Aqil Abbasın Odisseyası

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin "Natəvan" zalında bir neçə müddət öncə Aqil Abbasın "Çay qırağında bitib, susuz qalan ağacların sağlığına" kitabının təqdimatı oldu. Aqil müəllim 30 ildir yayımlanan "Ədalət"in təsisçisidir, uzun illər bu qəzetin baş redaktoru olub, 6 nəsr kitabının müəllifidir, "Şöhrət" və "Vətənə xidmət" ordenli, "Qızıl kəlmə" və "Humay" ödüllüdür, Əməkdar jurnalist, millət vəkilidir, bir sözlə, adı-sanı dünya-aləmlə birdir. V.Yusiflinin diliylə desək, "Bu, Aqil Abbasdır!" və sadəcə adını çəkməyin özü onun haqqında artıq çox şey deyir.

Amma Aqil müəllimin yığıncağına gələnlər gərək "Natəvan"a sığmayıb, foye və koridorlara daşa, kameralar yan-yana düzülə, fotoaparatlar şimşək kimi çaxa, parlamentdə deputat, Ədəbiyyat İnstitutunda alim, mətbuatda qəzetçi, mağazalarda gül-çiçək qalmayaydı! O istəsə, bütün bunları bir göz qırpımında eləyər, amma onda Aqil Abbas olmazdı. Mən hələ 20 il öncə "Ədalət" qəzetində "Körpü" ədəbiyyat əlavəsinə redaktorluq eləyəndə başqalarının düşüncə özgürlüyünü Aqil müəllimin necə önəmsədiyinin, mövqe üstünlüyünü işə salıb, kiminsə iradəsini zorlamaq, kimisə nəyəsə təhrik eləməkdən necə uzaq olduğunun şahidi olmuşam və ona sayğım yaranıb - vicdan sahibi olduğunu görmüşəm. Bəzən yazılarında duyğularını cilovlamayıb yetərincə jarqonlar işlətsə də, A.Abbas, əslində, ən etik yazarlarımızdan biridir. Nədən ki vicdan etik anlayışdır və onun olmadığı yerdə ən nazik ibarələri işlətsən də, bu, hansısa elitarlıq, hansısa kübarlığın əsla və əsla göstəricisi ola bilməz! Əsl kübarlıq da, ən böyük elitarlıq da vicdanlı olmaqda, məzluma, kimsəsizə dayaq durmaqdadır və A.Abbas həmişə xalqın sözünü deyib. Onun öz 70 illiyini sıradan bir yığıncaq kimi keçirməsi özü də, məncə, hər cür vicdansız təmtərağa səssiz etiraz idi. Əlbəttə, təqdimatda yetərincə nüfuzlu şəxslər - alim, tənqidçi, deputat, şair-yazıçı, jurnalist vardı, amma hiss olunurdu ki, çıxışlar, təriflər, bir sözlə, bütün bu təqdimat haqq-hesabı özəl hazırlıq olmadan öz axarıyla yaranıb və hər cür zahiri effekt çabası, nümayiş tonu, dəbdəbə ahəngindən uzaqdır - eynən Aqil müəllimin özü kimi! Bu, sadəcə Millət Vəkili yox, millətin vəkilinin, saçı-saqqalı yurd həsrəti, el-oba dərdindən ağarmış bir ağsaqqalın yığıncağını xatırladır, təqdimatla yanaşı, yazıçının 70 yaşının tamam olduğunu göz önünə alanda isə bu fakt daha qabarıq görünürdü.

Əminəm ki, yazıya Aqil müəllimin sözü yox, özündən başlamağıma təəccüblənmədiniz. Nədən ki, onun özündən danışanda sözündən, sözündən danışanda isə özündən danışdığımı bilirsiniz. Filoloji dillə desək, A.Abbas realist yazıçı, "Çay qırağında bitib, susuz qalan ağacların sağlığına" povesti isə realizm üslubundadır - yazıçı nəyi necə görübsə, elə də yazıb. Onun personajları həyati prototipləri olan, bəziləri yazıçının öz kökləriylə bağlı olduğu Ağcabədi və Ağdam camaatı, bəziləri isə müəllif də daxil olmaqla B.Vahabzadə, Rəmiş, Q.Ağsəs və sair kimi bütün ölkənin tanıdığı gerçək şəxslərdir. Amma A.Abbasın realizmi sovet yazarlarının sosrelizmi, 60-cıların psixoloji realizmi, yaxud italyanların neorealzimi deyil, hər nədirsə, bütün sosio, psixo və neo-su ilə birlikdə dünyanın dürlü yazıçıları arasında yalnız və yalnız onun özünə məxsusdur. Yəni bu əsərin metodoloji və üslubi yönləri müəllifin çoxillik fərdi daxili gəlişmə məntiqinin sonucu kimi meydana çıxıb və yazılma prosesində yaranıb. A.Abbas realizminin öz yolu var, o, başqalarını yamsılamaq bir yana, öz-özünü də təkrarlamır və yazıçı təbiəti baxımından hər dürlü üslub nümayişi çabasından uzaqdır. Onun üçün ədəbiyyat sözün gözəlini yox, düzünü deməkdir. Amma nə qədər qəribə də olsa, A.Abbasın sözünün bəzəyi öz əsərlərini hər cür bəzək-düzəkdən uzaq sadə xalq dilində yazmasından irəli gəlir və bu paradoks əksinə çevrilmə qanunundan doğur. Yəni istənilən bir şey nə qədər gəlişirsə, onun limiti bir onca tükənir və bəlli anda öz əksinə çevrilir. A.Abbasın düşüncə biçimi, yazı dili və üslubu üçün səciyyəvi olan hər cür bəzək-düzəkdən uzaqlıq da son sınıra varınca özü bir bəzəyə çevrilir, əks qütblər bir-birinə elə qaynayıb-qarışır ki, onları gülü özündən olan parçanın materialı ilə naxışı kimi bir-birindən ayırmaq çətin olur. Burda parçanın materialını gerçək olaylara, naxışlarını isə yazıçının ona vurduğu bəzəyə bənzətmək olar. Ən önəmlisi budur ki, materialla naxışların rəngi eynidir, yəni yazıçı həyat materialına nəinki üçüncü, dördüncü, yüzüncü, hətta ikinci rəngi də vurmur, öz təxəyyülü, fərqli kitablar, dürlü "izm"lərdən gələn təsir və plagiatlarla onun boyasını dəyişmir. Təsadüfi deyil ki, 114 səhifəlik povestdə cəmi bir, ya iki yerdə 60-cı illər poetik nəsrindən gələn dil-üslub təsiri duyulur ki, bunların da ümumi həcmi yarım səhifəni aşmır. Bu üzdən "literaturşinadan" A.Abbas qədər uzaq ikinci yazıçı tapmaq çətindir. O, birbaşa həyatdan, gerçəklikdən gəlir və mətnə həyatı, gerçəkliyi gətirir. Çağdaş jurnalistikamızın patriarxı C.Məmmədlinin dediyi kimi, "Aqilin əsərlərinin güc mənbəyi real həyatın özüdür". A.Abbasın Molla Nəsrəddin gülüşü, Sabir sarkazmı, C.Məmmədquluzadə tragikomizmi ilə səsləşən məqamlarına gəlincə, bunlar onun folklor və klassikadan etkilənməsindən daha çox, hamının vahid ana mətn - həyatın özündən gəlməsinin göstəricisidir. Bir sözlə, bədii söz və gerçəkliyi A.Abbas qədər aşırı eyniləşdirən ikinci yazıçımız yoxdur desək, yanılmarıq. Həyatın ən amansız gerçəklərinə göz yummadan həm də bu amansızlığın içindəcə həzin lirizm, şeiriyyət görmək və göstərmək, bu iki bir-birindən ən uzaq qütbün ortaq məxrəcini tapmaq, əkslikləri bir nöqtəyə gətirmək və sinirləri gərilmiş oxucunu bu qütblərin toqquşmasından doğan partlayışla anidən yaxalayaraq gözləri yaşarıncaya qədər kövrəltmək! A.Abbas realizminin birinci və ən qabarıq özəlliyi budur. Bəs digər özəllikləri nədir? Bu sualı cavablandırmaq üçün birbaşa söz konumuz olan povesti araşdırmağa keçməyib, yazıçının yaradıcılığına genəl bir baxış eləmək istəyirik.

lll

Yazıçı Qarabağda - Ağcabədinn Kolanı kəndində dünyaya gəlib və onu hamımızın tanıdığı Aqil Abbas eləyən Qarabağ mövzusundakı romanlarıdır. Bu romanları akad. N.Cəfərovun janr təyinatı üzrə "Qarabağnamə" başlığı altında toplamaq olar. Muğanna öz əsərlərində Muğanlıdan Odağüz planeti, Ə.Əylisli Əylisdən Eçmiədzin kilsəsinəcən gedir. A.Abbasın düşüncə orbiti isə Qarabağdan Qarabağacandır və bu yöndən o, S.Əhmədli, Elçin, K.Əfsəroğlu, E.Hüseynbəyli kimi yazıçılarla eyni müstəviyə gəlir. Görəsən, niyə Əylisli son ünvanını, cənnətini, ölməzliyini başqa din və ölkədə, Muğanna başqa inanc və planetdə, qarabağlı yazıçılar isə Qarabağda tapır. Çünki onlar qutsal məkanı Qarabağın timsalında görüb və onu başqa yerdə axtarmağı xəyallarından da keçirmirlər. Onların düşüncəsinin ilk və son ünvanı, Məkkə və Mədinəsi, "bismillah" və "əlhəmdülillahı" Qarabağdır.

A.Abbasın on səkkizinci yüzildən danışan "Batmanqılınc"ında bu ünvan özünün tarixi, "Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz", "Dolu", "Allahı qatil edənlər"də isə çağdaş səciyyəsilə əks olunur. Onun üçün dünyada ən dəhşətli şey bu ünvanı itirmək, ən böyük səadət ona qayıtmaqdır. Dünya ədəbiyatının üç-dörd ana süjetindən biri Homerlə başlayan və Coysda öz postmodernist çevrilməsini tapan Odisseya mövzusu, yəni döyüşdən sonra evə qayıdışla bağlıdır. A.Abbasın doğma yurda qayıdış ideyası üstündə köklənən qarabağnamələri onun dürlü variantlarda yazdığı odisseyasıdır. İtaka adası Odissey, Günəş şəhəri Platon və Nizami, cənnət Dante və Milton, vadiyi-vəhdət Nəsimi və Füzuli, Yoknapatof Folkner, Makonda Markes üçün nədirsə, Qarabağ da A.Abbas üçün odur! Onun tarixi və çağdaş mövzulu odisseyalarının qayəsi birdir - tarixən də, bu gün də Qarabağın əsl sahibləri bizik, bu torpaqda yaşamaq ən çox bizim haqqımızdır və heç kəs bunu bizdən ala bilməz! Türk paşası, İsmayıl qalası komendantının Suvorova ünlü məktubundakı dillə desək, göylər uçub yerə tökülər, Kürlə Araz tərsinə axar, biz Qarabağı vermərik! Qarabağ Azərbaycandır və nida!

A.Abbasın Qarabağ mövzusundakı çağdaş məzmunlu romanları toxunsan, partlayış törədəcək yüksək gərginlikli elektrik naqillərini xatırladır və bu, məntiqidir. Bu əsərlərin müəllifi nankor qonşular tərəfindən ədalətsiz savaşa çəkilən, doğma yurdundan didərgin düşən, ata-babalarının qəbirləri dağıdılan, minlərlə şəhid verən bir xalqın yazıçısıdır; sivilizasiyanın ən yüksək sınırlara ulaşdığı bir dönəmdə mağara insanına məxsus vandalizmin ən ağlasığmaz dəhşətləriylə qarşılaşan bir toplumun təmsilçisidir; supergüclər tərəfindən ikili standartlarla üzləşən, saxta nəzakət və diplomatiya maskası taxmış ən dürlü uluslararası qurumların on illərdən bəri düzənlədiyi saysız-hesabsız, üzücü dəyirmi masalarda min bir bəhanəylə ağzı boza verilən, əli hər yerdən üzülən, təklənən, sonucda "namərdin gücü var, mərdin Allahı" inancına sığınan bir ölkənin sözçüsü, ən ağrılı istəklərimizin ifadəçisidir.

Təxminən iyirmi il öncə yazdığı "Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz" romanına girişdə müəllif deyir: "Elə dərdlər var ki, onu yazmaq üçün qüdrətli qələm sahibi olmalısan. Və bu dərdi içimdən keçən kimi yazmağa qüdrətim çata bilən qədər yazdım". Yazıçı, əlbəttə ki, təvazökarlıq eləyir, çünki bu roman onillərdən bəri xalqın içində yığılan ağrı, hirs, qəzəb, hiddət, hikkə qarışıq bir qəhrəmanlıq ehtirası, vətənpərvər fədakarlığının fantastik bədii ifadəsidir. Romanın çadır şəhərciyində yaşayan, illərdən bəri anormal durum üzündən, lissabonlar, sammitlər, minskilər, atətlərin yalançı vədlərindən canı boğazına yığılan Müəllim adlı qəhrəmanı gizli yollarla, təkbaşına, ölümünü gözünün qabağına alaraq Şuşaya gedir, partlayış törədib çoxlu sayda düşmənin məhvinə səbəb olur və özü də həlak olur! Bu, təkcə bir yazıçının deyil, bütün dünyada təklənmiş bir xalqın dünyaya, yaşama, batıya, doğuya, yerə, göyə, taleyə, hətta Allahın özünə üsyanı idi və A.Abbas özgürlük dönəmi ədəbiyatımızın ən üsyankar yazıçısıdır! Ən ilginci budur ki, təkbaşına cəbhə xəttini keçən, düşmən ordusuna ciddi tələfat verərək şəhid olan, ölümündən sonra Milli Qəhrəman adı alan Mübariz İbrahimov yazıçıya məxsus eyni üsyan və onun qəhrəmanına məxsus eyni rəşadəti bir neçə il sonra həyatda göstərdi! Daha bir neçə il keçdi, Azərbaycan ordusunun xüsusi təyinatlı əsgər və zabitləri Ali Baş Komandan İlham Əliyevin çevik taktiki planı üzrə dünya hərb sənəti tarixində misli görünməmiş bir qəhrəmanlığa imza atdı - gecənin gözlənilməz vaxtı Daşaltının sıldırım qayalarını aşaraq, düşməni qəfil yaxaladı, yüzlərlə zabit və əsgərimizin şəhadəti bahasına Şuşanı düşməndən azad elədi! Sonra Azərbaycan Prezidentinin dilindən qürurla səslənən bu sözləri bütün dünya eşitdi - "Şuşa, sən azadsan!"

"Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz" romanı bədii təxəyyülün tarixi olayları önləməsinin örnəyidir. Belə bir önləməni daha öncə S.Əhmədlinin "Ömür urası" romanında görmüşdük və bu romanların hər ikisinə "fantastik" ruh hakimdir. Amma zəfərdən sonra Qarabağa elliklə qayıdışı təsvir eləyən "Ömür urası" romanı sözün həqiqi anlamında fantastik əsərdir, özü də xəyalın gerçəklik kimi təsvir olunması yönündən dünya nəsrində, olsun ki, qarşılığı olmayan fantastika! Burda fantastika prinsipcə mümkün, amma günün bu günü də baş verməyən olayın özündədir. A.Abbasın romanında isə "fantastika" qəhrəmanın xarakterindən doğur. Mübariz İbrahimov fenomeni göstərdi ki, Qarabağa bu şəkildə qayıdış nəinki prinsipcə, praktik olaraq da mümkündür. S.Əhmədli ilə müqayisədə A.Abbasın xəyalı gerçəkliyə daha yaxındır və yəqin bu üzdən onun xəyalları artıq gerçəkləşib. Əminik ki, yaxın gələcəkdə S.Əhmədlinin "fantastikası" da reallaşacaq və biz elliklə Qarabağa qayıdacağıq!

"Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz"in daha bir ilginc yönü onun psixoanalitik özülüdür. Roman qəhrəmanının qeyri-adi hərəkəti təkcə milli arzuların ifadəçisi olmaqdan irəli gəlməyib, həm də onun fərdi istəkləri, kişilik instinktlərinin oyanmasından doğur, milli və fərdi duyğular doğal olaraq birləşir. Çadırda aylar, illərdən bəri normal həyat yaşamayan Müəllim gəncliyində erməni qadınıyla sevişdiyi doğma şəhərə həm də öz erkəkliyini isbatlayacaq bir yer kimi instinktiv olaraq üz tutur. Şüuraltı stixiya getdikcə güclənən və partlayışla sonuclanan olayların təsvirinə sıxılmış yay effekti və sirli cazibə verir, romanın başdan-sonacan birnəfəsə oxunmasına nədən olur.

Əsərdə diqqət çəkən üçüncü məsələ onun ilk baxışdan qəribə görünən adıdır - "Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz". Bu cümlə-ad romançılığımızda, olsun ki, ilk belə örnəkdir və özəlliklə də, iyirmi il öncə gözümüzün öyrəşmədiyi bir şey idi. Sonralar P.Koelyonun "Rio-Pyedranın sahilində oturdum və ağladım", yaxud "Veronika ölməyə qərar verir" romanları timsalında cümlə-adların dünya nəsrində varlığını gördükcə mövzu adiləşdi. Yadımdadır ki, Azərbaycan nəşriyyatında rastlaşdığım yazıçıdan romana nə üçün belə ad verməsinin səbəbini soruşdum və o, "Tuncay mənə yazdı ki, romanı belə adlandır" deyə net cavab verdi. O vaxt Türkiyədə təhsil alan Tuncay yazıçının oğludur və onun romana nə üçün bu cür qeyri-standart ad verməsinin əsl nədənini yalnız özü bilir. Mənə gəlincə, romanın mahiyyəti ilə bu adın bağlılığını belə görürəm: Ü.Hacıbəyov Azərbaycan kültürü tarixinin yetirdiyi ən fenomenal şəxsiyyətdir, o dərəcədə ki, Üzeyir Hacıbəyov demək Azərbaycan, "Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz" demək isə "Çadırda Azərbaycanın gələcək nəsli yetişə bilməz" anlamına gəlir; Azərbaycan çadır dövləti deyil, onun minilləri aşan gələnəkləri var; Üzeyir bəy kimi dahi yetirən xalqın neçə min il geri gedib, köçəbə həyat tərzinə qayıtması, çadırda doğub-törəməsi absurddur; həyatımız bahasına olsa belə, Qarabağı düşməndən geri almalıyıq, Qarabağsız Azərbaycanın keçmişi olmadığı kimi, gələcəyi də yoxdur; ya Qarabağ, ya ölüm! Romanın diktə etdiyi ali qayə budur!

A.Abbasın qarabağnamələri arasında ən geniş rezonans doğuranı "Dolu" romanıdır. Müəllif üstlərində göz yaşlarından başqa heç bir bəzəyi olmayan şəhid analarına adadığı "Dolu"yla bağlı suala müsahibələrindən birində belə cavab verir: "Bu roman haqqında onun özündən çox yazılıb" və doğrudan da, belədir. Mən iki ən səciyyəvi sitatla yetinəcəm: yazıçı Elçin romanı "ədəbiyyatımızda hadisə", N.Cəfərov isə öz müəllifinin "ən dolu əsəri" adlandırır. Roman əsasında rejissor E.Səfərov eyniadlı film çəkib və filmin də taleyi romanınkı kimi uğurlu olub. "Dolu" Birinci Qarabağ savaşı mövzusunda ən yaxşı roman, "Dolu" isə ən yaxşı film sayılır. "Humay" ödülü alan filmin bəzi səhnələri, özəlliklə də Hollivudu yada salan döyüş səhnələri öz mükəmməlliyi ilə özəl razılıq doğurur.

"Dolu" romanı "Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz"dən sonra yazılsa da, daha öncəki olayları - Birinci Qarabağ savaşını, konkret desək, Şuşanın işğalını əks etdirir. Şübhəsiz ki, mövzunun özü bu povestə öncəki və sonrakı qarabağnamələrdən daha gərgin psixoloji ton verir. Şuşanın işğalı Birinci Qarabağ savaşının ən kəskin məqamıdır və buna uyğun romanda qaçılmaz nevrotik ruh hakimdir. Lakin bu ruh əsərin sonunacan öz başlanğıc tempini saxlamır. Görünür, bu üzdən roman birincinin ikincidən daha yüksək pərdədə yazıldığı iki hissəyə bölünür. "Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz"dən fərqli "Dolu" ikinəfəsə yazılıb və ikinəfəsə də oxunur.

Müəllif romanı öncə "Dünyanın ən gözəl ölüsü" adlandırsa da, Markesin ünlü hekayəsini xatırlatdığını deyən xanımı İ.Tuncayın təklifiylə qərarını dəyişib və əsərə "Dolu" adını verib. Bu ad birinci qatda təbiət olayı, ikincidə döyüşçülərimizin üstünə dolu kimi yağan düşmən güllələri, üçüncüdə taleyin və zamanın başımıza dolu kimi vurduğu zərbələri işarələyərək, həm real, həm də rəmzi-simvolik anlam daşıyır. Ad məsələsinə toxunmuşkən, romanda qəhrəmanlar və personajların adlandırılması da digər romanlardan fərqlidir: Pələng, Drakon, Pələngin anası... Bunlar "Çay kənarında bitib, susuz qalan ağacların sağlığına" povestindəki gerçək prototipi olan deyil, savaşın verdiyi adlardır. Savaşın öz qanunları olduğu kimi, söz qanunları da var, burda hər şeyi o diktə edir və insana bircə şey qalır - Şuşada ölməyi arzulayan Pələng kimi şəhadət həsrəti!

Romanın qəhrəmanları ağlasığmaz savaş dəhşətləri içindən öz ləyaqət, cəsarət, mərhəmət, ürək genişliyi ilə boy verir. Ermənilərin neçə illərdən bəri sürən beynəlxalq informasiya blokadası, böhtan və qaralama kampaniyasına qarşı yönələn bu təqdimat ikinci planda dünya insanına mesajdır: biz barbar, vandal deyilik; gənclərimiz Pələng kimi qeyrətli, kişilərimiz ən çətin anda döyüş yoldaşına dayaq duran Drakon kimi igid, qadınlarımız şəhid oğlunun döyüş yoldaşlarına "hamınıza qurban olum" deyən Pələngin anası kimi geniş ürəklidir. Pələngin əsir düşmüş erməni qızını silah gücünə öz döyüş yoldaşlarından qoruması bu yöndən daha səciyyəvidir və azərbaycanlı xarakterini açmaq baxımından təkcə A.Abbas yaradıcılığı deyil, genəlliklə bədii nəsrimizdə ən dramatik, yaddaqalan, böyük təsir gücü və dərin semantik işarələmə funksiyalı səhnələrdən biridir. Oxucunu tok kimi vuran bu epizodu yalnız və yalnız A.Abbas, özü də məhz bu cür yaza bilərdi. Azərbaycanlılara qarşı ağlasığmaz vəhşiliklər törədən düşmənin qızına qarşı bu mərdanəliyin psixoloji altyapısında türk mentaliteti və islam əxlaqı dayanır. O mentalitet və əxlaq ki, batı bu gün məhz onlara qarşı xaç yürüşü elan eləyib. A.Abbas bu epizodla Qarabağ sorununa ikili standartlarla yanaşan dünya güclərinə sətiraltı və sətirüstü ittiham oxuyur. "Dolu" başdan sonacan özümüzünkü və özgələrə qarşı ən sərt qınaqlarla doludur və bunun nədəni aydındır. Romanın müəllifi "Ədalət" hüquq qəzetinin baş redaktoru, söz konusu isə Qarabağ xanlığının siyasi mərkəzi kimi inşa edilən və Azərbaycanın mədəniyət paytaxtı kimi biçimlənən bir şəhər - qürur mənbəyimiz Şuşadır. Şuşa əldən getdi nədir?! Və daha pisi - Şuşanı ermənilər aldı nə deməkdir?! Dünya alt-üst olubmu?! Zaman tərsinə dönürmü?!! Bu suallar "Dolu"nun hər cümləsi, hər sözünün altını cızır, üstündən keçir, oxucunun başına dolu kimi yağır!

Roman bizi A.Abbasın daha bir uzaqgörənliyi ilə tanış eləyir. Tamamilə təkləndiyimiz Birinci Qarabağ savaşında türkiyəli qardaşlarımızın harayımıza yetməməsindən giley eləyən müəllifin arzusu üstündən illər keçəndən sonra gerçəkləşdi. Birinci Qarabağ savaşında Azərbaycana hərbi dəstək verə bilməyən Özal və Dəmirəl Türkiyəsindən fərqli, sayın Ərdoğan Türkiyəsi İkinci Qarabağ savaşında öz köməyini bizdən əsirgəmədi. Və yaxın gələcəkdə Türkiyədən Orta Doğuya gedən, bütün türk cümhuriyətlərini qapsayan Turan Federasyonunun qurulmasıyla sonuclanacaq yolda Azərbaycanın mühüm geopolitik və strateji məqamlardan biri olacağına şübhə yoxdur.

"Dolu" romanının da, onun əsasında çəkilən eyniadlı filmin də bir "boşluğu" var - onların hər ikisi sual işarəsiylə bitir və başqa cür də ola bilməzdi. O vaxt Şuşanın taleyi özü sual altındaydı. Yalnız illər keçəndən, qəhrəman Azərbaycan əsgəri qurbanlar verərək Şuşanı alandan sonra bu sual belini dikəldib nidaya çevrildi. Bu zəfərin qazanılmasında "Dolu" romanı müəllifinin də mənəvi payı var və bu, həm də Azərbaycan ədəbiyatının payıdır!

"Çay kənarında bitib susuz qalan ağacların sağlığına" povesti göstərir ki, Qarabağ mövzusu A.Abbasın alın yazısıdır. "Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz" kimi bu povest də qaçqın-köçkün həyatından danışır, hər ikisinin qəhrəmanı finalda Qarabağa qayıdır - birincisi ölmək, ikincisi yaşamaq üçün! Lakin təkcə "Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz" deyil, həm də "Dolu"dakı nevroz povestdə psixoza, tragizm isə tragikomizmə çevrilir. Povestin qəhrəmanı - kələ-kötür, əhli-kef, söyüşcül, baməzə qarmon ifaçısı Şakir nə ölümünü göz önünə alıb təkbaşına Şuşaya gedən Müəllim, nə də Şuşada şəhadətə qovuşmaq istəyən Pələngdir! Lakin Şakirin Bakıda qaçqın kimi keçirdiyi daxili gərginlik, başını qatmaq üçün içkiyə qurşanması, nəhayət, finalda Quzanlıya dönüşü göstərir ki, hər üç qəhrəmanı birləşdirən bir ana mövzu var - Qarabağ!

Bəs görəsən, A.Abbasın öncəki qarabağnamələrindəki tragizm son povestdə niyə (tragi)komizmə çevrilir? Çünki Qarabağ sorunu artıq çözülmək üzrə və povest Şuşanın azad edilməsindən sonra yazılıb. Amma biz bu sorunu əvəzi heç nəylə ödənilməyəcək qurbanlar bahasına çözmüş, bu zəfərə ağlasığmaz faciələrdən keçib gəlmişik. Povestin tragi(komik) ruhunu da məhz bu amillər bəlirləyir - qaysaqlamış yaraların yeri göynəyir!

A.Abbasın qarabağnamələri dalı da, qabağı da kəsən qılınc kimidir: onun bir mütləq həqiqəti var - Qarabağ; yerdə qalan heç nəyə yanaşması isə birmənalı deyil. Amma son povestdə bu yön öncəkilərdən daha qabarıqdır, nədən ki müəllif olaylara zamanca daha uzaqdan baxır. Yazçının təqdimində azərbaycanlıların hamısı ideal olmadığı kimi, ermənilər də elliklə bunun əksi deyil. Povestin ənənəvi müsbət qəhrəman şablonuna əsla uymayan qəhrəmanı Şakir sxematizmdən kənar canlı insandır: az qala Kvazimoda kimi çirkindir, dünyagörüşü məhduddur, içkiyə aludədir, ağzını Allah yoluna qoyub danışır; bütün bunlarla yanaşı, rəhmdil, dürüst, qürurludur, özü ehtiyac içində ola-ola son qəpiyini yetim-yesirə verir, haramdan uzaq, cəsarətlidir. İkinci Cahan savaşında həlak olan və Mozdokda basdırılan atasının qəbrini görməsə də, qarabağlı ola-ola tar-kaman yerinə qarmonda ifa eləsə də, rus mentalitetindən gələn içki aludəçisi olsa da, onun "manqutluğu" xalqın tarixi taleyindən doğan və bir nəfərin simasında əks olunan faciə, finalda qaçqın həyatına tüpürərək Qarabağa qayıtması isə milli yaddaşın alt qatdan boy verməsi kimi anlaşılır. Hər insanın bilincaltında doğma yurda qayıdış kodu var, o, gec-tez özünə qayıtmalıdır! Hər kəsin həyatı bir odisseyadır: öncə o, döyüş meydanı olan bu həyata atılır və sonucda özünə, kəndinə, adasına, yurduna, İtakasına, Kolanısına, Ağdamına, Ağcabədisinə, Qarabağına qayıdır. Süjetin əsasında duran fundamental ideya budur!

Amma povestdə əsas qəhrəmanın daha bir görəvi də var. Rüşvət, süründürməçilik, mənimsəmə və sair kimi toplumsal sorunlar kənddən çıxıb Bakıya gələn Şakirin "yadpalnetli" baxışında daha kəskin görünür və qəhrəmanın xarakterinə uyğun baməzə rəng alır. Az qala hər epizodu ilə tragikomik partlayış doğuran povest sarkazmla minalanmış sahəni xatırladır. Lakin bu minalar öldürmür, güldürür, düşündürür, kədərləndirir, ağladır və sonucda yaşamağa səsləyir. Həyat sudan başlayır və "Çay kənarında bitib susuz qalan ağacların sağlığına" ölüm yox, yaşam, savaş yox, dinclik, sağlıq haqqında povestdir!

Povestdə iki obraz - Suren və oğlunun simasında əks olunan erməni məsələsi də özəl açıqlama istəyir. Şakirin ölümdən qurtardığı oğul əsl erməni kimi nankor çıxaraq, azərbaycanlılara qarşı döyüşlərə qatılır. Suren isə "o, ermənilərdən deyil" və Ağdamdan qaçmaq üçün öz "Moskviç"ini Şakirə verir. Amma kim deyə bilər ki, bu "xeyirxahlığın" altında erməni məkri dayanmır? Erməninin "Moskviç"iylə bütün Bakını gəzib dolanan, finalda doğma yerlərə qayıdan Şakir sərhədi keçib, bu "it iyi verən" maşına od vurur. Yazıçı sanki bununla erməni getsin, maşını da dalınca deyir. Amma istənilən halda Surenin "xeyirxahlığına" müəllif yanaşması suallar doğurur: bu, yazıçının hətta erməniyə qarşı da ədalətimi; yoxsa povestin həyata yaxınlığındanmı doğur? Məncə, hər ikisindən! Ədalət yazıçının vicdanında, cavabsız suallar isə gerçəkliyin özündədir. Fakta siyasətçi deyil, məhz yazıçı kimi yanaşan A.Abbasın uğuru da vicdan duyğusundan doğan bu obyektivliyindədir.

Povestin diqqəti çəkən daha bir yönü onun çoxmənalı adıdır. Yazıçı "çay kənarında bitib susuz qalan ağaclar" deyəndə ata yurdunda, divarları qalmış evlərinin yanından axıb gedən arx kənarında vaxtilə öz əlləriylə əkdiyi, onillər boyu baxımsız qalan, amma yaşamaq inadıyla qurumayan, öz sahibini gözləyən ağacları göz önünə alır. Povestin adı ikinci qatda rəmzi-simvolik anlam daşıyır. Çay bu simvolikada axıb gedən zəngin maddi sərvətlərimiz, susuz qalan ağaclar isə insanlarımızı işarələyir. Çay kənarında bitib susuz qalan ağaclar kimi bu insanların da dözümü, dəyanəti, həyat eşqi ən yüksək sözlərə layiqdir. Son povestin öncəki əsərlərdən önəmli bir fərqi də məhz ekonomi sorunlarla ilgili üzə çıxır, müəllif sadəcə dış yox, həm də iç politikayla uğraşır. Odissey artıq yurda qayıdıb, odisseya isə hələ davam eləyir.

A.Abbas öz qarabağnamələrinə görə 2022-ci ildə İlyas Əfəndiyev ödülü alıb. Görkəmli yazıçı istər bu əsərlər, istərsə də yarım əsrlik yaradıcılığına görə ən yüksək ödül və fəxri adlara layiqdir. İnanıram ki, fədakarlıq və vətənsevərlik örnəyi olan ömrünün 70 illik zirvəsində sayın yazıçımızın əməyi əlaqədar və səlahiyətli şəxslər tərəfindən dəyərincə qiymətləndiriləcək. Sayğıdəyər yazıçımızı bu əlamətdar yubileyindən dolayı ürəkdən qutlayır, Uca Allahdan ona cansağlığı və yeni yaradıcı uğurlar diləyirəm.

Əsəd CAHANGİR

525-ci qəzet.- 2023.- 24 iyun.- S.20-21.