Poetik yaddaşın Qərbi Azərbaycan
ağrısı
Bütün dünya bilir ki, bu gün Ermənistan adlanan ərazi tarixən bütövlükdə Azərbaycan torpaqları olub. Ermənilər
Azərbaycan torpaqlarını qəsb edərək burada yerləşiblər,
adından tutmuş mədəniyyətlərinə qədər
Azərbaycan xalqından oğurlayaraq zülm əlilə
yaradıblar.
Ümumiyyətlə, hayların
yaratdığı Ermənistan adlı saxta bir dövlət
Qafqazın bağrında bir qan çanağıdır.
Qonşulara qarşı əsassız ərazi
iddiaları, mədəniyyət, mənəviyyat oğurluqları
ermənizm xisləti olaraq müəyyənləşib.
Ermənistan bəlkə də dünyada yeganə
yerdir ki, erməni olmayan heç bir millət, xüsusilə
azərbaycanlı-türk milləti burada yaşamır. Nəinki yaşamır, azərbaycanlılar öz dədə-baba
torpaqlarından, min bir zəhmətlə qurub-yaratdıqları
evlərindən zorla, işgəncə, zülmlə didərgin
salınıblar. İndiki Ermənistan
özünün saxta tarixi, qonşulara qarşı əsassız
ərazi iddiaları, təkmillətçi görüşləri
və terrorist əməlləri ilə dünyanın
bağrında yenifaşizmin mərkəzi olaraq
çıxış edir. İki əsrdən
artıq bir zamanda ermənilərin azərbaycanlılara
qarşı törətdikləri qırğınlar isə
tarixin yaddaşından heç zaman silinməz.
Əsrin əvvəllərində köməksiz, tək-tənha
qalmış bir xalq olaraq azərbaycanlılar öz
torpaqlarından qovulmağa məcbur edilsələr də, əsrin
sonlarına doğru dövlət müstəqilliyini bərpa
etdi, Azərbaycan artq düyanın ən güclü,
inkişaf etmiş ölkələrindən biri kimi
tanınır.
Ulu öndər Heydər Əliyevin uzaqgörən
siyasi konsepsiyası ilə irəliləyən Azərbaycan
müasir inkişafı, güclü ordusu, sabit iqtisadi
inkişafı ilə səciyyələnir. Bunun nəticəsidir
ki, müdrik və uzaqgörən qərarlar qəbul edən
Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin sərkərdəliyi
altında 44 günlük Vətən müharibəsində
xalqımız, ordumuz Ermənistanı həm hərbi, həm
də siyasi cəhətdən darmadağın edərək
böyük qələbə qazandı. Qarabağa,
ümumən işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərinə
azadlıq gətirildi və işğal problemi kökündən
həll edildi. Azərbaycanın
qazandığı böyük qələbə həm də
digər qayğı və problemlərin də həllinə
yeni perspektivlər açdı. Bu gün
azərbaycanlıların öz ata-baba torpaqları, doğma
od-ocaqlarına qayıtmaq ehtiyacı gündəlikdə
dayanan həlli vacib məsələlərdəndir. Hər bir azərbaycanlı Qərbi Azərbaycanda
qalmış yurd-yuvalarına dönməyin zamanını
gözləyir.
Qərbi Azərbaycandan didərgin düşən
insanlarımızın acı fəryadları, fəlakətləri
yaxın tarixin erməni zülmündən qaynaqlanan acı
bir xatirəsidir. Qərib eldə qalan qərib yurdumuzun - Qərbi Azərbaycanımızın
gözəl günləri, erməni zülmünün xarabaya
çevirdiyi insan həyatları, bir millətin toplu faciəsi,
işğal altında qalan yer-yurdları və sair mövzular
bu barədə yazılan əsərlərdə, qoşulan
şeirlərdə, aparılan araşdırmalarda, deyilən
xatirələrdə əks olunaraq yaşadılmaqdadır.
Bizim çox əziz müəllimlərimizdən olmuş əvəzsiz
elm xadimi, professor Həsən Mirzəyevin min bir zəhmətlə ərsəyə
gətirdiyi və çap etdirdiyi "Qərbi Azərbaycanın
Dərələyəz mahalı" irihəcmli əsəri
bu yurd yerimizin tarixini, toponimikasını, etnoqrafiyası, mədəniyyəti
və ədəbiyyatını öyrənmək
baxımından misilsiz, çox qiymətli əsərdir. Təxminən
860 səhifəlik irihəcmli bir kitab olan bu əsərdə
müəllifin oxucularına müraciəti, "Dərələyəz
həqiqətləri", o cümlədən, azərbaycanlıların
müxtəlif illərdə öz torpaqlarından
deportasiyası, azərbaycanlılara qarşı
soyqırımı haqqında Azərbaycan Respublikası
Przidentinin fərmanı, habelə bütün bu xain
düşmənlikləri eləmiş, yeni əsrin yeni
faşistləri olan ermənilər barədə əhatəli,
sanballı məlumatlar verilib. Səkkiz fəsil
daxilində müəllifin uzun illərin tədqiqatlarına
dayanan dəyərli tapıntıları, fikir, mülahizə
və qənaətləri yer alıb. Alimin
ayrıca bəhs olaraq təqdim etdiyi "Aşıq, şair
və şairtəbiətli adamların şeirlərində Dərələyəzin,
Vətən və yurd həsrətinin tərənnümü"
adlı beşinci fəsil öz maraqlılığı ilə
nəzər-diqqəti cəlb edir.
Dərələyəz tarix boyu azərbaycanlıların
yaşadıqları Qərbi Azərbaycanın bir hissəsidir. Adıgedən
əsərdə də Dərələyəz ədəbi
mühiti kontekstində həm aşıq mühitinin nümayəndələri,
həm də şair və yazıçıları barədə
məlumatlar, əsərlərindən nümunələr təqdim
edilib. Təqdim edilən əsərlərdə
müəlliflərin Dərələyəzə vətən
sevgisi, el-oba məhəbbəti, yurd nisgili, torpaq həsrəti,
qayıtmaq ümidləri yer alıb. Aşıq Cəlil,
Aşıq Mehdi, Aşıq Qəhrəman, Aşıq Fətulla,
Aşıq Bəhman, Aşıq Qulu və başqa saz-söz
sənətinin davamçılarının haqlarında danışılmaqla
bərabər əsərlərindən örnəklər
verilib. Ustad aşıqların uğurlu, ləyaqətli
davamçısı olan Aşıq Cəlil bütün
keşməkeşli həyatı, taleyi və əsərlərinin
ruhu ilə Qərbi azərbaycanlıların başına gətirilən
müsibətlərin təqdimatçısına
çevrilib. Dərələyəz mahalının məşhur
Sallı kəndində doğulan, "Cəlili" və
"Naxçıvani" havalarının müəllifi olan
Aşıq Cəlil 1918-ci il erməni
zülmü və müsibətlərinin nəticəsi olaraq
öz doğma torpağından didərgin düşərək
Şərur rayonuna pənah gətirmiş, burada vətən
nisgili yaşamış, yurd həsrəti ilə
dünyasını dəyişmişdi. Aşıq
"Hardasan" rədifli qoşmasında doğma vətənindən
didərgin düşməyinin acı kədərini belə
ifadə etmişdi:
Üzülübdür
doğma yurddan ayağım,
Gecələr zülmətdir, sönüb
çırağım.
Alınmaz səngərim, arxam-dayağım.
Dilim, ağzım, söhbət-sözüm, hardasan?
Aşıq
Mehdinin "Dığa", "Düşdü" kimi şeirlərində, müəllifli
bayatılarında insanlıqdan uzaq, vandal ermənilərin
etdiyi zülmlər, tərk edilərək boş qalan vətən
torpaqları və yurd həsrəti
poetik əksini tapıb. Şair sinəsinin nisgil və
harayını əks etdirdiyi yanıqlı bayatılarında
da dərin vətən kədərini:
Əzizim,
əlim çıxıb,
Vətəndən əlim çıxıb.
Bulaqlar
haya qaldı,
Susuzdan
dilim çıxıb,
- deyə dilə gətirərək
hayqırırdı. "Dərələyəzin güvəndiyim
Torpağına zəhər düşdü" deyən
nisgilli şair qorxaq və mənfur erməni
dığalarının cavablarının veriləcəyinə
inamını da ifadə edərək:
Qarabağdan
əl çək, əlin kəsilər,
"Papa, mama" deyən dilin kəsilər.
Xacozur,
Vartazar əlin kəsilər,
Leşiniz
itlərə pay olar, dığa,
- hayqırmaqla bərabər:
Doğma
yerlərindən perik düşənlər
Vətənə
qayıdın, Göyçə sizindir!
- deyə də çağırış edirdi.
"Oğulluq
etmədim sənə, bağışla, Vətən,
günahımdan keç keçə bilsən" deyən dərələyəzli
şair Vahid Əziz də:
Gör nələr əkmişdim, nələr göyərdi?
Gör kimlər ömrümün barını dərdi?
Hər
yanda boy atıb tikan cücərdi,
İndi bu "zəmini" biç, biçə bilsən.
və
yaxud:
Ölürəm,
ölə bilmirəm,
Qalıram, qala bilmirəm.
Pərən-pərən
pərdələri
Çalıram,
çala bilmirəm,
- deyə özünün vətəndaşlıq
duyğularını, giley və kədərini ifadə edib.
Dərələyəzli
şairlərdən Əli Əkbər Dərələyəzli
də "Vətən hey" şeirində vətən həsrətini,
ürəyinin vətən qubarını yanğı ilə
dilə gətirib:
Nə
vaxtdır ki görəmmirəm üzünü,
Gəzəmmirəm yaylaqların düzünü.
Söndürən
yox ürəyimin közünü,
Mən
qalmışam yana-yana, Vətən hey!
Şair
el ağsaqqalı Həsən Mirzəyevə müraciətlə
yazdığı şeirində də qəlbinin vətən
qubarını əks etdirib:
Çıxmır
xəyalımdan doğma yurdumuz,
Axır gözlərimdən çay, Həsən müəllim.
Gəzsən
yer üzünün bütün hər yerin,
Tapılmaz
yurduma tay, Həsən müəllim!
Ümumiyyətlə,
Dərələyəz mahalının şairlərindən
olan Rəhman Mustafayev, Şair Rzaqulu, Alim Dərələyəzli,
Valeh Şahquliyev, Alı Dərələyəzli, Umud
İsmayılov, Şəkil Dərələyəzli,
Xırda xanım Dərələyəzli, Ballı Dərələyəzli,
Mənsurə Dərələyəzli, Narıngül Dərələyəzli,
Əli Qozulcalı və başqalarının
yaradıcılığında Qərbi Azərbaycanımızdan
didərginlik kədəri, vətəndən uzaq
salınmanın müsibət və nisgili dərdli poetik dillə
əks olunub. Həm də gözəl şair olan el
ağsaqqalı, professor Həsən Mirzəyev
də vətən həsrəti və nisgilini, elin vətən
dərdini dilə gətirmiş, poetik yaddaşa
çevirmişdi. Şair Həsən Mirzənin "Dərələyəz",
"Dağlar" rədifli şeirlərində, "Dərdimi"
qoşmasında, Aşıq Mehdi ilə olan deyişmələrində
vətəndən uzaq düşmənin ağrılı, kədərli,
nisgilli əhvalını görür, ədəbi dilin
üsyankarlığı ilə vətəndaş mübarizəsinin
şahidi oluruq. "Dərələyəz" rədifli
şeirində şair Həsən Mirzə el
hayqırtısını ümumiləşdirərək deyir:
Ey ana
torpağım, ey can diyarım,
Hanı o səndəki el, Dərələyəz?
Ey cənnət
məkanım, ey dağ vüqarım,
Pərən-pərən
olub el, Dərələyəz!
Yaram
göz-göz olub bil, Dərələyəz!
Düşmən
əlindəsən, gələ bilimirəm,
Axan göz yaşını silə bilmirəm.
Dərd məni öldürür, ölə bilmirəm.
Aylarım
olubdu il, Dərələyəz!
Sənsiz
lal olubdur dil, Dərələyəz!
Şair
başqa bir "Dərələyəz" rədifli
şerində:
Doğranıbsan
dilim-dilim,
Elin itib ilim-ilim.
Qərib
yerdə zülüm-zülüm
El
ağlayır, Dərələyəz!
- deyə vətəndən didərgin düşmənin kədərli halını ifadə etmişdi.
Sinəsi dərdli olsalar da, dərələyəzli el şairlərimiz həm də ümidli, inamlıdırlar. Onlar hər zaman inanıblar ki, qəhrəman və urd məhəbbətli elimiz mütləq oraya - öz elinə, obasına dönəcək, müxənnətdən, qarı düşməndən yurdunu təmizləyəcək. Bir də o ellərə bahar gələcək, ağaclar çiçək açacaq, təbiət güləcək, sakinsiz illər keçirmiş evlər doğma sikinlərinin gəlişinə sevinəcək, el də, oba da dirçələcək, həyat yenilənəcək. Buna görə də şairlər əsərlərində də dönələrlə bu ümid dolu inamlarını dilə gətirmişlər. Dərələyəz mahalının el ağsaqqalı şair Həsən Mirzənin dediyi kimi:
Mütləq gələcəyəm, bil, Dərələyəz,
Çox ötüb keçsə də il, Dərələyəz!
Həsən səninlədir, bil, Dərələyəz!
Əminik ki, cənnət Qarabağa,
işğaldan təmizlənən digər əzəli yurd
yerlərimizə olduğu kimi, tezliklə Qərbi Azərbaycan
elimizə, həmçinin Dərələyəzə də
möhtəşəm qayıdış başlanacaq!
Ramiz Qasımov
Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent, AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı
525-ci qəzet.- 2023.- 3 iyun.- S.21.