Şekspir dünyası

(Əvvəli ötən çərşənbə sayımızda)

"Makbet" faciəsi

"Makbet" pyesi ilə Şekspir qısa da olsa, çox təsirli faciəni yaratmaqla qəhrəman və ambisiyalı adamın qətllər yolu ilə şotland taxt-tacına dırmaşdığını, hakimiyyəti əlində saxlamaq üçün terrora əl atdığını təsvir edir. Pyes ilk dəfə 1611-ci ildə "Qlobus" teatrında tamaşaya qoyulmuşdu, çox güman ki, əsər Şotlandiyada doğulmuş I Ceymsin hələ İngiltərə kralı olmasından əvvəl oynanılmaq üçün teatra verilmişdi. 1605-ci ildə isə sarayda göstərilmişdi. Şekspir əsərinin materialını Holmşedin "Xronikaları"ndan götürmüşdü, orada Ceymsin elan edilməmiş əcdadı Benkuo əlverişli qaydada işıqlandırılır.

Pyes həmçinin Şotlandiyanın və İngiltərənin bir sadə kralın hakimiyyəti altında birləşdiyi məkan barədədi, axı Ceyms özü də bunu etmişdi, siyasi təbliğatla dolu idi. Bütün Şekspir faciələrində olduğu kimi, "Makbet" də başlıca olaraq siyasətə aid olmayıb, daha çox insanın öz protoqonistinə xas olan çapığı yada salır. Onun nəcib müharibə qəhrəmanından tiran xüsusiyyətli qatilə çevrilməsini vurğulamaqla, daha çox onun faciəsini göstərir.

Aktyorlar öz hərəkətlərinə başlamamışdan əvvəl Şotlandiya kralı Dunkan öz lordlarını Norveçə müdaxilə etmək üçün döyüşə aparır. Lakin bir lord Kaudor Teyni Norveçi dəstəkləyən xainlərə qoşulur. Kaudor Teyni və ya Tanı Şotlandiyada irsi per tituludur, kral tərəfindən verilir. Pyesin tamaşası açılanda, Makbet öz igidliyini sübut edir, şotland qoşunlarını düşməni təslim etməyə aparır. Dunkan Kaudor Teynini öz xəyanətinə görə edam etmək qərarına gəlir və bu titulu isə yeni döyüş qəhrəmanı Makbetə ötürmək istəyir. Makbetsə eşidəndə ki, titul ona bəxş ediləcəkdir, yadına saldı ki, bunu ona bir az əvvəl üç falçı demişdi. Bundan sonra o, öz faciəvi şəkildə olan aşağı yuvarlanmasına başlayır.

Cadugərlər həm də ona demişdilər ki, Makbet Şotlandiyanın kralı kimi taclanacaqdır və krala çevriləcəkdir. Nəticədə Makbet Dunkanın onun özü tərəfindən öldürülməli olduğu barədə arvadının dediyi ilə razılaşır. Hadisə başlıca olaraq Şotlandiyada, döyüş meydanında və qəsrlərdə cərəyan edir. Bir sıra səhnələr sərbəst tarixi xarakter daşıyır, bunlara, Norveçə qarşı vuruşun başlanması və Dansineyndəki sonuncu mühasirə aiddir.

Şotland düzənliyi cadugərlər yuvasına çevrilir və qəsrlər təxəyyül fantaziyaları ilə aşıb daşır. Ağır və soyuq faktlar hazır vəziyyətdədir. "Makbet"də heç bir geri qayıtma nöqtəsi gözə dəymir. Üç falçı tufanda yığışıb, Makbetlə görüşmək üçün qəsd hazırlayırlar. Döyüş düşərgəsində kral Dunkan öyrənir ki, Makbetin igidliyi müdaxilə vaxtı Norveç üzərində qələbə çalması ilə nəticələnmişdir. Kaudor Teyni xainə çevrilmişdir, edam ediləcəkdir və onun titulu Makbetə keçəcəkdir.

Benkuo və Makbet döyüşdən qayıdırlar və əvvəlcədən dəyişikliyi xəbər verən cadugərlər tərəfindən salamlanırlar. Makbet Kaudor Teyni olur, sonra isə Şotlandiyanın kralı olacaqdır və Benkuonun övladları da kral ola bilərdilər. Makbet "Kaudor Teyni" kimi salamlananda, o, həm də krala çevrilmək barədə düşünməyə başlayır.

Kral Dunkan onu qəhrəman kimi salamlayır və hətta onun İnvernvessə səfərini təşkil edir. Kemberlənd şahzadəsi və onun varisi Makbetə görə "qara və dərin" hisslər keçirirlər. Ledi Makbet ərinin göndərdiyi məktubdan peyğəmbərliklər barədə oxuyur, lakin arvadı onu inandırır ki, tacı ələ keçirmək üçün o, "həmçinin insan xeyirxahlığının südü ilə doludur". Qadın bildirir ki, onu kral etmək üçün lazım gələn bütün cinayətləri özü icra edəcəkdir.

Kral Dunkan Makbetin qəsrinə qonaq kimi gəlir. Şam yeməyi hazırlanmışdır. Makbet özünün "sıçrayan ambisiyası" ilə üz-üzə dayanır. O, Dunkana xətər yetirməmək üçün ikinci düşüncəyə də malikdir. Lakin Ledi Makbet onu daha cəsarətli olmağa məcbur edir. O, xidmətçiləri öyrədəcəkdir ki, kralın dərin yuxuya getməsini hiss etdikdən sonra özləri də yuxuya dalsınlar və onlar sonra asanlıqla qətldə ittiham ediləcəklər.

Dunkanı öldürməyə hazırlaşanda Makbetin gözünə hansısa bir görüntü dəydi, ona görə şübhələnməyə başladı. Gecənin yarısı zəng səsləndikdə Makbet artıq hərəkət etməyə qərar verdi. Makbet xəbər verir ki, "öz işini görmüşdür", yəni Dunkanı öldürmüşdür. Ledi Makbet görür ki, otağın içində qətl silahını atmaqda o, gecikir, orada isə otaq xidmətçiləri hələ də mürgüləyirdilər. Əri cinayət səhnəsindən uzaqlaşmaqdan imtina edəndə, Ledi Makbet onu qorxaqlıqda ittiham edir: "Yatan və ölü adam./ Ancaq budur mənzərə". Başına döyən Makbet artıq qətli törətdiyinə görə peşmandır. Xidmətçi isə içmişdir. Makbeti qəsrin qapısında salamlayır, fikirləşir ki, içki yatmağa və seksə effekt verir.

Makbet kralın cəsədini gördükdə qışqırır ki, qətl baş vermişdir. Ledi Makbet özünü təəccüblənmiş kimi göstərir. "Bizim evimizdə" bu dəhşətin necə baş verdiyini soruşur. Lennoks otaq xidmətçilərindən şübhələnir, çünki onların xəncərləri qanla örtülmüşdür. Makbet əlavə edir ki, bu şəraitdə o, özü, onların aydın cinayətlərinə görə otaq xidmətçilərini öldürərdi.

Dunkanın oğlanları öz həyatları üçün qorxduqlarından qaçırlar. Malkolm İngiltərəyə, Donanbeyn isə İrlandiyaya. Tezliklə, Məkdaff onlardan öz atalarını öldürməyə görə şübhələnir. Makbet artıq Dunkanın varisi adlandırılır və Şotlandiya kralı kimi taclanacaqdır.

Benkuo Makbetin taxt-taca qalxmasına təəccüblənir və deyir ki, axı onun öz oğlanlarının kral olacaqları əvvəlcədən qət olunmuşdu. Makbet onu şam yeməyinə dəvət edir; Benkuo Makbetə deyir ki, o, öz oğlu Fleans ilə birlikdə getməlidir, lakin bayram vaxtı qayıdacaqdır. Təklikdə, Makbet belə nəticəyə gəlir ki, kralı yalnız "bəhrəsiz tacı" daşımaq üçün öldürdü, gələcəkdə Benkuonun uşaqları da bu tacı gəzdirəcəklər. Makbet qatillərinə təlimat verir ki, Benkuonu və Fleansı öldürməyə o, özü şərik olacaqdır. Ledi Makbet fikrə dalmış ərinə təsəlli verməyə çalışır.

"Nə olmuşdursa, olmuşdur". Lakin Makbet dəli olmaq dərəcəsindədir, qorxur ki, Benkuonun oğlu sağ qalacaqdır. Makbet arvadına deyir ki, onun bir sxemi vardır, o, həyata keçirilməlidir.

Benkuo öz oğlu Fleansla səyahət edəndə, Makbetin bu məqsəd üçün tutduğu qatillərdən biri tərəfindən o, öldürülür, lakin Fleans qaçıb təhlükədən qurtarır.

Makbet şam yeməyinə gedəndə, Fleansın qaçmasına görə aqoniya keçirir. Ledi Makbet təkid edir ki, o, şam yeməyinin sahibi olduğuna görə mərasim keçirilməlidir. Makbet Benkuonu kralın yerində gördükdə, əvvəlki coşqun ruhunu itirir.

Makbet guya məclisdə iştirak edən Benkuo ilə danışır, qonaqlar məəttəl qalırlar. Ledi Makbet qonaqların hər birinə deyir ki, o, bu qeyri-adi davranışı ilə uşaqlıqdan əziyyət çəkir. Lakin arvadı Makbeti xəbərdar edir ki, o, hallüsinasiyadadır. Makbet əmin olanda ki, o, Benkuonu görmüşdür, arvadı onu "dəliliyə düşmüş tərbiyəsiz" adlandırır. Qonaqlarına Makbet arvadının onu "qeyri-adi cəsarətsiz" adlandırdığı barədəki nə vaxtsa baş vermiş bir əhvalatı danışır. Kabus isə qayıdır və Makbetə bərkdən müraciət edir. Məclis bu vaxt Makbetə daha yaxşı sağlamlıq arzu edənlərin səs-küyü ilə doludur. Özəl qaydada Makbetə deyirlər ki, onun arvadı daha çox qan axıtmağa başlamışdır və əlavə edirlər ki, Məkdaffin şam yeməyini buraxması səhvdir. Sabahısı gün Makbet cadugərləri axtaracaqdır.

Lennoks düşünür ki, Makbet kralın qatillərini öldürməkdə düzgün hərəkət etmişdir. O, həmçinin inanırdı ki, şahzadələr kimi Fleans da atasını özü qətlə yetirdikdən sonra qaçmışdır. Lennoks öyrənir ki, Məkdaff şam yeməyinin buraxmasına və İngiltərəyə qaçdığına görə biabır olacaq, ona pis münasibət göstəriləcəkdir. Orada Dunkanın oğlunu kral Eduard qəbul etmişdir, bu vaxt Məkdaff isə kraldan Makbetə hücum etməyi və Şotlandiyaya təhlükəsizliyini qaytarmağı xahiş edəcəkdir. Baş verən hadisələrin inkişafından təşvişə düşən Makbet həmçinin müharibəyə hazırlaşır.

Üç cadugər öz işlərini görəndə, Makbet onlardan nəsə soruşmağa gəlir. Cadugərlər bu vaxt yalvarırlar ki, onun gözlərinə görünənlərin üçü ona cavab versin. Birincisi, "onu Məkdaffa görə xəbərdarlıq edir", ikincisi onu "söyüş söyməyə həvəsləndirir. / İnsanın hakimiyyəti o, qadın tərəfindən doğulduğu üçün heç nədir./ Makbetə xətər toxundurulacaqdır". Üçüncüsü, krala məlumat verir ki, "Böyük Britaniya Meşəsinə heç vaxt qalib gələ bilməyəcəkdir / Böyük Britaniya Meşəsi ona qarşı çıxacaqdır".

Xəbərlərdən həyəcanlanan Makbet həmçinin soruşur ki, əgər Benkuo xətti hökmranlıq etsə, necə olacaqdır? Axırıncı görüntü gələcəyin krallarını Benkuonun törəmələrindən olmaqla, onların Makbeti dəhşətə salacaqlarını deyir. Cadugərlər qeybə çəkiləndə, o, öyrənir ki, Məkdaff İngiltərəyə qaçmışdır. Özünü tərəddüd etdiyinə görə lənətləyir, axı onun niyyəti Məkdaffi öldürmək idi. Bundan sonra o, öz niyyətlərini həyata keçirəcəkdir, onlardan birincisi Məkdaffi ailəsinin öldürülməsi olacaqdır.

Ledi Məkdaff şotland zadəganı Rossdan soruşur ki, niyə onun əri onu və uşaqlarını tərk etmişdir. Məkdaffa indi xain yarlığı vurulmuşdur. Ross izah edir ki, o, əgər ölkəni tərk etmişdirsə, bu, ya ağılın itməsidir, yaxud da qorxudandır. Ledi Məkdaff oğlundan soruşur ki, atası olmadan o, nə edəcəkdir. Suala cavab verən uşaq deyir ki, Makbetin adamları onu və anasını öldürməyə gəldikdə, bir oğul kimi məsuliyyət daşıyacaqdır.

İngiltərədə kralın qəsrində Dunkanın oğlu Malkoln Məkdaffin rıtsarlarının loyallığını yoxlayır. Malkolm deyir ki: "Məkdaffın qəflətən arvadını və uşaqlarını tərk etməsinə görə ondan şübhələnmişdir". Sonra o, iddia etdi ki, idarə olunmayan qüsurlardan əziyyət çəkmişdisə, o, Makbetdən pis hökmdar olacaqdır. Məkdaffi isə bu qeyri-adi metod narahat edir.

Həkim məlumat verir ki, ingilis kralının qolunun ağrıması sağalmışdır. Ross gəlib çıxır, birinci olaraq Şotlandiyadan olan xəbərləri çatdırır. Sonra ayrıca bildirir ki, Məkdaffin bütün ailəsi məhv edilmişdir. Məkdaff soruşur: "Mənim bütün yaxşı adamlarımmı?" Malkolm deyir ki, "o, bir insan kimi bunları hiss etməlidir". Malkolm lorda təkid edir ki, "Qoy qüssə çəkim./ Bunu acığa çevirsin". Məkdaff indi ilk növbədə Şotlandiyanın iblisinə çevrilmiş Makbetdən qisas alacaqdır. Malkolm elan edir: "Bizim qüvvəmiz artıq hazırdır".

Həkim müşahidə edir ki, Ledi Makbet yatanda gəzir və onun əlini qanla örtülmüş kimi təsəvvür edir. Dansineyndən kənarda Şotlandiya lordları Britaniya Meşəsi yanında ingilis əsgərlərini qarşılamağa hazırlaşırlar. İngilis qoşunlarına Malkolm, Məkdaff və ingilis generalı Syuard başçılıq edir. "Onlarda intiqam alovlanır?" - şotland qiyamçısı deyir. Makbet belə xoş olmayan xəbərlərə cavab verir ki, qoşunlar Şotlandiyaya qarşı səfərbər olunmuşdur və Ledi Makbet sağalan deyil. Yaxınlıqdakı əsgərlər Britaniya Meşəsindən kəsilmiş ağac qanadını kamuflyaj kimi istifadə edirlər və Makbet pis xəbərlər alır: arvadı özünü öldürmüşdür. Makbet isə özünün öldürülə biləcəyinə inanmır və vuruşa girərək general Syuardın oğlunu öldürür. Elan edir ki, "Sən əbəs yerə anadan olmuşdun". Lakin Makbet bu vaxt Məkdaffla üz-üzə gəlir, o, "anasının bətnindən çıxmışdır./ Vaxtından əvvəl yetişmişdir". Sezar bölməsi tərəfindən doğulmuşdur sözlərini əlavə edən Məkdaff isə Makbeti öldürür.

Makbetin başını gətirəndə, şotland kralı kimi Malkolm onu salamlayır. Şotlandiya "Ölü qəssabdan və onun şeytana bənzər kraliçasından" azad olur. Malkolm bütün gələnləri öz taclanmasına dəvət edir.

"Makbet" əsəri böyük maraqla və entuziazmla oxunur və elə bil ki, göz qarşısında qəribə tamaşa yaranır. "Makbet"i çoxları şotland pyesi adlandırırlar. Xurafat ilə əhatə olunmuş "Makbet" dünya teatrlarında dolaşmağı bacarır.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2023.- 14 iyun.- S.14.