Tanıdığımız və tanımadığımız Hacı Məmmədov

Mən Hacı Məmmədovu ilk və çox təəssüflər olsun ki, son dəfə 42 il bundan əvvəl - 1981-ci il aprelin 2-də filarmoniyada görmüşdüm. Həmin gün buraya axışanlar konsertə yox, bir gün əvvəl vəfat etmiş Xalq şairi Rəsul Rzaya con ehtiramlarını bildirməyə, onunla vidalaşmağa gəlirdilər. O vaxt Universitetin birinci kurs tələbəsi olan mən də zalda əyləşib həzin, hüznlü melodiyaların müşayiəti ilə mərhum şairin öz dilindən səslənən şeirlərinin lent yazısını dinləyə-dinləyə kövrələnlər, bu itkinin acısını yaşayanlar arasında idim. Qəfildən salonun səhnə tərəfdəki qapısından Hacı müəllim içəri daxil oldu və mən radio dalğalarında, televiziyada ifalarını heyranlıqla dinlədiyim, mənim nəzərimdə uzaq, əlçatmaz bir zirvədə dayanmış bu böyük tarçının azca sarıya çalan saçlarını, qeyri-adi dərəcədə nüfuzedici baxışlarını, jestlərini canlı olaraq ilk dəfə onda gördüm

(Yəqin onda heç kimin, heç Hacı müəllimin özünün də ağlına gəlməzdi ki, cəmi 128 gündən sonra onun üçün də elə burada vida mərasimi təşkil olunacaq).

Ötən 42 il ərzində də Hacı müəllim mənim nəzərimdə həyatı, şəxsiyyəti, yaradıcılığı gümanlar, ehtimallar ilğımına bürünərək lap 1001 gecə nağıllarındakı kimi 1001 sual doğuran mifik bir obraz kimi qaldı. Mən bu obrazı mif, nağıl sehrindən arıtlayıb yerə endirmək, onu idealdan reala çevirmək üçün 1001 yol əl atdım - onunla ünsiyyətdə olanları, sənətinə mənim kimi vurğun olanları sual atəşinə tutdum, haqqında yazılar yazdım, amma sözün tam mənasında istədiyimə nail ola bilmədim ki, bilmədim - heç kəs məni inandıra bilmədi ki, o ürəyin, o barmaqların yiyəsi hamıdan biri olub.

Əlbəttə, iş heç də onun sənətinə mənim qeyri-adi vurğunluğumda deyil. Hamı etiraf edir ki, Hacı müəllimin fitri istedadı olub. Fitri istedad isə Tanrının sevib-seçdiyi bəndəsinə bəxşişidir. Əgər belədirsə, bu məqama qovuşanlara ilahi olanla hansı formadasa təmas məqamına yüksələn seçilmişlər kimi baxmaq daha düzgün, məntiqi deyilmi? İndi özünüz deyin - belə insanları hamıdan biri hesab etmək nə dərəcədə doğrudur?

Nəhayət, mən bu tilsimi qırmaqda onun ən yaxın ətrafından - ailə üzvlərindən birinin deyəcəklərinin həlledici ola biləcəyini düşünüb bu istiqamətdə də axtarışlara başladım və sonda xoş bir təsadüf nəticəsində Hacı müəllimim yaxın dostlarından biri və onun ən yaxşı portretini çəkmiş mərhum rəssam Hafiz Məmmədovun qızı Lətafət Məmmədovanın köməyi ilə Hacı müəllimin oğlu Tahir Məmmədovun telefonunu tapıb onunla ünsiyyət qura bildim.

Yazı adamları, adətən, faktları bəzəyib obrazlaşdırmağa, bədii biçimə salmağa meyilli olurlar. Amma bu dəfə mən, necə deyərlər, axına qarşı gedəcəm, Tahir müəllimlə etdiyim söhbətin hələ də başımdan çıxmayan havasında Hacı Məmmədov nağılını adi həyat hekayəsinə çevirməyə, qeyri-adi Hacı Məmmədovu adiləşdirməyə çalışacam. Xahiş edirəm ki, buna görə məni qınamayasınız. Düşünürəm ki, indiki məqamda bu, ən düzgün yoldur. Üstəlik, bu cür yanaşma mənə Hacı müəllimlə bağlı bəzi müəmmaları çözməkdə kömək elədi.

lll

Hacı Məmmədov 1920-ci ildə Şamaxı şəhərində anadan olub və 9 yaşına kimi orada yaşayıb. Amma tar sevdası Bakıya - əmisi Hüseyn kişinin yanına gələndən sonra başlayıb. Bir gün əmisi ilə küçədə gedərkən qəfildən musiqi alətləri mağasının pəncərə tərəfdəki vitrininə qoyulmuş tar görüb ayaq saxlayır və pəncərəyə yaxınlaşıb heyranlıqla ona baxmağa başlayır. Uşağın açılmış ağzını, qeyri-adi işıqla yanan gözlərini görən əmisi başa düşür ki, bu dəqiqə pulunu verib o tarı Hacı üçün almasa, bəlkə də həyatında ən böyük günahlardan birini etmiş olacaq. Ona görə də fikirləşmədən tarı alıb Hacıya verir və ömrünün sonuna qədər o, tardan ayrılmır (Mən burada mötərizə açıb Hacı müəllimin ömrünün sonuna kimi həmin tarda çalması ilə bağlı dövriyyəyə buraxılmış və demək olar ki, hamı tərəfindən təkrarlanan bir fikrə münasibət bildirməyə məcburam. Mən də uşaq musiqi məktəbinin tar sinfində oxumuşam, uşaq - tar münasibətləri ilə bağlı illərin təcrübəsinə əsaslanan qənaətlərim var. Elə buna görə də yuxarıdakı hökm mənə həmişə şübhəli, müəmmalı təsir bağışlayıb. Əvvala, ona görə ki, 9 yaşında uşaq heç vəchlə sonralar Hacı müəllimin şedevrlər yaratdığı tarı qabaritlərinə görə sinəsində saxlaya bilməzdi. İkincisi, o mükəmməlikdəki tarın adi tar kimi musiqi alətləri mağazasına qoyulub satılması da inandırıcı görünmür. Düşünürəm ki, bu səhv fikrin həqiqət cildində meydan sulaması adicə bir vergül xətasının nəticəsidir. "O (yəni Hacı Məmmədov) tardan ayrılmadı" cümləsində "o" şəxs əvəzliyindən sonra vergülün qoyulmaması şəxs əvəzliyini işarə əvəzliyinə çevirdiyinə görə Hacı müəllimin ümumiyyətlə, tardan ayrılmaması, həmin o (yəni əmisinin aldığı) tardan ayrılmaması kimi səhv bir fikrin yazıdan-yazıya keçərək müəmmaya çevrilməsinə səbəb olub. Mən bu məsələni dəqiqləşdirmək üçün bir neçə təcrübəli tarçı ilə əlaqə saxladım və onlar da təsdiq etdilər ki, ustadın ömrünün sonuna kimi əmisinin aldığı tarda çalması absurddur. Bir vaxtlar maestro Niyazinin təşəbbüsü ilə filarmoniyada yaradılan və Hacı müəllimin rəhbərlik etdiyi məktəb-studiyada məşğul olmuş tarçı Ağasəlim Abdullayev hətta Hacı müəllimin əsas tarının usta Sərxan tərəfəndən düzəldildiyini də qeyd elədi).

lll

Kiçik Hacı tar çalmağı qrammofon vallarında, toy şənliklərində, radiodan eşidib yadda saxladığı melodiyaları məşq edə-edə özü müstəqil öyrənib və cəmi 2 il ərzində ən mürəkkəb və çətin musiqi alətlərimizdən olan tarı necə ram edibsə, 1931-ci ildə Üzeyir Hacıbəyovun təşəbbüsü ilə yaradılan ilk xalq çalğı alətəri orkestri ilə əməkdaşlığa cəlb olunub (Bəzi mənbələrdə onun orkestrə işə qəbul olunduğu göstərilir. Düşünürəm ki, bu fikir də doğru deyil). 11 yaşlı uşağın adlı-sanlı, təcrübəli tarçılarla ayaqlaşması, heç şübhəsiz ki, onun fitri istedadına dəlalət edən ən tutarlı faktlardan biridir.

lll

Bir gün orkestrin məşqinə tamaşa edən Üzeyir Hacını görüb onun qabiliyyətini yoxlamaq üçün solo ifasını dinləyir. İfa başa çatan kimi üzünü orkestrin tarçılarına tutaraq deyir: "Hazırlaşın, bu uşaq böyüyüb hamımızı ötəcək və Azərbaycanın 1 nömrəli tarçısı olacaq".

lll

Orta məktəbdə oxuyanda Mikayıl Müşfiq Hacı müəllimgilin sinifində ədəbiyyatdan dərs deyirmiş. Hacı müəllim sonralar xatırlayırmış ki, bir də görürdün sinfə daxil olandan sonra oturub uzun müddət pəncərədən çölə baxır, dərin fikrə dalır, sanki sinifdə olduğunu, dərs deməyə gəldiyini unudurdu. Nəhayət, fikir, xəyal alımindən ayrılıb üzünü bizə çevirir və bədahətən şeir deyirdi... (Görəsən, tar haqqında ən gözəl şeiri yazan şairin ağlına gələrdimi ki, Azərbaycanın ustad tarçalanlarından biri olacaq oğlan da bu sinifdə oturub?)

lll

İkinci Dünya müharibəsi başlayanda gənc Hacı Məmmədovu da səfərbərliyə alırlar. Cəbhəyə yola düşməzdən bir gün əvvəl Hacı filarmoniyada təşkil olunan vida konsertində çıxış edir. Respublikanın hərbi komissarı da zalda - müğənni Yavər Kələntərlinin yanında əyləşibmiş. Hacının ifasından təsirlınən komissar onun kimliyi ilə maraqlanır. Yavər xanım şifahi arayış verəndən sonra deyir: "Heç rəvamıdır bu sehirli barmaqların sahibini cəbhəyə göndərirsiniz?" Komissar başını aşağı salıb dinmir. Amma səhər işə çıxan kimi Hacı Məmmədova bron verilməsi barədə əmr imzalayır və onun adını siyahıdan çıxartdırır.

lll

Orta məktəbi bitirdikdən sonra Hacı Məmmədov konservatoriyaya daxil olur. Amma birinci kursu bitirdikdən sonra sənədlərini ordan götürüb Tibb İnstitutuna verir. Səbəb sevdiyi qızın valideynlərinin öz övladlarını gələcəyin musiqiçisinə vermək istəməmələri idi. Hacı Məmmədov 1948-ci ildə İnstitutu bitirib həkim-cərrah ixtisası üzrə diplom aldıqdan sonra sevdiyi qızla ailə qurub arzusuna qovuşur.

lll

Gənc tarçınin konservatoriyanı buraxıb Tibb institutuna daxil olması o dövrün bir çox nüfuzlu musiqi xadimlərini narahat edir. Onlar qeyri-adi istedada malik bu gənci bir tarçı kimi itirməkdən ehtiyatlanırlar. İş o yerə çatır ki, həmin avtoritetlərdən biri institutun rektorundan yarızarafat-yarıciddi xahiş edir ki, orda Hacı üçün dözülməz şərait yaradın - qoy qayıdıb musiqi ilə məşğul olsun. Lakin rektor "O, qanuni yolla imtahan verib, tələbə olub. Özü də çox yaxşı oxuyur. Mənim buna haqqım yoxdur" - deyərək bu avantüraya getmir.

lll

1948-ci ildə Tibb İnstitutunu bitirəndən sonra Hacı Məmmədov təyinatla Naxçıvanda həkim-cərrah kimi əmək fəaliyyətinə başlayır, sonra Bakıya qayıdıb müxtəlif tibb müəssisələrində cərrah, baş həkimin müavini, baş həkim kimi çalışır. Paralel şəkildə filarmoniyada da fəaliyyətini davam etdirir, xarici ölkələrdə qastrollarda olur, özünün bir çox gözəl ifalarını lentə yazdırır. 1970-ci ildə isə nəhayət tibb sahəsini tərk edib ömrünün qalan hissəsini musiqiyə həsr etmək qərarına gəlir.

lll

Hacı Məmmədov qayğıkeş, lakin tələbkar ata, yumoru, zarafatı sevən mehriban, gülərüz dost, lakin bir musiqiçi, sənətkar kimi sözün yaxşı mənasında bir qədər təkəbbürlü, maksimalist və güzəştə getməyən şəxs olub. Onun öz həmkar dostları ilə münasibətlərinin birmənalı olmaması barədə həqiqəti əks etdirməyən şayiələr də çox güman ki, xarakterinin bu tərəfi ilə bağlı olub. Əslində isə o, öz tarçı dostlarının qiymətini çox yaxşı bilən, onların uğurlarına sevinən geniş ürəkli bir insan idi. Müasirlərindən Əhsən Dadaşov və Səvər İbrahimov, yaşlı tarçılardan isə Qurban Pirimovla səmimi münasibətləri olub. Ud çalmağını yüksək qiymətləndirdiyi Əhsən Dadaşov rəhmətə gedəndə hətta göz yaşlarını saxlaya bilməyib, uşaq kimi ağlayıb...

lll

Ustad tarzən Qurban Pirimovla Hacı Məmmədovun dayısı yaxın dost olublar. Növbəti görüşlərin birində Hacı Məmmədovun dayısının dediyi "Qurban, sən böyük tarçısan" sözlərinə ustad belə reaksiya verib: "Hər şeyin qiymətini zaman verir. Amma mənim təcrübəmə, fəhmimə inanırsansa, qoy deyim, biləsən: "Sizin Hacı bax, orada (barmağını yuxarı qaldıraraq) hamıdan yuxarıdadır".

(ardı var)

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2023.- 10 mart.- S.11.