Vətən təbiətinin yorulmaz tərənnümçüsü

Qasım Qasımzadə - 100

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Qasım Qasımzadə Azərbaycan təbiətini vurğunluqla tərənnüm edən şairlərimizdən biridir. Bu da təsadüfi deyil. Çünki Qasım Qasımzadə Azərbaycanın dilbər guşələrindən birində - Qubadlı rayonunun Xocamsaxlı kəndində dünyaya göz açmışdı. Hər daşının altından bir çeşmə paqqıldayan Xocamsaxlı kəndinin axarlı-baxarlı mənzərələri, şiş qayaları onu məftun etmiş, Ağa çayının laylası onun ürəyini şeirə, poeziyaya məhəbbət ruhunda kökləmişdi. Bol sulu Bərgüşad, Həkəri çayları, Çayzəmi, Əyin, Başarat meşələri, göylərə baş çəkən Kəpəz, Səngər dağları, Ballıqaya, Salvartı yaylaqları onun poeziyasının beşiyi olmuşdu. Şairin həssas müşahidəsi nəticəsində yaranan ''Bulaqların mahnısı'' şeirində həm də Qasım Qasımzadə yaradıcılığı üçün xas olan simvolik bir mənanı sezmək o qədər də çətin deyil:

Axar qıjıltıyla yol gedə-gedə,

Endikcə, qalxdıqca coşar bulaqlar.

Gəzib bir-birini tapar dərədə,

Sevincdən kükrəyib daşar bulaqlar.

Rəqs edib çırpınar, qarışar selə,

Sığmaz məcrasına, sığmaz sahilə.

Mat qoyar aləmi zənguləsiylə,

Ümman məclisinə qoşar bulaqlar.

Gəlməzdi bir zaman səsi-səmiri,

Yeraltı məhbəsdi vətəni, yeri.

Zülmətdən, zəncirdən qopandan bəri

Əbədi mahnıyla yaşar bulaqlar.

Yaradıcılığının ilk illərində təkcə doğulduğu diyarın mənzərələrini əks etdirən şair Azərbaycanın dilbər guşələrini qarış-qarış gəzəndən sonra onun poeziyasının xəritəsi də əhəmiyyətli dərəcədə genişlənmiş, zənginləşmişdi. Dünya xəritəsində Azərbaycanı bənövşə yarpağına bənzədən şair bənövşə ətirli bu ölkənin könül açan mənzərələrini məhəbbətlə, coşqunluqla tərənnüm etməkdən yorulmayıb.

Şair doğma Azərbaycanı vəsf edərkən olduqca orijinal, yeni bənzətmələr tapırdı. Məsələn, ''Qartal gözü'' şeirində Azərbaycanın xəritəsi önündə xəyala dalan lirik qəhrəman onu dimdiyində Xəzəri aparan bir qartala bənzədir. ''Qafqazın ocağı'' şeirində isə Q.Qasımzadə Xəzər dənizinin əsrarəngiz lövhələrini xarakterik bədii cizgilərlə əks etdirməyə nail olur.

''Zümrüd tac'' şeiri də öz bənzətmələrinin orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir. Bu əsərində şair Qarabağ torpağını məhəbbətlə, orijinal şəkildə bədii təsvirin mərkəzinə çəkib.

Başının üstündə daim bərq vuran

Şuşa Qarabağın zümrüd tacıdır...

''Dəlidağdan İstisuya'' adlı silsilə şeirlərində Qasım Qasımzadə bir rəssam kimi Azərbaycanın əsrarəngiz lövhələrini kağız üzərinə həkk edir. Vətən təbiətinin gözəlliklərindən doğan məmnunluq hissi bu silsilə şeirlərin hamısında açıq-aydın duyulmaqdadır.

Mən ləzzət duyuram bu əziyyətdən,

Yağışda çimməyin başqa zövqü var.

Üstümüzə çökən qatı zülmətdən,

Kabusa bənzəyir çiçəkli dağlar.

Yağışın altında islanan şair havanın açılmasını da maraqlı cizgilərlə əks etdirir.

Atəş böcəyi tək parlayıb sönür

Sayrışan işıqlar pəncərələrdən.

İslanmış canımız alova dönür

İstisu adını çəkdikcə hərdən...

Onun poeziyasında vətənin başı qarlı uca dağları, diş göynədən bulaqları, zümrüd donlu meşələri, səfalı yaylaqları, göz işlədikcə uzanan bərəkətli çölləri vurğunluqla tərənnüm edilir. Ayrı-ayrı fəsillər Qasımzadə poeziyasında özünəməxsus lakonik cizgilərlə, bənzətmələrlə öz əksini tapır. Məsələn, ''Baharın məktubu'' şeirində təsvir olunur ki, öz ilhamını günəşdən alan bahar, elə bil ki, təbiətin qoynunda şeir yazır. Daha sonra şair obrazlı misralarla baharın ''Yusif-Züleyxa'' xalçası toxuyub vurduğu incə naxışlarla insanı heyran etməsindən, mahnı bəstələyib ifasını şeyda bülbülə həvalə eləməsindən, Arazla Kürün bir-biri ilə dərdləşməsindən, şəlalələrin uğunub getməsindən, qışdan düşüb qalan neçə ağ varağın üstündə baharın məktub yazmasından söhbət açır.

Qələm dostu Qabilə həsr etdiyi ''Abşeron gözəli'' şeirində Abşeron təbiətini bədii təsvir obyekti seçir. Torpağı, suyu sirli olan bu diyarın qara şanısından, ağ şanısından danışır. Onun şeirlərində baharın, payızın, qışın yaddaqalan lövhələri çəkilir.

Q.Qasımzadə təkcə şeirlərində yox, poemalarında da təbiətin əsrarəngiz lövhələrini canlandırır. Öz qəhrəmanlarını təbiətlə təmasda, ünsiyyətdə təsvir etmək onun yaradıcılığı üçün xas olan cəhətlərdən biridir. İlk variantda ''Solmaz çiçəklər'', daha sonra isə ''Dağ çiçəkləri'' adı altında çap olunan poemada əsərin qəhrəmanı olan həkimin insanları sağaltmaq üçün üzünü dağlara tutması, dərman bitkiləri axtarması təsadüfi deyil. Müəllifin fikrincə, Azərbaycan təbiəti hər cür azar-bezarı yox eləyən loğmandır. Onun hər otu, çiçəyi neçə-neçə sağalmaz dərdin dərmanıdır.

''Meşə nəfəs alırdı'' poemasında da Azərbaycan təbiətinin gözəl lövhələri yaradılır. Şair təbiətin gözəlliklərinə qənim kəsilən insanları tənqid hədəfi seçir. Poemanın başlanğıcında təsvir edir ki, alatorandan yuxudan duran meşə quşları cəh-cəh vurub oxuyurlar. Qışda susan şəlalərin dili açılıb, onlar da öz səslərini quşların səsinə qatıblar. Bənövşə, nərgiz ətrafa ətir yayır. Ancaq eşidilən nal səsi təbiətin xoşbəxt ahəngini pozur.

Səhər tezdən bu ahəngi pozdu nal səsi,

Daşlı meşə yolu ilə gəlir bir atlı.

Yaxındakı boz bülbülün susdu nəğməsi,

Sığırçınlar uçub getdi toylu, büsatlı...

Köhnə rəislə dil tapıb meşəni talayan meşəbəyi təzə rəisin gəlməyindən narahatdır. O, təzə rəislə də dil tapmaq istəyir, ancaq buna nail olmur, arzuları gözündə qalır. Təzə rəis namuslu, vətən təbiətini göz bəbəyi kimi sevən bir insan olduğu üçün təbii sərvətlərimizin düşmənlərinə qarşı amansız mübarizə aparır. Bütün bunları maraqlı detallarla əks etdirən müəllif poemanı aşağıdakı misralarla bitirir:

Cüyür çıxdı talalığa, marallar döşə,

Ağacdələn, elə bil ki, qaval çalırdı.

Uğultulu, səksəkəli, fəğanlı meşə

İlk dəfəydi rahat-rahat nəfəs alırdı.

Q.Qasımzadə yaradıcılığında lirika ilə epizm vəhdət təşkil edir. Lirika ilə epizmin vəhdəti Q.Qasımzadənin yaradıcılıq nümunələrinin əksəriyyəti üçün xarakterikdir. Vətənin hər qayası, otu, yarpağı, ağacı onun əsərlərində yeni məna kəsb edir, müasirlərimizin zəngin mənəvi aləmini açmaq üçün bədii vasitəyə çevrilir.

Şairin ayrı-ayrı vaxtlarda nəşr olunmuş kitablarında toplanan şeirlərin əksəriyyətinin təbiət mövzusunda olması da təsadüfi deyil. Hələ körpəlik vaxtlarından təbiətlə sıx ünsiyyətdə olan şair ömrü boyu bu gözəlliyin təsirindən çıxa bilməmiş, böyük vurğunluqla, dərin məhəbbətlə Azərbaycan təbiətini tərənnüm etməkdən yorulmamışdı. Özü də bu şeirlərin əksəriyyəti sadəcə təbiət lövhələri deyildir. Şairin vətəndaşlıq mövqeyi bu əsərlərin də ideya istiqamətini şərtləndirən amillər sırasındadır. Qasım Qasımzadənin əsərlərinin ümumi ruhu anamız təbiəti, vətənin gözəlliklərini göz bəbəyi kimi qorumağı təlqin eləyir. Özü də ən maraqlı cəhətlərdən biri budur ki, görkəmli söz ustası öz fikirlərini birbaşa oxucuya yönəltmir, şüarçılıqdan, çağırışdan uzaq qaçır. Onun əsərlərinin ümumi ruhu vətəndaşlıq duyğuları ilə yoğrulduğundan, bu şeirlərin təsir gücü çoxdur, sirayətedicidir.

Akademik Bəkir Nəbiyev düz 40 il əvvəl dərc olunmuş "Bir cüt qanad" adlı məqaləsində yazırdı: ''Müasir kənd, onun adamlarının zəngin mənəviyyatı, dünyanın bir çox iqlim qurşağına məxsus nadir hadisələrin qovuşduğu Azərbaycan təbiətinin vəsfi Q.Qasımzadə lirikasının başlıca mövzularındandır. Şeir və poemalarından ibarət kitablarına ''Bizim kənd'', ''Bizim dağlar'', ''Dağlar buraxmır məni'', ''Bənövşə yarpağı'' və sair adlar verməsi, yüzlərlə şeirini əzəmətli dağlarımıza, gur şəlalələrimizə, zümrüd göllərimizə, zəngin üfüqlərimizə, yaşıl meşələrimizə, bərəkətli tarlalarımıza, dünyanın əşrəfi olan insanlara, ana torpağı canlandıran, əkən, becərən, bol məhsul toplayan müasirlərimizə, onların duyğu və düşüncələrinin təşrihinə həsr etməsi dediyimizə sübutdur''.

Vətənə, onun təbiətinə sonsuz məhəbbət Q.Qasımzadənin, demək olar ki, bütün yaradıcılıq nümunələrində bu və ya digər şəkildə öz bədii əksini tapıb. Şairin ''Bənövşə yarpağı'' adlı şeiri onun yaradıcılığı üçün son dərəcə xarakterik bir poetik nümunədir. Dünya xəritəsinə baxanda Azərbaycanın bənövşə yarpağını xatırlatdığını söyləyən şair öz oxucusunu bu kiçik ölkənin səyahətinə aparır. Onun bənzərsiz təbiətini vurğunluqla tərənnüm edən şair vurğunluqla, məmnunluqla söyləyir ki, Azərbaycanın gözəlliyi bütün dünyanı bənövşə ətri tək tutub. Sən demə, bənövşə yarpağına böyük bir gözəlliklər diyarı sığışarmış.

Q.Qasımzadənin poeziyasını yüksək peşəkarlıqla araşdıran görkəmli ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayev tamamilə doğru qənaətə gəlmişdi ki, "şeirimizin xəritəsində belə bir sabitlik qoruğu var: təkrarsız bədii ərazi, elm-ürfan səltənəti, halallıq qalası. Bənövşə yarpağı boyda, vətənin qartala bənzəyən öz xəritəsi şəklində öz şeirini ürək qanı ilə bənövşə yarpağına yazan Qasım Qasımzadədir. Vətənin, şairin və millətin poeziyası vəhdət təşkil edir bu poeziyada. Q. Qasımzadə poeziyasında hər ot, hər çiçək, ağac, yarpaq, dağ, dərə poetik obraz səviyyəsinə yüksəlir. Şairin əsərlərində adı çəkilən İşıqlı dağı, Dəlidağ, Murov, Kəpəz, Göygöl, Kür, Araz, Həkəri, Bərgüşad, Ağa çayı, Çayzəmi, Salvartı yaylağı və onlarca bu kimi adlar poetik məna kəsb edir, Azərbaycanın ucalıq, dərinlik, saflıq, təmizlik simvoluna çevrilir".

Q.Qasımzadə poeziyası bənzərsizdir, obrazlıdır, Azərbaycan təbiətinə məhəbbət motivləri şairin vətəndaşlıq duyğuları ilə yoğrularaq səfərbəredici gücə malik sənət əsərlərinin yaranmasına səbəb olub.

Rafiq YUSİFOĞLU

525-ci qəzet.- 2023.- 10 iyun.- S.15.