imkan verməmişdi. İndi isə gənclərə mənim ad günümü qeyd etdirirdi. Oradan bizi akademiyanın bağındakı kiçik bir kafeyə apardı. Gənclərlə söhbət, onların zəmanə haqqında fikirlərini dinləmək mənə ad günümün qeyd edilməsindən çox ləzzət verdi.

Vaqif Sultanlı, görəsən, indiyədək mənim kimi neçə nəfərin içində nisgil qalmasın deyə, vaxtını, maddi vəsaitini xərcləyib? Neçə nəfər türk aydını arasında körpü yaradıb? Vaxtını müəlliflərə dil tökməklə keçirib ki, millətinin maariflənməsi üçün dəyərli elmi məqalələr yazsın? Neçə araşdırıcı plan işi xatirinə yazdığı dəyərsiz məqaləsini Vaqif Sultanlının "senzura"sından keçirə bilmədiyi üçün ondan narazı qalıb?!

26.04.2023

Əli Şamil

525-ci qəzet.- 2023.- 27 iyul. S. 7.