Məhəbbəti hürriyyətə qurban verən
O anadan şair doğulmuşdu və bütün başqa əsərlərindən - bir
neçə poeması,
romanı, pyesi, gündəlikləri, yol qeydləri, siyasi məqalələri silsiləsindən
savayı, 26 illik sərgüzəştlərlə dolu sürəksiz ömür içərisində
necə yazıb çatdırdığı heyrət
doğuran minə yaxın şeiri qalıb. Amma bizə bircə şeiri çatmasaydı belə,
ömür yolunun və kəc bəxtinin keşməkeşlərindən,
bitməz qarşıdurmalarından
agah olan hər kəs tərəddüdsüz təsdiqlərdi
ki, bu aqibətin sahibi mütləq şair olub. Qisməti olan ömür yolu lap başlanğıcdan, ilk uşaqlıq
illərindən onu həyata hamı kimi deyil, fərqli
- bir qədər şairanə, bir az filosofcasına baxmağa və ayrı cür görə bilməyə səmtləndirmişdi.
İlk şeiri 1842-ci il mayın
22-də, 19 yaşında ikən
işıq üzü
görüb. Əlyazmasını
poçtla redaksiyaya göndərib, onlar da çap ediblər. Bundan sonra yeddicə
il yaşayıb. Nə
yaradıbsa, hamısı
o 7 ilin bəhrəsidir
və həmin 7 ildə yüz cür sıxıntılar,
təqiblər, döyüşlər
axarında çırpına-çırpına
macar ədəbiyyatının
heç vaxt sönməyəcək ulduzuna
çevrilməyi bacarıb.
Onu, yaşadığı 26 il boyunca
bədxahlar, paxıllar,
nadanlar mütəmadi
incidib, ömrünə
zəhər qataraq dirigözlü öldürmək,
həyatdan çiyrəndirmək
üçün əlləşən
xəbislər də az olmayıblar. Qara bəxtində, düyünlü alın yazısında elə diri-diri öldürülməyi
də binədən cızılıbmış - 1849-cu il iyulun 31-də Transilvaniyada
onun son saatı çatır. O əbədi
ayrılıq anı ilə bağlı xeyli rəvayətlər
var. Bir hekayət də
budur ki, savaşda həlak olmuş və bəziləri də ağır yaralı döyüş yoldaşları ilə bərabər Şandoru da
qardaşlıq məzarına
dönəcək nəhəng
çalaya tolazlayırlar.
Cəsədlərin üstünü
torpaqla örtməyə
başlayanda, şair zarıyır: "Məni
basdırmayın, mən
sağam, mən Petöfiyəm". Düşmən
əsgəri bu səsə məhəl qoymadan soyuqqanlılıqla
əlindəki beli növbəti dəfə torpaqla dolduraraq Şandorun üstünə
atır...
Şandor
Petöfinin ədəbi
kəhkəşanda parladığı
1844-1848-ci illər macar
ədəbiyyatı tarixində
"qızıl dövr"
kimi dəyərləndirilir.
Məşhur macar romançısı Mor Yokai (1825-1904) yazırdı
ki, "Şandor Petöfi
bir kometa kimi səmaya dikəldi, ən yüksək nöqtəyə
yetişərək həmin
ucalıqda da qaldı.
İtmədi, enmədi,
indi də həmin yüksəklikdə
parlamaqdadır".
Yeri göylər olan Şandor Petöfini diri-diri torpağa gömdülər. Onu göylər adamı edən Allah idi, amma bu nur
parçasının, Özünün
bu nadir Əsərinin
nəfəs ala-ala, gözü
görə-görə, sağ
ikən torpağa basdırılmağından da hər
şeyi bilən və görən Allah xəbərdar deyildimi?
Onsuz da Şandor müxtəsər
həyatı ərzində
o qədər ölüb-dirilmiş,
o qədər məhrumiyyətlər
və təqiblər yaşamışdı ki, ölüm
hürküsünü çoxdan
içərisindən qovmuşdu.
Yazılı sübutu
var - bu sətirləri
həmin faciəli sonluqdan neçə illər öncə qələmə alıb:
"Fikirləşirdim ki, şeirlərimi
sata bilsəm, yaxşı olar. İşdir, sata bilməsəm, yenə yaxşıdır. Onda ya acından keçinərəm, ya donub ölərəm. Ən azı mənim əzablarım sona yetər".
12-13 yaşları olanda Şandor artıq slovak, alman, latın, fransız dillərini bilirdi. Amma onun ana dili macarca idi.
Əsl sənətkarı heç
vaxt yalnız ata-anası doğmur. Hər böyük sənətkarın digər,
bəlkə də daha əsas valideyni onu doğan
mühitdir. Əslə-kökə
qalsa, Şandor Petöfi ikdiş idi - anası slovak qızı idi. "Mənim dinim xalqımdır" deyən Şandor Petöfi macar ruhunun övladı idi, ona bir
şair olaraq canı və qanı macar ədəbiyyatı verdi,
o, bütün varlığıyla
sonacan məhz macar olaraq qaldı
və macarlar yurdu üçün canını qurban verməyə hər an hazır olduğunu yalnız şeirlərində,
məqalələrində, məktublarında bəyan
etmədi. Həm də hər an ən dərin səmimiyyət və qətiyyətlə buna hazır
oldu, digərlərini
də eyni fədakarlığa səslədi:
Alçaq, iyrənc, heç
- o kimsə
Bu gün doğma Vətənindən,
Ona daha əzizdirsə,
Vecə
gəlməz quru bədən...
Şandor
Petöfinin ilk kitabının
haçan çıxdığı
bəllidir. 1844-cü ildə
Şandor qoltuğunda
şeir dəftərləri
gəlir Budapeştə,
naşirlərə üz
tutur, üz göstərmirlər, başdan
eləməkçün onu
"Milli çevrə" adlı cəmiyyətə
yönəldirlər. Etinasızlıqla
qarşılanır, ancaq
millətə sözdən
don biçməkçün bu dünyaya gəlmiş gənc şairə adı tarixə düşməyə
layiq bir macar dərzi dayaq durur. Nəşr
üçün maddi
kömək edəcəyini
söyləyib bəlli
bir məbləği ortaya qoyur və
ona digərləri də qoşulur. Və 1844-cü ilin oktyabrından 1846-cı ilin
aprelinədək Şandor
Petöfi 5 dəfə
doğulur - 5 şeirlər
toplusu basılır. İldırım sürəti
ilə şöhrətlənir,
dönüb olur bütün macarların ən istəkli şairi, şeirləri dil-dil gəzir, yazdıqları nəğmələşir,
bu arada gözügötürməz bədxahların
başqa şeyə gücü çatmayanda mırıldanırlar ki, "Bu adamın əsl-nəcabəti
başqadır, onun macarlığa nə aidiyyəti?!"
Rəzillər elə deyirdi, macar anaları isə balalarına Şandorun şeirlərini
layla kimi oxuyurdular...
Gənc
idi, ilhamlı idi, gözəllik vurğunu idi və təbii, eşqə də düşürdü. Bu şeiri
də bir qəşəng macar qızına yazmışdı:
Ah, sevgi dediyin necə
inadkar,
Bənzər bir qaranlıq, dərin quyuya.
Eşqin
ürəyimə düşdüyü
vaxtdan,
Özümü hiss etdim həmin
quyuda.
Ancaq bu misralardakı həqiqət yalnız Şandorun göyçək
qız-gəlinə deyil,
elə yurduna, xalqına, məsləyinə
məhəbbətində də
həmişə qarşısına
çıxacaq. Sevgiləri
yolunda çox məşəqqətlər yaşamalı
olacaq.
Şandor
Petöfi ömrünün
bitməsinə az qalmış, 1848-ci il iyunun
16-da bir jurnalist dostuna məktubunda ürəyini belə açırdı: "Sən
elə təsəvvür
edirsənsə ki, mənim
nəzərimdə xalq
idealdır, yanılırsan.
Yox, dostum, mən də xalqı heç vəchlə ideal, yaxud sənin təsvir etdiyindən artıq təsəvvür etmirəm.
Ancaq mənim həyatdakı başlıca
məqsədim budur
ki, xalq indi olduğu vəziyyətdə
qalmasın. Xalqı daha nəcib etmək və maarifləndirmək, çoxlarının
qənaətincə, Sizif
əməyidir. Ancaq mən əksini düşünürəm. Ona görə
də xalqın maraqları uğrunda mübarizə aparmağa güc tapıram. Mən gözəl günlərə qədər
yaşamasam da, başqaları
o günlərə yetişəcək.
Qoy hətta mənim əməklərimin
izi belə bu böyük millət işinin içərisində itib-batsın.
Qoy mənim adımı xalqı dəyişmək yolunda çalışmışların sırasında heç
yad eləməsinlər, istənilən
halda, mən bəxtiyar öləcəyəm.
Çünki böyük
fərəh hissi ilə dərk edirəm ki, insanların tapınacağı o müqəddəs
suya mənim də əlimdən bircə damcı düşüb".
Millətinə bu təmənnasız
eşq elanına, Vətəni naminə bitməz mübarizələrdə
mərdanəliklə keçdiyi
fırtınalı yollara,
qələmiylə yaratdığı
solmaz gözəllik dünyasına görə
bu ölməz Macar Oğluna, Macarıstanın qurbanı,
fədası, bu sevimli Vətən Yavrusuna var olduğu müddətcə macar xalqı minnətdar olmaya bilərmi?!
Azərbaycanda Şandor Petöfi
həmişə sevilib
və onun şeirlərini - Əhməd
Cəmildən, Nigar Rəfibəylidən başlayaraq,
ta Xəlil Rza və Ağasəfaya qədər - çoxları
dilimizə çeviriblər
və yeni tərcümələr
də yaranmaqda davam edir.
Bu gün Şandor Petöfi poeziyasına Azərbaycandakı maraq sırf həmin irsin bədii məziyyətləri ilə
bağlıdırsa, sovet
dönəmində bundan
əlavə mühüm
bir siyasi səbəb də vardı. Şandor Petöfinin xalqın azadlıq eşqini, boyunduruqlardan qurtulmaq, öz taleyinin sahibi olmaq kimi
çılğın diləklərini
ifadə edən şeirlərini Azərbaycan
dilində səsləndirən
şairlərimiz həm
də öz könüllərini toxtadır,
ürəklərini boşaldırdılar.
Bizim özümüzün
bunları demək, yazmaq ixtiyarımız yoxdu, amma başqa
ölkələrdə bu
sayaq başqa cü rdüşünənlərə
nə qədər şərik olur-san ol, sərbəstsən.
Senzura yasaqlarının yaratdığı
maneələr söz
ustalarımızı vadar
edirdi ki, sovetin bizim dilimizdən səslənməyə icazə
vermədiyi mətləbləri
icazə verilən üsullardan istifadə ilə xalqa çatdırsınlar. Afrika zəncilərinin
azadlıq uğrunda mübarizələrindən yazmağa,
onlarla həmrəy olmağa yol açıq idi.
Əlcəzairlilərin fransız müstəmləkəçiliyinə qarşı mübarizəsinə
Azərbaycan ədəbiyyatında
silsilə şeirlərin
həsr edilməsi də, bununla pərdələnərək, öz
müşküllərimiz və
azadlıq diləklərimizdən
söz aça bilmək fürsəti idi.
Şandor
Petöfinin macarların
əsarətə qarşı
hayqırışlarına həsr olunan, xalqın haqları uğrunda çarpışmalara
səsləyən şeirlərini
tərcümə edərək
Azərbaycanda nəşr
etməyə də siyasi senzuranın qadağası yox idi. Ürəyi deşən gerçəkləri,
gizli mətləbləri
çatdırmağa imkan
bu qədər idi və qələm
adamları da o saf nəfəslikdən azadlığın
havasını udur, həmin təmiz istiqlal havasını insanlarımıza da çatdırırdılar.
Başqa sözlə,
sovet onillərində
Şandor Petöfi azərbaycanlılar üçün
macar dilində yazaraq, həm də Azərbaycanın və azərbaycanlıların
ülvi niyyət və istəklərini dilə gətirmiş söz ustası idi, macarların olduğu qədər həm də bizimki idi.
Və sosializm düşərgəsinin
təntənəli çağlarında,
bu düşərgəyə
lərzə salan
1956-cı ilin oktyabr-noyabrında
baş vermiş, əks-sədası dünyaya
yayılmış məşhur
Macar İnqilabında
Şandor Petöfi də sağ idi, meydanlarda irəliləyən dəliqanlıların
arasında idi, əslində bu etirazlar dalğasını
coşduran həm də onun püskürməyə
daim hazır olan, vulkanlar daşıyan şeirləri
idi.
Şandor
Petöfi himnə, millət şərqisinə
çevrilən "Milli nəğməni"
XIX yüzilliyin ortalarında
macarlar üçün
yazmışdı, lakin
XX əsrin son çərəyində
dəyişməyə başlayan
dünyada, müstəqillikləri
yolunda ayağa qalxan onlarca xalqdan ötrü bu qoşqu həm
də onların öz nəğməsi idi.
Şandor
Petöfi və şeirlərinin mayası
bu amallarla yoğurulmuş daha neçə dünya şairinin bu qəbil yurdçu nəğmələri hələ
bundan belə də neçə əsir, məhkum xalqa "Qalx!" deyəcək!
Ey madyar qalx! Vətən
səslər!
Gec deyilkən, seçim elə -
Ya qalırsan sən bir nökər,
Ya azadlıq gələr elə!
And içərək həmişəlik
Macar Rəbbinə, deyirik:
Heç
vaxt qula çevrilmərik,
And içirik əbədilik!
Macarın uludur adı,
Layiq qədim şöhrət-şana.
Döyüşdən öncə bu andı
İçək macar Tanrısına:
Heç
vaxt qula çevrilmərik,
And içirik əbədilik.
Şandor
Petöfi üz tutduğu hər səmtdə birinci olmaq üçün gələnlərdən idi,
qəzavü qədərin
doğurduğu bütün
barıları aşaraq,
daim üstün, qalib olmağı bacardı və son olaraq da torpağın üstündə ona
26 il ömür möhləti ayırmış
Qisməti yendi - 200 ildir ki, diridir, hələ daha uzun həyatı da qarşıdadır.
Şandor
gənc idi, ürəyi də, qələmi də sevda ilə dolu idi. Çoxüzlü
həyatda birüzlü
olub yaşamaq çətin idi.
Zərif
ruhun daşıyıcısı
- təbiətən şair,
aktyor olsa da, Şandor Petöfi taleyini hərbçiliklə
bağladı, ancaq kazarmada oturan deyil, barıt qoxusunun nə olduğunu anlayan, döyüş meydanına
mərdanəliklə atılan,
ölüm gətirən
güllədən qorxmayan
zabit oldu. Bəlkə də o, mahiyyəti ilə daha çox əsgər idi, çünki uşaqlığından
üstünə od-alov
kimi gələn bəlalara sinə gərərək təslim
olmamaq, daim irəli şığımaq
ona xas idi.
Elə gərilmiş
misralarından da bitməyən
mübarizələrinin qaynar
nəfəsi gəlir.
Yaşı elə yaşı
idi, vurulmaya da bilmirdi. Gözəlliyə
də məftun idi. Sevdiyi qızlar
da vardı. Şandor kimi birüzlü, bütöv, mərd adam sevgisinə dönük çıxa bilərdimi? Çox da gənc idi, çox da ki, bu yaşda bir sevgi budağından digərinə qonmaq tez-tez rast gəlinəndir.
Axı o özü etiraf edir ki, sevgisi yolunda fəda olmağa hazırdır. Ancaq bunu da boynuna
alır ki, uğrunda ölməyə hazır olduğu məhəbbətindən
də vaz keçə bilər: Sevgilərin ən ülvisi olan bir duyğunun, məhəbbətlərin ən
alisi olan bir eşqin xatirinə! Ən coşqun məhəbbətdən
daha qüvvətli olan həmin hissin adı azadlıq eşqidir, Petöfinin "uf" demədən sevgisini qurban verməyə hazır olduğu daha uca istək
hürriyyətdir:
Sevgi, bir də azadlıq,
Nə
var bunlardan artıq?!
Mən sevgimin naminə,
Keçərəm canımdan da.
Sevgimi qurban verrəm
Azadlığın yolunda!
Dediyi kimi
də edib. Məhz belə də olub. Ona
görə də tarixdə bir məhəbbət şairi
olmaqdan daha əvvəl azadlığa
tükənməz sevginin
şairi kimi qalır. Bütün məhəbbətlər gec-tez
soyuyandır.
Sevgilərin ən
dərkedilmişi olan
azadlıq eşqindən
başqa!
Şandor Petöfini
200 yaşında da gənc saxlayan elə həmin sevgidir!
19 iyun 2023-cü il
Rafael
HÜSEYNOV
Akademik
525-ci qəzet.- 2023.- 23 iyun.- S.10.