İşığın hər zaman gur yansın,
Laçın!
Aprelin 19-u gecə
saat 2-də Bakıdan
Laçına yola çıxacağıq. Yol yoldaşlarımızın
hər birinə məlumat verilib. Görüş yerimiz AzTV-nin
qarşısıdır. AzTV-nin əməkdaşı Ruslan
Həsənovun başçılıq
etdiyi çəkiliş
qrupunun üzvləri,
tarix elmləri doktoru, professor Şikar Qasımov, Milli Elmlər Akademiyasının
Tarix İnstitutunun əməkdaşı Faiq
İsmayılov televiziyanın
mikroavtobusuna əyləşdi.
Biz - Laçının Əsəd
Sultanlar kəndinin sakinləri - Sultan Cəfərov,
Vahid Cəfərov, ictimai fəal, istedadlı muğam ifaçısı Yusif Cəfərbəyli və
mən xeyriyyəçi
dostumuz Niyaməddin Şabanovun avtomobilində
yola düşdük.
Yusif Cəfərbəylinin
təşəbbüsü, Qaçqınların və
Məcburi Köçkünlərin
İşləri üzrə
Dövlət Komitəsinin
dəstəyi və Azərbaycan Televiziyasının
təşkilatçılığı ilə reallaşan səfərimiz başlandı. Sevincdənmi, həsrətdənmi, arzudanmı,
deyə bilmərəm,
hər kəsin yuxusu qaçmışdı.
Hamı Laçından danışırdı.
Mən 30 ildir mətbuat sahəsində çalışsam da, ixtisasca coğrafiyaşünasam. Universitetdə diplom işim də doğma yurdum Laçının coğrafiyasına həsr
olunub. Bu mənada Laçının
keçmişi, təbii-coğrafi
şəraiti, zəngin
sərvətləri, eyni
zamanda insanları haqqında geniş məlumata malikəm.
Yol boyu bildiklərimi xatırlayır, bəzən
olmuş məzəli
əhvalatlarla yola körpü salırdım.
Füzuli rayonu ərazisində avtomobillərimizin birində
nasazlıq olduğu üçün onu başqası ilə əvəz etdik. 2-3 saat vaxt itirməli
olduq. Hər işdə bir
xeyir var deyib yenidən yola düzəldik. Cəbrayıl, Zəngilan və
Qubadlı rayonlarını
torpaq yolla keçdik. Kənarda yeni yol çəkilirdi. Hər yanda
texnikalar işləyirdi.
Vaxtı
ilə üzüm plantasiyalarının, pambıq
tarlalarının, barlı-bərəkətli
meyvə bağlarının,
dağətəyi kəndlərin
yerini viran qalmış ərazilər,
qurumuş ağaclar və boz dağlar
tuturdu.
Qubadlının kəndlərini arxada qoya-qoya Laçına yaxınlaşırdıq. Muradxanlı Qubadlının
Laçına tərəf
gedəndə sonuncu kəndidir. Məsafə azaldıqca bir
anlığa hər şey kino lenti
kimi gözlərimin önündən keçirdi.
Laçının işğal olunduğu
günə - 1992-ci ilin
18 mayına bir ay qalmış Laçına
gedirəm. Artıq işğal
tarixləri zəfər
müjdəli azadlıq
günləri ilə əvəz olunub. Sanki ömrümü tən yarıya bölüblər. 32 il Laçında, 31 il Laçından kənarda yaşamışam.
Bu illər başqa
bir mövzudur. Köçkünlük illərində bəzi
yaşlı adamlar vəsiyyət edərdi ki, öləndə qəbrimin üstünü
götürməyin, məni
müvəqqəti basdırın,
Laçın azad olunanda məzarımı ora köçürərsiz.
Rayon azad olunanda
Güləbird kəndindən
Laçın şəhərinə
kimi mahnı oxuyacağını, bu 27
kilometrlik məsafəni
ayaqyalın gedəcəyini
əhd edənlər vardı. Mən də ürəyimdə
20 illik bir arzumu saxlayırdım.
2002-ci ildə Ulu öndər Heydər Əliyev müalicə alıb vətənə dönəndə
Bakının Nərimanov
rayonunda onun ayaqları altında qurban kəsmişdim.
O qurbanı kəsdiyim
bıçağı bu
günə qədər
saxlayıram. Həmin bıçaqla
Laçında da qurban kəsəcəyimi əhd etmişdim. İnanıram ki, böyük
Qələbə sevincini
bizlərə yaşatmış
müzəffər Ali Baş
Komandan İlham Əliyevin Laçına səfərlərinin birində
onun ayaqları altında qurban kəsməklə bu arzuma da çatacağam.
Bir də yol boyu düşünürdüm
ki, görəsən,
Laçın bizi necə qarşılayacaq? Görəsən, dağlar küsübmü
bizdən? Güləbird
kəndinə çatanda
hərə kövrəlib
bir yana
qaçdı. Kimi torpağı,
kimi qayanı öpdü, kimi Həkərinin suyundan əl-üzünə vurdu,
kimi isə "Laçın" sözü
yazılan yerdə şəkil çəkdirdi.
Fərqli bir mənzərənin,
bəlkə də, çoxlarının hiss etmədiyi
bir mənzərənin
şahidi oldum. Laçın bizi əvvəlki
kimi qarşıladı.
Torpaq basılmazlığını, qayalar möhtəşəmliyini,
sular duruluğunu bu 31 ildə qoruyub saxlamışdı.
Doğma
sakinlərinə bir daha qucaq açan
təbiət bir balaca kövrəldi, sonra rəngarəng göy qurşağı ilə göz yaşlarını sildi.
Həkərinin sahilində səhər
və günorta naharını birləşdirib
yola düzəldik.
Prezidentimizin uzaqgörənliyi ilə tikilmiş 32 metrlik körpünün altından keçib şəhərə daxil olmadan yeni yolla
Zabux kəndinə çatdıq.
Əsəd Sultanlara 15 kilometr məsafə qalırdı. Solda Ağoğlan çayına,
Lələnin dəyirmanına,
Malıbəy kəndinin
alma bağlarına, Sümüklü məzarlıqlarına,
uca qayalara baxa-baxa kəndimizə - Əsəd Sultanlara çatdıq. Daş üstündə daş qalmamışdı.
Öncə kəndin XIV əsrdən
qalma qədim qəbiristanlığına getdik.
Bəylərə aid ailə qəbirlərini
ziyarət etdik. Erməni vandalları buranın hasarlarını tamam söküb dağıdıblar.
Ümumiyyətlə, qəbiristanlıq tanınmaz hala salınıb. Yeganə "salamat" qalan məzar Əsəd bəyin oğlu Yusif bəy Cəfərovun güllələnmiş
məzarıdır. Yusif bəy
1941-1945-ci illər müharibəsinin
iştirakçısı olub.
Məzarın yan-yörəsini təmizləyib üzərinə
özümüzlə gətirdiyimiz
gül dəstələrini
düzdük. Övladları
Sultan, Vahid və nəvəsi Yusiflə birgə məzar üzərində dualar oxuduq.
Sonra nəinki
kəndimizin, bütövlükdə
Laçının tarixi
abidələri sırasında
özünəməxsus yer
tutan, XVIII əsrə
aid Həmzə Sultan Sarayının
ərazisinə daxil olduq. Bu saray Mədəniyyət Nazirliyinin
Azərbaycanda qeydiyyata
aldığı yerli
əhəmiyyətli memarlıq
abidələrindəndir. Sarayın
1761-ci ildə Qarabağ
xanlığının 24 mahalından
biri olmuş Qaraçorlu mahalının
naibi Həmzə
Sultan bəy Qaraçorlu
tərəfindən tikildiyi
ehtimal olunur. İşğala qədər sarayın
binası dağınıq
vəziyyətdə idi.
Vaxtilə Həmzə Sultan bəyin nəslindən olan Salah bəy,
Süleyman bəy, Əliş bəy, Yusif bəy, Hümbət bəy və digərləri sarayı qorumaq məqsədilə onun ətrafında dairəvi evlər tikmişdilər.
İşğal dövründə hamısı sökülüb,
bünövrələri yox
edilib. Sarayın ümumi görünüşü
dəyişdirilib. Birinci mərtəbəsinin
girişində tağbənd
qapının üstündə
böyük daş lövhə var idi, lövhədə əski əlifba ilə saray haqqında məlumat yazılmışdı. Onu söküb
yerinə adi daş yerləşdiriblər.
Saraya çox yaxın məsafədə tikilən
Süleyman bəyin evi ikimərtəbəli olduğundan həmin evdən ermənilər işğal illərində
mehmanxana kimi istifadə ediblər.
Televiziya üçün çəkilişimiz
başa çatandan sonra biz bir gecə
doğma kəndimizdə
qaldıq. Səhər tezdən oyanıb
kəndimizi gəzdik.
Sonra qonşu Ağoğlan (Kosalar) kəndinə getdik. Əvvəlcə uzun müddət rəhbər vəzifələrdə işləmiş Halay Təhməzovun evini ziyarət etdik. Onun həyat yoldaşı Balaxanım nənə Əsəd Sultanlardan Zeynal bəylə Cahan xanımın qızı olub. Qədim Alban məbədi olan, orta əsrlərə aid Ağoğlan qəsrinə baş çəkib Minkənd İstisuyuna yollandıq. Yol üstündəki kəndlərin (Qarıqışlaq, Bozlu və Qalaça) də işğal dövründə necə bərbad vəziyyətə salındığının şahidi olduq. Qənbər bulağının suyundan içib İstisu ərazisinə adladıq. Bəzi bulaqlar batıb. Ermənilər Abadxeyir dərəsindən gələn çayın suyunu iri borulara yığdığından çayın məcrası və yatağı dəyişib. Ən maraqlı məqamlardan biri o idi ki, 35 il qabaq burada kahalarda yeməkxana işlədən Səməd kişi ilə görüşdük. Xeyli vaxt keçməsinə baxmayaraq, bir-birimizi tanıdıq. Gözəl Minkənddə maraqlı və yaddaqalan vaxt keçirdikdən sonra Laçın şəhərinə yol aldıq. Sanki başqa bir aləmə - güllər, çiçəklər şəhərinə gəlmişik. Şəhərdə Bakı Abadlıq Xidmətinin memarı, Laçında həyata keçirilən layihələr üzrə iş icraçısı Elnur Abdullayevlə maraqlı söhbətimiz oldu. İkinci Dünya müharibəsi iştirakçılarının xatirəsinə ucaldılmış abidəyə qalxıb şəhəri doyunca seyr etdim. Sonra abidə ilə üz-üzə olan dördmərtəbəli, otuz iki mənzilli binanın üçüncü mərtəbəsindəki 9 saylı üçotaqlı mənzildə (tel: 5-18-74) olduq. Bura mənim valideynlərimin evi olub.
Evimizi ziyarət etdikdən sonra Ağanus kəndinin məşhur Turşsu bulağına getdik. Şəhər mərkəzinə qayıdanda uşaqlığımın keçdiyi yerə, Bayraq meydanının solundakı ikimərtəbəli uçuq binaya baxdıq. Bir anlığa keçmiş günləri xatırladım. Uşaqlıq çağları, məktəb illəri, poçtalyon işləməyim, hərbi xidmətə yollanmağım, ali məktəbə daxil olmağım və məcburi köçkünlük dövrü. Bunların hamısı bir cümləyə sığdı. Lakin bu 31 ildə kimləri və nələri itirdiyimizi düşünəndə baxırsan ki, bu ikiyə bölünmüş həyat tərzini dünyanın heç bir "ədalət tərəzisi" çəkə bilməz. Bütün bunlara baxmayaraq, indi yurdumuz azaddır. Biz keçmiş məcburi köçkünlərin ömrümüzün sonuna qədər müzəffər Ali Baş Komandanımız cənab İlham Əliyevə, müqəddəs şəhidlərimizə və qazilərimizə sonsuz minnətdarlıq borcumuz var.
Şəhəri ziyarət edəndən sonra 1990-cı illərdə rayon mərkəzinə birləşdirilən, Qarıkaha adlanan əraziyə gəldik. İşğala qədərki dönəmdə bir müddət binası bu ərazidə yerləşən Laçın Meşə Təsərrüfatında işləmiş, burada özümə ev tikdirmişdim. Evimi tapmaq çox çətin oldu. Qonşularım rəhmətlik Rəhim həkimin, Əhməd müəllimin, çayçı Şamonun, dərzi Məhişin, sürücü Şəmşirin evləri bünövrəyə qədər sökülmüşdü. Çox çətinliklə də olsa, meyvə və meşə ağaclarının əhatəsində qalan evimi tapdım. Qara çay daşlarından tikdirdiyim evin ikinci mərtəbəsi sökülmüşdü.
Artıq hava qaralırdı və biz Bakıya qayıtmalı idik. Fəqət içimdə kimsə mənə - bir gecə doğulduğun kənddə qaldın, bir gecə də böyüyüb boya-başa çatdığın və yaşadığın şəhərdə qal - deyirdi. Bunları düşünə-düşünə Laçın şəhərindən çıxıb Qubadlı yoluna keçmək istəyirdik ki, Laçına gəldiyimizi xəbər alan əziz dostumuz, təəssübkeş həmyerlimiz İsgəndər Qasımovla görüşdük. Yenidən şəhərə qayıdıb bir gecə də onun qonağı olduq.
Axşam Yusifin həzin və məlahətli səsi ilə Həkərinin səsi bir-birinə qovuşdu. Çox maraqlı bir mənzərə canlanmışdı. Laçının gur işıqları bütün dağları işıqlandırırdı.
İşığın hər zaman gur yansın, Laçın!
Nəriman ZEYNALLI
Laçın şəhər sakini,
I Qarabağ müharibəsi veteranı
525-ci qəzet.- 2023.- 3 iyun.- S.14.