Epos qəhrəmanlarında qeyri-səlislik

Prokrust çarpayısından qıraqda qalan kimlərdir?

Kamal Abdulla və Rafiq Əliyev "Kitabi-Dədə Qorqud" və qeyri-səlis məntiq" kitabında yeri düşdükcə Prokrust çarpayısından bəhs edirlər. Yunan mifologiyasından gələn bu anlayış, məlumdur ki, hər şeyin qəlibə salınması mənasındadır. Poseydonun (dəniz allahının) oğlu olan Prokrust yol ayrıcına iki çarpayı qoyur - biri böyük, biri kiçik. Bu azman yolkəsən böyük çarpayıya ələ keçirdiyi yolçulardan bəstəboyları uzadır və onların bədənini dartıb elə "tarıma çəkir" ki, bədən çarpayı ilə eyni uzunluqda olsun. Kiçik çarpayıdakı "cərrahiyyə" əməliyyatı ağırlığına görə birinci çarpayıdakı əməliyyatdan geri qalmır - Prokrust bu çarpayıya boydan ucaları uzadır və onların "artıq" yerlərini elə kəsir ki, çarpayıda "rahat" uzana bilsinlər. Kamal Abdulla və Rafiq Əliyev Prokrust çarpayısı ilə simvolizə olunan qəlibəsalma anlayışını belə aydınlaşdırırlar: "Lütfizadə tərəfindən irəli sürülən qeyri-səlis məntiq "ya... ya..." sxemindən "nə... nə..." sxeminə keçiddir... Belə ki, "nə... nə..." sxemi düşüncəmizə daha geniş seçim imkanı verir... Aristotelin formal məntiqi qədim insana ikidən artıq seçim imkanı vermir və beləliklə, onun obyektiv aləmdəki rəngarəngliyi tam şəkildə görməsinə mane olur. Şüurunun dərin qatında insan bu şəkildə iki qütbdən ibarət Prokrust çarpayısına uzadılır". Yəni formal məntiqdəki "ya yaxşıdır, ya pisdir" sxemi qeyri-səlis məntiqdə "nə yaxşıdır, nə pisdir" sxemi ilə əvəz olunur; yaxşı ilə pisin arasında üçüncü bir məna variantı (tutalım, "yaxşıtəhər" şəklində) özünü göstərə bilir. Kamal Abdulla və Rafiq Əliyev "nə... nə..." sxeminə "Dədə Qorqud" eposundan gətirdikləri nümunələr sırasına Dəli Domrulla bağlı detallar da daxil edirlər. Doğrudan da, Dəli Domrul Prokrust çarpayısından qıraqda qalan, qəliblərə sığmamaqla qeyri-səlis məntiqə əsaslı material verən qəhrəmanlardan biridir. Qeyri-səlis məntiq silsiləsindən birinci yazıda mən Dəli Domrul obrazına Tanrı obrazını təhlil etmək istərkən toxunmuşdum və ucalardan uca Tanrının sıravi bəndə üçün tərəf-müqabilə çevrilməsində bədii gülüşün mühüm rol oynamasından bəhs etmişdim. Bu yazıda isə Dəli Domrulun bir obraz kimi birbaşa özündən danışmaq istərkən məni, hər şeydən qabaq, aşağıdakı məsələ düşündürür: Eposda bədii gülüşə və qəlibdən çıxmağa hansı tip qəhrəmanlar daha çox zəmin yaradır? Əlbəttə, ideal bir zamandan və o zaman at minib, qılınc oynatmış ulu babalardan bəhs edən qəhrəmanlıq eposunun başdan-başa bədii gülüş üstündə qurulması mümkün deyil. Mümkün olan, artıq qeyd etdiyim kimi, gülüş kultu əsasında əhvalatlara duz-məzə qatmaq və eposun həyatvericilik məzmununu bu yolla daha da gücləndirməkdir. Eposda həyatverici gülüşə və qəlibdən çıxmağa əsaslı zəmin yaradan obrazlar sırasında dəli igid obrazı xüsusi yer tutur. Və mən "Dədə Qorqud" və "Koroğlu" eposlarındakı dəli igidlərlə bağlı on beş - iyirmi il qabaqkı araşdırmalarıma qeyri-səlis məntiq güzgüsündə yenidən baxıb obrazın səciyyəvi cəhətləri üzərində dayanmaq istəsəm, ilk növbədə gözlənilməzlik cəhətini qeyd etməliyəm. Bu cəhət dünya eposundakı bir çox obrazları bizim qəhrəmanlıq dastanlarındakı dəli igidlərə yaxınlaşdıran başlıca nöqtələrdən biridir. Təsadüfi deyil ki, Y.Lotman skandinav eposundakı bersekləri dəli obrazına misal çəkərkən berseklərin dəlicəsinə döyüşməsini, döyüşə pal-paltarsız, yaxud bir dəri geymiş şəkildə atılmalarını, aldıqları yaraların ağrısını bilməmələrini xüsusi olaraq qeyd edir. Berseklərin atdığı addımların gözlənilməzliyi, hansı meyarla ölçülür? Əlbəttə, mövcud normalardan kənara çıxıb-çıxmamaq meyarı ilə. Normalara əməl edilirsə, ağıllı və dəli qütbləri arasında üçüncü bir mənanın (tutalım, "ağıllıtəhər" mənasının) yer alması çətinləşir. Normaların axıracan gözlənilməsi şəraitində ağıllı ağıllıdır, dəli dəlidir, onların bir-birinə qaynayıb-qarışması mümkün deyil. "Dədə Qorqud" dastanında gözlənilməz addımlar atıb, ağıllı və ağılsız kimi əlamətlər arasında sərhədlərin pozulmasını mümkün edən Dəli Qarcar, Dəli Domrul, Əgrək, Səgrək kimi obrazlar var. Bu obrazlar normalardan uzaq olmaqlarını bəri başdan öz adlarındaca büruzə verirlər. Əgrək adının "tərs" mənasında "əyri" sözündən, Səgrək adının isə "axmaq" mənasında "səy" sözündən yarandığını qəbul etsək, bildirməliyik, hər iki ad Dəli Qarcar və Dəli Domrul adları ilə eyni semantik funksiyanı daşıyır. Xatırladım ki, igidin ipə-sapa yatmazlığına onun adında işarə etmək ənənəsi "Koroğlu" dastanında daha qabarıq şəkildə özünü göstərir: Qorxuqanmaz, Dilbilməz, Geridönməz, Halaypozan, Tüpdağıdan, Toxmaqvuran, Tanrıtanımaz... Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edim ki, Bəhruz Həqqi Cənubi Azərbaycan qaynaqlarına əsaslanıb Koroğlu dəlilərinin bizə məlum olmayan neçə-neçə səciyyəvi adını üzə çıxarır: Qəbrəsığmaz, Cidalı Kənan, Kəl Əhməd, Dərədələn, Dəmirqıran, Qaytansökən, Sərsəm Bəkir, Naldanbilməz, Tülək Tərlan, Yolkəsən, Dağdevirən, Salamverməz, Zəncirqıran, Eşşəkgötürməz, Sivri Sinək, Geyik Əhməd, Dəli Balta, Zəncir Həmid və s. Bütün bu adlar ölçüyə, qayda-qanuna sığmazlıqdan xəbər verir. Söhbətə Əgrəkdən başlasam, qeyd etməliyəm ki, Əgrəyin bir dəli igid kimi hərəkət edib qayda-qanunu gözləməməsi onun xan divanındakı davranışında daha qabaraq şəkildə ortaya çıxır. Əgrək Bayındır xanın divanına haçan istəsə varıb-gəlir, Qazan xanın divanında bəyləri basıb keçir, lap yuxarı başda - Qazan xanın önündə əyləşir. Oğuz elində hələ ki, bir ad-san qazanmayan, qılınc çalıb, süfrə açıb özünü təsdiq etməyən Əgrəyin xan divanında yuxarı başda oturması onun qəribəliyinin və ölçü-biçi tanımamasının bir göstəricisidir. Bu cəhəti həmin boyda qardaş və bir obraz kimi Əgrəyin oxşarı olan Səgrəkdə də görürük. Səgrəyin Əgrəyə oxşarlığı, hər şeydən qabaq, ani qərara gəlməsində və beyninə dolan fikri hökmən yerinə yetirməsindədir. Başqalarının dediyi tənəli söz qardaşlara ox kimi dəyir və onlar zərrə qədər də tərəddüd etmədən qılınc qurşayıb döyüşə atılmaq barədə qərar verirlər. Tərsuzamış adlı bir igid Əgrəyə xan divanında yuxarı başa keçməsini irad tutub deyir: "…bu oturan bəylər hər biri oturduğu yeri qılıncı ilə, çörəyi ilə alıbdır. Əyə, sən başmı kəsdin, qanmı tökdün, acmı doyuzdurdun, yalın adammı geyindirdin?" Tərsuzamışın tənəli sözlərini eşitcək Əgrək qətiləşdirir ki, Qazan xandan "axın diləyib", yəni basqına izn istəyib hünər göstərsin. Tənəli sözdən təsirlənib Şirokuzdan Göyçə dənizinəcən böyük bir ərazidə "axın"a çıxmaq Əgrəyin dəli igid, "impulsiv" qəhrəman olmasının səciyyəvi bir əlamətidir. Bu cür impulsivlik eynilə Səgrəyə də aiddir. Səgrəyə tənəli sözü şillə ilə vurub dalaşmağa qoymadığı iki yeniyetmədən biri deyir və kafir əlində əsir olan qardaşının dalınca getməməsini ona qaxınc edir. Anasından Əgrəyin, həqiqətən, əsirlikdə olduğunu öyrənəndən sonra Səgrəyi yoldan saxlamaq mümkün olmur. Qazan xanın məsləhəti ilə Səgrəyi tələm-tələsik evləndirib, "başını bağlamaq" tədbirləri görürlər. Və Əgrəyin xan divanında özünü aparmasından semantikasına görə o qədər də fərqlənməyən bir əhvalat baş verir: Səgrək toy gecəsinin dəmir qayda-qanununu pozub, yataqda özü ilə adaxlısı arasına qılınc qoyur. Təzə gəlinin "Murad ver, murad al!" - yalvarışına isə Səgrək "Qardaşımın üzünü görməyincə, ölmüşsə, qanını almayınca muradıma çatsam, qoy qılıncımla doğranım, oxuma sancılım!" - cavabını verir. Səgrək təzə gəlinin yanından çıxıb birbaşa tövləyə gedir, tövlədən bir şahbaz at çıxarıb "əyərləyir", yaraq-yasağını götürüb, döyüş libasını geyib, qardaşını əsirlikdən qurtarmağa yollanır. Səgrəyin dəli igid kimi gözlənilməz hərəkətlərindən biri toy gecəsinin pozulmaz qayda-qanunundan kənara çıxmaqdırsa, biri də (bəlkə, ən başlıcası da) qardaşını əsirlikdən qurtarmağa silahdaşsız-filansız, tək-tənha yollanmasıdır. Bu, həmin hərəkətdir ki, bir epik formul olaraq "Koroğlu" dastanında davamını görürük. Koroğlu da dəlilərin başçısı, dəlinin ən yekəsi kimi "İgid gərək yar sevməyə, Özü tək gedə, tək gedə. Müxənnət qəddin əyməyə, Özü tək gedə, tək gedə" - deyir. Belə məlum olur ki, Səgrəyin, Koroğlunun və başqa dəli igidlərin düşmən qoşunu ilə təkbətək döyüşə atılması skandinav berseklərinin döyüşə pal-paltarsız atılmasından heç də geri qalan bir hərəkət deyil.

Səgrəyin düşmən üstünə təkbaşına getməsi kimi, düşmənin iki addımlığında daş kimi yatması da əsl dəli igid hərəkətidir. Çağdaş insanımız çox yatmağı tənbəllik, ətalət, gerilik əlaməti sayır. Bu cür yanaşmağın bariz tarixi nümunəsidir ki, Mirzə Cəlil sözün hərfi və məcazi mənasında çox yatmağı "Molla Nəsrəddin" jurnalının baş mövzularından birinə çevirir, jurnalın ilk sayının üz qabığındakı karikaturanı müsəlman qardaşlarımızın günün günorta çağı döşənib yatmasına həsr edir. Mirzə Ələkbər Sabir jurnalın məramına uyğun olaraq "Lay-lay, bala, lay-lay. Yat, qal dala, lay-lay" - deyir. Söz yox ki, Səgrəyin və eposdakı başqa qəhrəmanların uzun bir yuxuya getməsini tənbəllik, ətalət və geriliklə əlaqələndirmək mümkün deyil. Oğuz igidlərinin "kiçicik ölüm" adlandırdığı bu cür yatmaq hadisəsini Kamal Abdulla və Rafiq Əliyev qeyri-səlis məntiq kontekstində belə izah edirlər: "Aristotelin formal məntiqinə görə, insan ya ölüdür, ya da diridir, üçüncü hal istisna edilir. Bu misal klassik formal məntiq nümunəsi kimi bu günə qədər məntiq dərsliklərindən düşmür. Amma biz "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanına onun gizlin qatından baxarkən görürük ki, bizim dastanımızda rast gəldiyimiz düşüncə tərzi bunun əleyhinə çıxmaq üçün yeni imkanlar verə bilər... "Küçücük ölüm", əslində, insanın nə ölü, nə də diri halıdır. Dastanda qəhrəmanlar bəzən belə hala düşürlər... Müasir tibdə bu vəziyyətə "koma" deyilir. Deməli, qədim əcdadımız formal məntiqə zidd olaraq onun əsas dayaq nöqtəsi olan "üçüncünü" istisna qanununun özünü də istisna çərçivəsinə sala bilib... Bu misala əsasən deyə bilərik ki, koma halı ölü və diri qütbləri arasında "üçüncü" kimi yer tutur və beləliklə, "nə ölüdür, nə diridir, bəlkə, komadadır?" kimi bir məntiqi zəncir yaranır". Doğru müşahidədir. Amma müəlliflərin "kiçicik ölüm"lə bağlı qənaəti dəli igid obrazının məzmun və mahiyyətindəki çoxcəhətlilikdən danışmağa mane olmur, əksinə, buna zəmin yaradır. Səgrəyin (eləcə də digər oğuz igidlərinin) yatmağında iki cəhət diqqəti xüsusi cəlb edir: düşmənə lap yaxın yerdə yatmaq və daş kimi bərk yuxuya gedib oyana bilməmək. İgidin yatmağında bu iki cəhətin səciyyəvi olduğunu "Koroğlu" dastanı da göstərir. Eyvazın Çənlibeldə necə yatıb, necə durmağı dastançı üçün maraqlı deyil. Çənlibeldən xeyli uzaqda - düşmənin qulağının dibində şirin-şirin yatmaq isə Eyvazın qorxmazlığını göstərmək üçün dastançının istifadə etdiyi səciyyəvi epizoddur. Bu sözləri Səgrəyin (eləcə də Qazan xanın) düşmən qalası yaxınlığında yatmasına da aid etmək mümkün və yerindədir. Heç nəyi eyninə almayıb düşmənin iki addımlığında şirin-şirin yatmaq kimi gözlənilməz addımların atılması ilə eposda ağıllı və dəli meyarlarının alt-üst edilməsi adi hala çevrilir, ağıllı və dəli olmağın hardan başlayıb, harda bitdiyini götür-qoy edib aydınlaşdırmaq çətinləşir.

Birinci yazıda Dəli Qarcar və Dəli Domrul obrazlarından yuxarı və aşağı qütblərin bir-birinə yaxınlaşması kontekstində söhbət açmışdım. Bu məqamda Dəli Domrul obrazına yenidən qayıdıb belə bir suala aydınlıq gətirməyə ehtiyac var: Dəli Domrulun Əzrayılla qarşılaşması nə dərəcədə gözlənilməz addımdır? Axı ölüm mələyi ilə qarşılaşma motivi yunan mifində də var. Məlumdur ki, yunan mifində Herakl ölüm mələyi Tanatla vuruşur və ona qalib gəlir. Heraklın ölüm mələyi ilə vuruşmasında, hətta onu məğlub etməsində təəccüb doğuracaq bir şey yoxdur. Çünki Herakl allahlar allahı Zevsin oğludur, onun ölüm mələyinə qarşı çıxması yaxın gücdə-qüvvətdə olan tərəflərin toqquşmasından başqa bir şey deyil. Yunan mifi ilə müqayisədə oğuz mifində mahiyyət bambaşqadır. Herakldan fərqli olaraq, Dəli Domrulun ilahi varlıqlarla heç bir bağlılığı yoxdur, o, allah bəndəsidir, Duxa Qoca adlı adi bir kişinin oğludur. Quru bir çayın üstündə körpü saldırıb keçəndən otuz üç axça, keçmək istəməyəndən qırx axça alan, bununla gücünü göstərməyə tərəf-müqabil, savaşmağa meydan axtaran Dəli Domrulun birdən-birə Əzrayılla vuruşmaq fikrinə düşməsi, əlbəttə ki, təəccüb doğuran bir hal, ağıla sığmayan bir hərəkət, dəli igidə (məhz dəli igidə) xas bir addımdır. Belə bir addım atmaqla Dəli Domrul qəliblərə sığmamağın, Prokrust çarpayısından qıraqda qalmağın nadir nümunəsini göstərmiş olur.

Bəs Prokrust kimi Dəli Domrulun da yol kəsməyində insanları qəlibə salmaq semantikası yoxdurmu? Məncə, yoxdur. Əksinə, bu cür yarıciddi-yarıkomik yol kəsməkdə, belə demək mümkündürsə, qəlibdən çıxarma semantikası var: quru çayın üstündənki körpüdən keçməyə məcbur etməklə Dəli Domrul insanları tərpətmək, onların içindəki təpəri oyatmaq, onları vuruşlara-döyüşlərə sövq etmək funksiyası daşıyır. Belə bir funksiya isə yerinə yetirilmə formasından, dəli igidə məxsus icra üsulundan asılı olmayaraq, nəticə etibarilə qəhrəmanlıq eposu üçün yerində olan bir funksiyadır.

Eposda Dəli Domrulun qəlibə sığmazlığını göstərən başqa bir motiv də var. Bu, ata-anadan can əvəzinə can istəmək motividir. "Allahın əmri belə oldu ki, Dəli Domrul öz canı yerinə can tapsın, onun canı azad olsun!" Əzrayılın bu sözləri müqabilində Dəli Domrul öz ata-anasından can əvəzinə can istəməklə oğuz elindəki cəngavərlik qaydalarını pozmuş olur. O qaydaların pozulmaz bəndlərindən biri budur ki, oğul valideyn yolunda ölümə getməyə hazır olmalıdır. Buğac, Uruz, Yeynək, İmran kimi oğuz igidlərində gördüyümüz bu fədakarlığı Dəli Domrulda - bahadırlığı zərrə qədər şübhə doğurmayan və ölüm mələyi ilə vuruşmaqdan belə çəkinməyən bir obrazda görmürüksə, bu nöqtə üzərində ayrıca dayanmalı, məsələnin poetik sistem daxilindəki mahiyyətini aydınlaşdırmalıyıq. Aydınlaşdırılmalı məsələ, hər şeydən qabaq, budur ki, ozan məclisdə - xan hüzurunda ərz etdiyi Dəli Domrul əhvalatını məhz dəlilik, dəlisovluq məntiqi üzərində qurur. Bu məntiqlə yanaşanda Dəli Domrulun Buğac, Uruz, Yeynək, İmran kimi oğuz igidlərindən fərqli bir bahadır olduğunu nəzərə alırsan və onun ata-anadan can istəməsinə mənfi hal kimi baxa bilmirsən. Dəlilik, dəlisovluq məntiqi ölçü-biçini, yanaşma meyarlarını o dərəcədə alt-üst edir ki, hadisələr düzümündə mənfi ilə müsbət öz yerini dəyişir. Belə yerdəyişmənin qabarıq ifadəsidir ki, ata-anadan can istəyən Dəli Domrul yox, doğma övladdan (Dəli Domruldan) can əsirgəyən ata-ana Allahın qəzəbinə gəlir. Allah Əzrayıla: "Dəli Domrulun ata-anasının canını al!" - buyruğunu verəsi olur. Əgər Dəli Domrulun ata-anadan can əvəzinə can istəməsindən Allah özü də narazı deyilsə, demək, dəlilik süjetinin tərsinəlik üzərində qurulması və belə bir süjetin eposda ciddi mətləblərdən xəbər verməsi bir daha öz təsdiqini tapmış olur. Ciddi mətləblərdən biri mövcud davranış normalarından kənara çıxmağı eposda nizam-intizam yaratmağın dolayı ifadə variantı kimi təqdim etməkdir. Bəli, Dəli Domrulun dəlisovluq biçimindəki bahadırlığından danışmaq siyasi müstəqilliyi olan bir elin qorunmasında hava və su kimi gərəkli olacaq bahadırlıqdan danışmaqdır.

Başqa bir mətləb müdriklik və dəlilik qarşılaşmasıdır. Miflə antimifi, qəhrəmanla antiqəhrəmanı, "ciddi" ilə gülməlini iç-içə gördüyümüz "Dədə Qorqud" dastanında müdriklik və dəlilik qarşılaşması tamamilə təbiidir. Əgər dastan bir el ağsaqqalının şərəfinə "Dədə Qorqud" adlanırsa, bu el ağsaqqalının öyüd-nəsihətləri, xeyir-duaları dastanın mətnindən ana xətt kimi keçirsə, müdrikliyin həmin mətndə ideallaşdırılmasına şübhə ola bilməz. Amma o da var ki, bu müdriklik bir çox hallarda dəliliklə yan-yana təqdim edilir, dəlilik müdrikliyin özünəməxsus ifadə forması kimi özünü göstərir. Bu, məhəbbətə münasibətdə daha qabarıq, daha aydın görünür: can əvəzinə can bulmayan naçar Dəli Domrulun öz "halalı", yəni ömür-gün yoldaşı ilə vidalaşmağa gəlməsi, ömür-gün yoldaşının isə Dəli Domrul yolunda ölümə hazır olduğunu bildirməsi hər şeyi yoluna qoyur. Allah-taalanın Dəli Domrula və onun halalına yüz qırx il ömür verməsi ilə gərginlik başa çatır. Beləliklə, "məhəbbət ölümə qalib gələ bilir" hikməti dinləyici və oxucuya baş qəhrəmanın dəlisovcasına atdığı addımlar, etdiyi hərəkətlər zəminində çatdırılmış olur. Normadan kənara çıxmaq nizam-intizamı, dəlilik isə müdrikliyi dolayı şəkildə əks etdirməklə qütblər arasındakı rəngarəng məna çoxluqlarına yol açır.

"Dədə Qorqud" dastanında ipə-sapa yatmayan, qoruq-qaytaq bilməyən dəli igidlərin yarıkomik biçimdə təqdim olunması istər-istəməz Molla Nəsrəddin sərgüzəştlərini yada salır. Kamal Abdulla və Rafiq Əliyev yazırlar: "Molla Nəsrəddin bizim oxuduğmuz qəhrəmanlar içində öz hərəkəti ilə qeyri-səlis məntiqə əsaslanan, bəlkə də, ilk qəhrəmandır. Üç dəfə ayağını ətrafına çəkilən çevrədən kənara çıxaran Molla Nəsrəddin "çıxarma - çıxar" qütbləri arasında müəyyən dərəcə qoymağa cəhd edən bir "cəsarət" sahibidir". Bəli, Molla Nəsrəddin baməzə sərgüzəştlərində cızığından çıxmaqla məşğuldur. Tərsinə iş tutmaq, qəlibləri sındırmaq Molla Nəsrəddin üçün adi bir haldır. Molla Nəsrəddin hacıleyləyin uzun dimdiyini, qanadlarını və ayaqlarını kəsib, onu "əsil quşa oxşatmaq" istəyirsə, bu, Prokrust (yəni qəliblər hakimi) roluna girmək və qəliblər mütləqiyyətinə dolayı şəkildə qarşı çıxmaqdır. Molla Nəsrəddinə xas tərsinəlik və dolayılıqla Dəli Domrulun baməzə tərsinəliyi və dolayılığı arasında səsləşmə şəksiz-şübhəsizdir. Amma mən Dəli Domrul və Molla Nəsrəddin obrazları arasındakı bir fərqə diqqəti yönəltmək istəyirəm. Fərq ondadır ki, Molla Nəsrəddin rola girib özünü axmaq yerinə qoyduğu halda, Dəli Domrul başqa dona girmək nədir bilmir, sadədil bir bahadır kimi ağlına gələn addımı atır, beyninə dolan fikri gerçəkləşdirmək istəyir. Molla Nəsrəddinə kələk gəlmək müşkül işdir. Əgər Molla lotu-potuya aldanırsa, demək, özünü avamlığa vurub, sonu həyatverici gülüşlə bitən məzəli oyun oynayır. Dəli Domrulu aldatmaq isə su içmək kimi asan bir işdir. Soyunub birələrin içinə girmək məsələsində Dəli Qarcarı Dədə Qorqud asanca aldatdığı kimi, Əzrayıl da cilddən-cildə girib Dəli Domrulu təslim etməyə heç də çox vaxt sərf etmir. Vuruşmağın açıq meydanda üz-üzə gəlməkdən başqa hansısa bir yolunu ağlına gətirməyən Dəli Domrul Əzrayılın gah ağsaqqalı qoca, gah da göyərçin cildində gözə görünməsinin bir qurğu olduğunu sonra başa düşür. Hansısa donda gözə görünən Əzrayıl hürkmüş atdan yerə yıxılan Dəli Domrulun sinəsinə çökəndə Dəli Domrul deyir:

Mən səni belə bilməz idim,

Oğru kimi can aldığın bilməz idim.

Əzrayılın "oğru kimi" can aldığını biləndə (məhz bu anda) Dəli Domrul ruhdan düşür və ölüm mələyi ilə vuruşmaq məsələsinə nöqtə qoyur. Əzrayılın dondan-dona girdiyini, xəlvəti can aldığını anlayıb acizləşən, uşaq kimi çaşqın vəziyyətə düşən Dəli Domrulun yeganə əlacı aman diləməkdən ibarət olur. Güclü ilə qarşılaşanda gücsüz, adətən, hiyləyə əl atır və bu yolla qalib gəlməyə çalışır. Əzrayıl - Dəli Domrul qarşılaşmasında isə vəziyyət başqa cürdür. "Dəli Domrul" boyunda sadəlövh qəhrəmanın kələkbazlığına bədii zəmin yoxdur. Qeyri-səlis məntiq baxımından məsələnin maraqlı tərəfi məhz bu nöqtədə ortaya çıxır. Maraqlı burasıdır ki, dini qaydaların ən adisindən belə bixəbər olan, valideyin - övlad münasibəti ilə bağlı davranış normalarını öz bildiyi şəklə salan sadədil, sadəlövh qəhrəman "nümunəvi igid", "nümunəvi oğul" meyarlarını pozmaqla dastana meyar müxtəlifliyi və fikir genişliyi gətirir.

Bəs "Dədə Qorqud" dastanında libasını, cildini dəyişib başqalaşa bilən obraz yoxdurmu? Bu məsələni aydınlaşdırmaq üçün qəhrəmanlıq eposlarımızda qeyri-səlis məntiqə əsaslı zəmin yaradan başqa bir motivdən - kələkbazlıq, triksterlik motivindən danışmaq lazım gəlir. Belə bir motiv isə ayrıca söhbətin mövzusudur.

Muxtar KAZIMOĞLU

525-ci qəzet.- 2023.- 4 mart.- S.20-21.