Oljas Süleymenov: "Sözün Kodu" ilə Türkün kodu kontekstində

Bədii-poetik, etnoloji-paleoqrafik və özünün bütün komponentləri ilə qazax olub, elmi-fəlsəfi əsərlərini rus dilində yazıb-yaradan Oljas Ömər oğlu Süleymenov qazax xalqının yenilməz sənətkarı olduğunu yaradıcılığa başladığı ilk qələm təcrübələrindən sübut edib. Erkən yaradıcılıq dövründən qazaxların yenilməz, mübariz oğlu orijinal şair-akın Məhəmbət Ütəmisovun poetik stixiyası onun bədii təfəkkürünə nəzərəçarpacaq təsir göstərib. İlk şeirlər və poemalar təcrübəsi "Arqamaklar" (1961) tezliklə onun adını milli çərçivələrdən çıxarıb dünya çapına yaydı.

1954-1959-cu illərdə Qazax Universitetinin Geoloji Kəşfiyyat fakültəsində oxuyub. Tezliklə 1961-ci ildən M.Qorki adına Moskvadakı Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda Poetik tərcümə şöbəsində ünlü sənətkarlardan ustad dərsləri alıb. Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda təhsil aldığı zaman tələbələr arasında baş vermiş dava-dalaşa görə heç bir təqsiri olmadan oradan xaric edilir. 1961-ci ildə Yuri Qaqarinin "Vostok-1" gəmisində kosmosa uçması ilə bağlı "Yer, insana əyil!" şeirini yazmaqla nəinki Qazaxıstanda, həm də Sovetlər İttifaqında, çox keçməmiş, bütün dünyada hamı Oljas Süleymenovdan danışmağa başladı. Bundan sonra Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunun rəhbərliyi ona fərdi qaydada müraciət ünvanlayıb, İnstitutda təhsilini yenidən davam etdirməsini xahiş etdi.

Qazaxıstanda Oljasın vəzifə pillələri ilə irəliləyişi çox sürətlə davam edirdi. "Kazaxskaya pravda" qəzetində müxbir, sonra şöbə müdiri, "Kazaxfilm" kinostudiyasında ssenari şöbəsinin baş redaktoru, "Prostor" jurnalında Jurnalistika şöbəsinin müdiri, Qazaxıstan Yazıçılar İttifaqında İdarə Heyətində katib, Qazaxıstan SSR Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsinin sədri, Asiya və Afrika Ölkələri Yazıçılarının Qazaxıstan Komitəsində sədr, daha sonralar Qazaxıstan Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin Birinci katibi və sair vəzifələrdə çalışdı.

Tezliklə onun adı 1960-70-ci illərin ən məşhur sovet şair və yazıçıları ilə bir sırada çəkilməyə başladı. Oljasın əsərləri hansı mövzu və problemi özündə çevrələməsindən asılı olmayaraq oxucuların əksəriyyəti tərəfindən bəyənilir, qəbul edilirdi.

O.Süleymenovun 60-cı illərdə qələmə aldığı "Az i Ya" əsəri məzmun baxımından o qədər orijinal və fərdi möhürlü bir əsər oldu ki, onun mahiyyət konsepsiyasına fərqli elmi, nəzəri, ümumhumanitar, ədəbiyyatşünaslıq və dilşünaslıq baxımından yanaşmalar ortaya çıxdı. Kitaba pozitiv münasibət rəsmi elm nümayəndələrindən başqa, həm də digər yüksək humanitar sferalar tərəfindən sərgilənirdi. Ukraynalı tənqidçi D.Pavlıçko "Mənim Oljasa sözüm" məqaləsində onun poeziyasını dərin, fəlsəfi, lirik adlandırmaqla, həm də bu poeziyanı etiraz kimi dəyərləndirərək yazırdı: "Oljas Süleymenov nəinki... sovet, həm də dünya poeziyasına Şərq Ruhunu gətirdi..."

Oljas Süleymenov nəinki qıpçaq, həm də oğuz türklərinin və türk etnosunun qədim köklərini dərindən araşdırmağa və onu olduğu kimi dəyərləndirməyə gərəyincə səy göstərən təfəkkür daşıyıcılarındandır. Onun fikrincə, hətta sayca lap azlıq təşkil edən xalq və millət öz tarixini digər xalqların tarixindən izolə, təcrid olunmuş şəkildə yox, digərləri ilə qarşılıqlı əlaqədə öyrənməlidir. Bəs bu praktik baxımdan necə həyata keçirilməlidir? O.Süleymenov yazırdı ki, 50-ci illərdə Alma-Atada məktəbdə oxuduğum dövrlərdə biz Yunanıstan, Roma, Qərbi Avropa, Amerika və əlbəttə, Rusiyanın tarixini öyrənirdik. Lakin qazax tarixindən bir ad, yaxud hər hansı bir hadisə orada öz əksini tapmırdı... Bununla nəinki məktəbliləri, həm də tarixçiləri öz əcdadlarının tarixini öyrənməkdən kənarlaşdırmışdılar... Mən "Az i Ya" kitabı üzərində işləyərkən çoxsaylı arxiv materiallarını, sənəd və mənbələrini Alma-Ata kitabxanasında oxudum, tozlu kitab saxlancları rəflərindən ilkin mənbələri taparkən onların xeyli səhifələrini cib darağının köməyi ilə kəsib, ortaya çıxardım.

Elə bununla da O.Süleymenov bu tipli son dərəcə qiymətli kitabları ilk dəfə açdığını dilə gətirirdi. "Ravnovesie" ("Müvazinət") şeirində bu məsələyə diqqət yetirən şair yazırdı:

Daraqla vərəqləri kəs

gələcək əsrin romanları

qaranlığı sevmir,

işığa da dözmürlər.

O səhifələrdən qorxma,

bomboş, ağappaq tarla kimi.

Vərəqlə, diqqətlə bax:

Bax həmin səhifələrdə

biz görüşək yenidən.

Ruhən, qəlbən, etnik kökən etibarı ilə qazax olan O.Süleymenov sanki həm dünyanın vətəndaşı və həm də sözün həqiqi mənasında beynəlmiləlçisi idi. Buna görə də özünün "Az i Ya" kitabında o, türk-slavyan mədəni-tarixi birliyini bütün mətn boyu əsaslandıraraq inkişaf etdirirdi. Odur ki, Oljasın türk yazısı, qazax xalqının tarixi keçmişi ilə bağlı qələmə aldıqları son dərəcə yüksək elmi dəyər daşımaqdadır. Oljas Süleymenov Anar, Robert Rojdestvenski, Yevgeni Yevtuşenko, Timur Zülfiqarov, Bulat Okucava və başqa bu kimi bədii fikir sahibləri ilə yanaşı, 60-cılar nəslinə mənsub olub, qazax ədəbiyyatında tarixi roman janrını İlyas Yesenberlin, Abducəmil Nurpeisov, Anuar Əlimcanov, Moris Simaşko və digərləri ilə birlikdə daha yüksək mövqelərə qaldıra bilmişdir. Türklərin özünəməxsus sivilizasiyasından bəhs etməklə o, qeyd edirdi ki, Türk xaqanlığı heç nə yaratmasa da, təkcə Orxon-Yenisey abidələrini ortaya qoyması ilə dünya mədəniyyətində öz ləyaqətli yerini qoruya bilər. O.Süleymenovun dünya maştablı poetik-bədii, elmi-nəzəri təfəkkürü onun əsl avrasiyaçı olduğunu sübut etdirməkdədir. Bax, buna görə də təsdiq edirik ki, Oljas Süleymenov milli ilə dünya mədəniyyəti arasında birləşdirici, qovuşdurucu körpüdür. Məhz buna görə də onun Avrasiya məkanında xalqlar arasındakı rolu danılmazdır. Onda dünyanı özünəməxsus hiss etmə və dünyanı qavrama modeli formalaşıb.

"Sözün Kodu" adlı yeni kitabında O.Süleymenov sözün genomeninin raşşifrovkasına, söz-işarələrinə, söz-simvollara xüsusi diqqət yetirərək bəşər övladının ilk sözlərinin mənşəyinə diqqəti cəlb etmək istəyib.

Belə yanaşma ilə o, fonetik müvafiqlik metodunun məhdudluğuna nəzər salaraq söz tarixinin yalnız üst laylarının öyrənilməsinin mümkünlüyünü qeyd edir. Odur ki, Süleymenovun "Sözün Kodu" kitabında onun tərəfindən gələcək elmi araşdırmaların perspektivləri "Şümerdə Türklər", "Qədim Misirdə Türklər", "Etruriyada Türklər", "Qədim Hindistanda Türklər", "Qədim Çində Türklər" və sair mövzuların aktuallığı ortaya qoyulur. Süleymenov əminliklə bildirir ki, Sözü son dərəcə diqqətlə oxuyub, ona xüsusi məna verməyi bacarmaq lazımdır ki, o tarixə qədərki keçmişin şahidi olduğunu nümayiş etdirə bilsin.

Heç şübhəsiz ki, Oljas Süleymenovun poeziyası özündə avanqard poetikanı, çöl-səhra motivlərini və texnogen eranın kosmizmini, mədəniyyətlərin dialoqunu və dialektikasını əks etdirən qeyri-adi fenomen olmaqla şairin ədəbi və yaradıcılıq bioqrafiyasını uğurla birləşdirən qeyri-ordinar hadisədir. Şairin çeşidli yaradıcılığı şeir və poemaları Azərbaycan dili ilə yanaşı, ingilis, fransız, alman, ispan, çex, polyak, slovak, bolqar, macar, rus, monqol, qırğız, özbək, ukrayna, belarus, türk və digər çoxsaylı dünya xalqlarının dillərinə tərcümə olunub. Bədii əsərləri ilə bərabər, Oljas Süleymenovun elmi əsərləri də dünyada son dərəcədə populyardır. Onun bu müstəvidə qələmə aldığı əsərlərində qədim insanın dilinin universal qrammatikasının tarixi-linqvistik təhlili yer alır ki, o da bu və ya digər şəkildə müasir dillərdə öz funksionallığını qoruyub saxlamaqdadır. Süleymenov onların genezisinin açılışını ilk heroqrif qrafik yazının köməyi ilə "Az i Ya" (1975), "Yazının dili" (1998), "Türklər tarixə qədər" (2001), "Sözü Kodu" (2014), "Etimologiyaya giriş" (2019) və başqa bu kimi tədqiqatlarında, bəşər övladının təkamülünün öyrənilməsindəki "ağ ləkələri" etimologiya, kulturologiya və paleolinvistikanın köməyi ilə görüb ortaya çıxarmağa müvəffəq olub.

Oljas Süleymenov poeziyası insanlara xalqının tarixi təşəkkülünü dərk etməyi öyrənib, bizləri əsrlərin dərinliyinə və görməyə aparmaqla qazaxların haradan gəlib, hara getdiyini, onlara dünyada öz yerini bilməyə sövq etməyə çalışır. Buna görə də Oljasın şeirlərini bir qayda olaraq fikir dərinliyi, polemik kontekst fərqləndirir.

"Gil kitab" tarixi hadisələri yaddaşlarda canlandıran, əsrlərin dərinliklərində ilişib qalanları, olub-keçmişləri dövrümüzdə yenidən göz önunə gətirməyi nəzərdə tutur. Bu əsərdə şəkillərlə bağlı bəhs olunmaqla Assuriya çarı Assarxadonun salnaməsində onlarla bağlı məlumatlar vardır. E.ə. VII əsrdə işquzlar İşpakay adlı başçıları ilə birlikdə Xəzərin qərb sahillərindən Cənub səhralarından Assuriya Babilistana hücüm edir və bir neçə il ərzində oranı idarə edir. Bununla O.Süleymenovun "Vəhşi Səhranın" elmi axtarışlar aparılması üçün son dərəcə vacib və qiymətli nəticələrə imza atır ki, onları aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək mümkündür:

a) Oğuz yazısının ən qədim abidələri b.e. Orxon-Yenisey abidələridir. Lakin O.Süleymenovun əsəri oğuzların tarixini e.ə. XI əsrə aid etməklə daha da qədimlərə aparır;

b) Skifşünasların çoxillik mübahisələrinə burada nöqtə qoyulur: skiflər Assuriyaya hücum edən türklərdir, yoxsa iranlılar;

c) Skif adının özü bizim dövrə "iş-quz" kimi gəlib çatmaqla, həm də "iç- oğuz" (yaxud "iç-quz") kimi səslənməkdə və tarixdə yer almaqdadır.

Azərbaycan dilində nəşr olunmuş "Tanrının təbəssümü" məcmuəsində əslində O.Süleymenovun elmi-tədqiqat xarakterli əsərləri "Az i Ya", "Gil kitab", "Sözün Kodu", "Türklər tarixə qədər" kitablarından nümunələr, "Tanrının təbəssümü" adı altında şeirlərindən seçmələr, o cümlədən onun həyat və yaradıcılığından bəhs edən "Oljas fenomeni" adlı kitabdan nümunələr yer alıb. Azərbaycan, türk və ingilis dillərinə çevrilib "TEAS Press Nəşriyyat evi" tərəfindən çap olunan bu əsərlər Oljas Süleymenovın 80-illiyi münasibəti ilə nəşr olunmaqla dahi mütəfəkkirin orijinal yaradıcılığının əksər aspektlərini əhatə etməkdədir.

Oljas Süleymenov əhatəli etnoloji, etnoqrafik, paleoqrafik, paleolinqvistik, tarixi, fəlsəfi, elmi, poetik, publisistik əsərləri ilə qazaxların və türk xalqlarının adını tarixin yaddaşına bir dəfəlik həkk etmiş böyük Türkdür!

Nizami TAĞISOY

Professor

nizami.mamedov@mail.ru

525-ci qəzet.- 2023.- 6 iyun.- S.13.