Müasir Vyanaya və Avstriyanın zəngin tarixinə səyahət

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Əlbəttə, Vyana böyük keçmişə malik olan gözəl şəhərdir, lakin onu nə Roma ilə, xüsusən Parisin gözəllikləri ilə müqayisə etmək çətindir. Parisin şəhərsalma üslubundakı mükəmməlliyi (XIX əsrin ikinci yarısında İkinci İmperia vaxtı III Napoleonun göstərişi ilə Parisi yenidən qurmuş, onu əsaslı qaydada rekonstruksiyaya uğratmış Sena prefekti baron Osmanın bu sahədəki əvəzsiz xidmətini inkar etmək olmaz), Yelisey çölünün, Zəfər Tağının yerləşdiyi Etualın (Ulduz meydanının, indi de Qoll meydanı adlanır), Notr Dam de Parinin, Qrand Operanın və ya Sena üzərindəki körpülərin, xüsusən Rusiya çarı II Nikolay tərəfindən şəhərə atasının xatirəsi şərəfinə verilmiş hədiyyə kimi tikilən III Aleksandr körpüsünün gözəlliyi ilə müqayisədə, əlbəttə, Vyana uduzur. Şəhərin salınmasına və böyüməsinə də alman praqmatizmi, yəqin ki, öz təsirini göstərmişdir. Burada heyranedici gözəllik nümunələrinə, müqayisədə nisbətən az rast gəlirsən. Axı Vyananın Parisə gözəllik, müasir görkəm bəxş etməklə əl gəzdirən öz baron Osmanı olmamışdı. Onun güclü iradəsini və ağlını, zəhmətini və zövqünü təkrar etməyin özü də heç də asan məsələ deyilmiş.

Avstriya Avropanın qüdrətli dövlətinə çevrilir

Avstriya Respublikası Avropanın mərkəzində yerləşməklə, qonşuları olan Çexiya və Slovakiya kimi kiçik bir əraziyə malik olan ölkədir. Bu ölkənin keçmişi isə olduqca böyükdür, vaxtilə müasiri olan digər heç bir dövlətə məxsus olmayan nəhəng məkana malik olması ilə seçilirdi. Beş əsr əvvəlki tarixi təkcə doğma qitəsinin deyil, Mərkəzi və Cənubi Amerika ölkələrinin (Braziliya istisna olmaqla), qismən Şimali Amerikanın cənub torpaqlarının taleyində də müəyyən rol oynamış İspaniya vasitəsilə oradakı çox sayda ölkələri üç əsr ərzində müstəmləkə kimi saxlamışdır. Yalnız Napoleon İspaniyaya daxil olduqdan sonra, Cənubi Amerika ölkələrində milli azadlıq hərəkatları böyüyərək qələbə çalmış və onlar öz müstəqilliklərini elan etmişdilər. Avropada isə bütöv Niderlandları və Belçikanı, İtaliyanın və Fransanın bir hissəsini, qonşuluğundakı Çexiyanı və Macarıstanı uzun müddət idarə etmişdi. Hakim Habsburqlar sülaləsi İspaniyada hökmranlığa sahib olmuş, 1806-cı ildə Napoleon Müqəddəs Roma İmperiyasını ləğv edənə qədər, üç il istisna olmaqla dörd əsr ərzində Habsburqlar Evinə məxsus imperator, imperiyanın idarəçiliyinə başçılıq etmiş, bu imkandan da Avstriya monarxiyasının faydalanması üçün bol-bol istifadə etmişdir. Çətin anda, paytaxt Vyana Osmanlı hücumuna məruz qalanda, Roma papası da kömək göstərmək barədə xristianlara müraciət etmiş, yad Polşa ordusunun həlledici dəstəyi ilə türklər şəhərin mühasirəsini götürməyə məcbur olmaqla yanaşı, ağır məğlubiyyətə də düçar olmuşdular.

Böyük alman filosofu Hegel demişdi: "Ümumdünya tarixi xoşbəxtlik səhnəsi deyildir". Avstriyanın tarixi də onun bir hissəsi olduğundan, bədbəxtliklərdən də xali olmamışdır. Buna görə də onun tarixi inkişaf xətti ziqzaqa bənzəyir.

Müqəddəs Stefen kilsəsi - Vyananın kafedral kilsəsi

XIX əsrin birinci onilliyində Napoleon dəfələrlə Avstriyanı məğlub edib alçaltsa da, ölkə qismən ərazi itkilərinə məruz qalsa da, torpaqlarını əsasən özündə saxlaya bilmişdi və Monarxiyanın da hakimiyyətinə elə bir ciddi xələl gəlməmişdi. 1810-cu ildə isə Fransa imperatoru Avstriya imperatoru I Frantsın (onların hər ikisi bu adı altı ilə yaxın idi ki, daşıyırdı) qızına evləndikdən sonra, iki ölkə arasındakı düşmənçiliyə son qoyulmuşdu.

Napoleonun dalbadal məğlubiyyətindən sonra Vyana konfransları vasitəsilə Avstriya xüsusi diplomatik ustalıq və coşğunluq nümayiş etdirməyə başlamışdı.

Bugünkü Avstriyanın 9 milyona yaxın əhalisi vardır, bu kiçik ölkənin tarixini isə çox sayda qorxu yaradan hadisələr bəzəyir. Avstriyalılar tarixi olmayan bir millət də adlandırıla bilərlər, Avstriya tarixi də titul millətin mövcudluğu olmayan kimi hesab edilə bilər. Yalnız 1945-ci ildəki ağır məğlubiyyətə düçar olmuş Almaniyadan qopub azad olmaqla, avstriyalılar almanlardan ayrı şəkildə milli eyniyyətini qurmağa cəhd etmiş və bunda köks ötürüləsi uğur da qazana bilmişdir.

1918-ci ilə kimi "Avstriya" çoxmillətli olmaqla, sülalənin hakimiyyətinə əsaslanan bir imperiya idi. Bu sülalə Habsburq Monarxiyası kimi tanınır. Burada hələ köhnə dövrlərdən Alpın irsi torpaqlarına sahib olan almanlar yaşayırdılar. Monarxiya tənəzzülə uğradıqdan, süqut etdikdən, başqa sözlə, 1918-ci ilin noyabrından sonra ilk dəfə olaraq Avstriya Respublikası meydana gəlmişdi. Lakin 20 ilə yaxın müddətdən sonra, 1938-ci ilin martında Hitler Avstriyanı işğal edərək, bunu saxtalıqdan xəbər verən aldadıcı "Anşlyus" - "Birləşmə" kimi sadə bir sözlə ifadə etmişdi. 1945-ci ilə kimi yeddi il ərzində bu məcburi birləşmə dəhşətli nəticələrə səbəb olmuşdu, çünki Natsional Sosialist Almaniyası Avstriyanı özünün müharibə və qətl maşınına qoşmuşdu və onların hər ikisi bunun iştirakçısı olmaqla yanaşı, həm də total məğlubiyyətin məsuliyyətini daşımaq ittihamından da, əslində lap başlanğıcda bədbəxtcəsinə işğal olunmuş Avstriyanın özü də qaça bilməmişdi.

İkinci Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra yeni müstəqil Avstriya, çətinliklə də olsa, ayağa qalxmağı bacardı. Yenidən eyniyyətinin müəyyən edilməsi ilə avstriyalılar almanlardan uzaqda dayanmalı oldular. İki Dünya müharibəsindəki yaxınlıq, birincidə ittifaqda, ikincidə isə vahid dövlətin tərkibində olması Avstriyaya olduqca baha başa gəldi, 1918-ci ildə imperiya tarixdən silindi, 1945-ci ildə isə ölkənin ərazisi müttəfiqlərin işğalına məruz qaldı.

Avstriyanın intibahı Avropanın müharibədən sonrakı sağalması prosesinin ən möcüzəli hadisələrindən biri idi. Ölkədə siyasi və iqtisadi sülhün sintezi, xarici siyasətdə neytrallıq və daxildə ümumi razılıq mühitinin yaranması imkan verdi ki, obrazlı deyilsə, yatan itin keçmişdəki uzanmasına toxunulmasın. Bu isə, XX əsrin sonrakı illərində ölkənin Yer kürəsindəki ən çiçəklənən və dinc bir məkana çevrilməsində mühüm rol oynadı.

Avstriyanın indiki sifətinə baxanda, o, ilk dəfə Roma papasının dilindən çıxan "xoşbəxtlik adası" adlanmağa layiqdir. Çünki adambaşına düşən məhsul istehsalına görə Avstriya Avropa İttifaqında ən yüksək yerlərdən birini tutur və ölkənin iqtisadiyyatı özünü uğurlu qaydada dəyişdirməyə qadir olduğunu göstərdi. Əhalinin yüksək texniki təhsil səviyyəsi sənayeləşmədən xidmət sahəsinə keçməyə imkan yaratdı. Avstriya əhalisinin rifah səviyyəsinin də nisbətən yüksək olması ilə yanaşı, bu ölkə dünyanın ən az cinayət, xüsusən daha az ağır cinayətlər törədilən bir məkan adını qazana bilmişdir. Kriminalistlər belə bir dinc birgəyaşayışın cəmiyyətdə hakim kəsilməsinin necə böyük bir nailiyyət olduğunu daha yaxşı bilirlər.

Belveder sarayı

Avropanın ürəyində yerləşən ölkənin coğrafi mövqeyi də ona yaxşı fayda verir. II Dünya müharibəsi dövrlərində Almaniya və İtaliya kimi iki işğalçı dövlətin qonşuluğunda, əslində birincinin tabeliyində olan bu ölkə, indi Avropa İttifaqına aid olan beynəlxalq bazarın habına (mərkəzinə) çevrilmişdir. Bu isə Avstriyaya kommersiyadan əhəmiyyətli səviyyədə fayda gətirir.

Habsburq imperiyası parçalandıqdan sonra uğurlu dövlətlərə çevrilən Çexoslovakiya, Macarıstan və Yuqoslaviyanın əhatəsində olması, hər iki Dünya müharibəsi dövründəki müəyyən siyasi düşmənçiliyin davamı kimi, 1945-ci ildən sonra onlarla iqtisadi qarşıdurmanın da bəzən müəyyən retsidivləri yaranırdı. Axı onların hər üçü kapitalist ölkəsi olan Avstriyadan fərqli olaraq, sosialist dövlətlərinə çevrilmişdilər.

Həmin ölkələr artıq kommunist cəbhəsində təmsil olunmaqla, Uinston Çörçillin təbirincə desək, "dəmir pərdə" ilə örtülmüş ərazilərdə yaşamaqla, yaxın sərhəddə yerləşsələr də, onların normal qonşuluqdan imtina etmələri ucbatından Avstriya üzünü "Qərbə" doğru çevirməli oldu.

Kommunizm 1991-cı ildə süquta uğradıqdan sonra, sosialist sistemindən çıxmış dövlətlər hesabına Avropa İttifaqı XXI əsrin əvvəllərindən xeyli böyüməyə başladı. Avstriya isə öz sərhədlərində yaranmış bu əlverişli iqtisadi imkanlardan həm də olduqca yaxşı xeyir götürürdü.

Avstriya tarixinin çəkisi də xüsusən 1938-ci illə 1945-ci il arasındakı Avstriyanın "Avstriya" olmaması nişanəsini büruzə verməklə yanaşı, milli özünü anlamaqda da mürəkkəblik və narahatlıq yaradırdı. 1986-cı ildəki Kurt Valdhaym işi, II Dünya müharibəsi dövrünün köhnə kabuslarını üzə çıxarıb, yuxarı qaldırdı və həm də xarici rəyləri skandal səviyyəsinə gətirməli oldu. Avstriyalılar "öz" keçmiş imperial şəraitlərinə qayıtmağa ciddi surətdə cəhd edirdilər. Qəribə bir paradoks meydana gəlmişdi - avstriyalılar dünyadakı ən uğurlu dövlətlərdən birində yaşamaqla yanaşı, müstəsna qaydada, hətta hissiyyatlar özşüurunda mövcud olan münasibətlərdə bunu davam etdirirdilər. Onlardan öz "milli" keçmişini soruşanda, bu suala heç də tam əminlik hissi olmadan və özünü müdafiə qaydasında cavab verirdilər.

Opera teatrı

Avstriya tarixinə görə onların narahatlıqlarının güclü səbəbləri vardır. İndiki Avstriya ilə və avstriyalılarla əvvəllər "mövcud olmuş Avstriya" və "avstriyalılar" arasında mühüm fərq vardır. Avstriyanın tarixi kimliyinin mürəkkəbliyi timsalındakı labirintdən çıxmağın özü də asan məsələ deyildir. Bu dövlət Mərkəzi Avropaya problemlərlə dolu olan bir irs qoyub getmişdir, bununla yanaşı, həm də Avstriyaya imkan vermişdir ki, XX əsrin intellektual, ideoloji və mədəni cərəyanlarının çoxunun mərkəzində olsun.

Bugünkü avstriyalıların xeyli hissəsi imperiyanı, çoxmillətli Habsburq Avstriyasını öz ağuşuna basmaq istəyir. Bəlkə də, onlara "1900-cü illər Vyanasının" kosmopolitliyi hələ də xoş gəlir.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2023.- 10 iyun.- S.22.