Güney Azərbaycanda nəşr məsələlərinə
bir nəzər
Güney Azərbaycanda dövri mətbuat, kitab nəşri,
kitab yayımı və poliqrafiya məsələləri bu
sahədə çalışanlarla yanaşı,
aydınları yaxından ilgiləndirir. Araşdırdığımız
zaman kəsiyinin - 2010-2020-ci illərin çap məhsullarının
sunumuna keçməzdən öncə, vurğulamaq istəyirəm
ki, son çağlarda İran və Güney Azərbaycanda
türkcə kitabların çapı və yayılması
işində xeyli yumşalma və irəliləyiş nəzərə
çarpmaqdadır. Çox təəssüflər ki,
mövcud qadağalar üzündən Güneydə kitablar bəzən
ili və yeri göstərilmədən, yəni
gizli çap edilir...
Eyn.
Urmulu adı ilə tanınan Əli Əhmədinin
"Gözü yaşlı küçələr"
(Tehran: "Nəxostin", 1991), İsmayıl Mədədi
Ülkərin "Günəş tonqalı" (Tehran: Rudəki,
1991), Həmid Şəhanəqinin "Zəncirdə
sevda" (1995), Saleh Ətayinin "Bəlkə daha deyənmədim"
(Tehran: - Seda, 1997), Nazim Hikmət, Əhməd Şamlu kimi
modernist şairlərin yolunu gedən Heydər Bayatın
"Alma yolu" və Kiyan Xiyavın "Ölüm
öpüşündən yanmış lələklər",
"Ah, gözlərində doğulmaq" adlı şeir
topluları XX əsrin 90-cı illərində çap olunub. Bir sıra ədəbi məclis, birlik və şeir
dərnəklərinin fəaliyyəti də ədəbi aləmdə
yeni-yeni imzaların parlamasına, yeni əsərlərin,
kitabların ərsəyə gəlməsinə ciddi təsir
göstərir. "Şəhriyar", "Sabir",
"Sahir", "Füzuli gecələri", "Qara Dərnək",
"Buta" və b. adlarda yaradılmış ədəbi məclis
və birliklər bir çox gənc qələm sahibinin
yaradıcılıq yolu üzərində yaşıl
işıq yandırıb, onların bir yazar kimi
formalaşmasında önəmli rol oynayıblar.
Bu tendensiya İİR-in bir çox universitetlərində
də izlənir. Azərbaycan Mədəni Universitetinin Düşüncə
və mədəniyyət, Zəncan Universitetinin İşraq
İncəsənət və mədəniyyət, Azərbaycan
Şəhid Mədəni Universitetinin Şeir və ədəbiyyat,
Urmiyə Universitetinin Şeir və ədəbiyyat, Binab
Universitetinin "Şeir və ədəbiyyat", Mühəqqiq
Ərdəbili Universitetinin "Xətayi" dərnəkləri,
Seyid Heydər Bayat və qələmdaşlarının
"Füzuli gecələri" və yeni yaratdıqları
"Qara dərnək" adlı ədəbi birliklərinin
üzvləri tez-tez bir arada toplaşır, klassik, eyni zamanda
modern ədəbiyyatla bağlı söhbətlər aparır,
fikir mübadiləsi edir, şairlər, bu yola yeni qədəm
qoyan gənc yazarlar yeni şeirlərini oxuyur,
ustadlarını dinləyirlər.
"Avaye
Ərdəbil" və "Yarpaq" (Ərdəbil), "Vəravi"
(Xiyav), "Nedaye Moğan" (Muğan), tələbələrin
buraxdıqları "Dan yeli", "Qartal", eləcə
də "Alatoran" jurnallarının Güney ədəbiyyatı
üçün bir vaxtlar etdiyi təbliğat və sunumu bu
gün yaşamımıza daha dərindən sirayət edən
virtual dünya həyata keçirir. Daha
geniş oxucu kütləsini ehtiva edən çeşidli
internet sitələri, ədəbi saytlar, bloqlar, feysbuk, son
zamanlar İranda yayğın olan teleqram kanalları oxucularla
sıx təmasda olmaqla güclü təbliğat işi həyata
keçirirlər. Örnək üçün həmin
sitələrdən bir qismini sunmağı gərəkli
sayıram: araz.blogfa.com/, qocaqartal.blogfa.com/, sadaflisaz.blogfa.com/,
ozan2007.blogfa.com, sasbir.blogfa.com/, ucaliq.blogfa.com/,
yenilik.blogfa.com/, tabrizfizuli.blogfa.com/, radio-tabriz.blogfa. com/, asirligim.blogfa.com/, yashilmoghan.blogfa.com,
yazaraz.blogfa.com, dusharge. blogfa.com, sabahayol.blogfa.
com/, babek63.blogfa.com/,
anjomanvarzegan.blogfa.com/, volghan59.blogfa.com, kusansazim.blogfa. com/, khazar20.blogfa.com, leylikahali. blogfa.com,
bulag.blogfa.com/, uzaghyol.blogfa.com, almayolu.blogfa.com/, tonqal. blogfa.com, sheer.blogfa.com/, yasilyol.blogfa.com/,
pisushaq.blogfa.com/, solgon gonash.blogfa.com/, hacilu.blogfa.com/,
eldarmaku.blogfa.com/, gencashiqlar.blogfa. com,
rezaartan.blogfa.com/, dilsanucan.blogfa.com kimi yüzlərlə bloq
Güney ədəbiyyatının gerçək bir
tribunasına çevrilib. Diqqət yetirdikdə,
bu sitələrin arasında pisushaq.blogfa.com/ kimi uşaqlar
üçün ayrıca sitələr, dilimizi, aşıq sənətini,
poeziyanı, bütövlükdə ədəbiyyatımızı
yansıdan genəl və şəxsi veb bloqlar da vardır.
Bu isə onu göstərir ki, Güney aydınları
üçün ədəbiyyat, həm də bir strateji
önəm daşıyan alandır...
Güney ədəbiyyatını
zənginləşdirən kitablar sırasında 2010-cu illərədək
dərc olunmuş "Mavilər" (Həmidə Rəiszadə
Səhər), "Talanmış Günəş" (Nasir
Merqati), "Gözü yaşlı küçələr"
(Əli Əhmədzadə Adə//Ə.Urumlu), "Günəş
tonqalı" (İsmayıl Mədədi Ülkər),
"Bəlkə daha deyənmədım" (Saleh Ətayi),
"Hər rəngdən" (Həmid Nitqi), "Zəncirdə
sevda" (Həmid Şəhanəqi), "Cızıq"
(Fəranək Fərid İpək), "Ölüm
öpüşündən yanmış lələklər"
və "Ah, gözlərində doğulmaq" (Kiyan Xiyav),
"Təbrizin al təbimi" (Rüqəyyə Kəbiri) və
s. adlı şeir topluları ədəbiyyat tarixində önəmli yerini qoruyub
saxlamaqdadır.
2010-cu illərdən
sonrakı dönəmlərdə yayımlanan
"Qanadlılar", "Susmaz mahnı" (Əziz Səlami),
"Sən olmasan, gözəlim özgürlük"
(Ərgin Avşar, Bakı), "Barişa inanma, Fərihcəm"
(Hadi Qaraçay, Bakı), "Qurşun və şeir (Məsud
Haray, Türkiyə)", "Bu gecə mahnılanacaq ay sən
üçün" (Yaqub Nami), "...Və qadın
danışır" (Səhər Xiyavi), "Ölməzlik",
"Tanrı bilsin, bir də könül (Bakı)",
"Yalqız yarpaq" (Rəsul Qədiri), "Bıçaqlanmış
heyva" (Alma Muğanlı) adlı şeir topluları,
Rüqəyyə Kəbirinin "Bu qapı heç
çalınmayacaq" (2011) hekayələr toplusu,
"İçimdəki qız" (2013), "Evim" (2013),
"Yerdən uca torpaq" (2014) romanları da oxucu
marağına görə öncül yerdədir.
Məsumə
Elqızının 2011-ci ildə Təbrizin "Əxtər"
yayın evində "Qartal qanadlım" poeması
ayrıca kitab kimi, "Anas" yayım evində isə
"Küllənməz köz" adlı şeir toplusu
(2014) çap olunub və rəssam kimi mükəmməl rəsmlər
çəkən xanım yazarımızın sevənlərinin
çevrəsini daha da genişləndirib...
2011-ci ildə Bakıdakı "Qanun" nəşriyyatında
Güneyin tanınmış modern şairi Ülkər
Ucqarın "Balıqçı əllərinə
doğru" adlı ilk şeirlər kitabı da nəşr
edilib. Ülkərin
şeirlərini başqalarından fərqləndirən
başlıca cəhətlər: özünəxas ifadə
bacarığı, mövzu çeşidinin genişliyi, məna
açarının çox vaxt kənar mətnlərdə -
xüsusən Azərbaycan şifahi xalq
yaradıcılığında və mifoloji qaynaqlarda
olmasıdır. Həm Güney, həm də Quzey Azərbaycanda
daha çox xarici ölkələr ədəbiyyatından
örnəklərin, kitabların ana dilimizə çevirisini
önəmli ədəbi olay kimi dəyərləndirmişik,
amma dilimizdə yaranan ədəbiyyatın xarici dillərə
çevrilməsi və yetərincə oxucu auditoriyası
qazanması ikiqat dəyərlidir. S.Behrəngi,
F.Vəfi, Q.İmamizadə, R.Kəbiri və Ülkər
Ucqarın əsərlərinin xarici dillərdə oxunması
Güney ədəbiyyatının uğurudur. Son illərdə Ülkər Ucqarın şeirləri
Parisdə fransız dilində nəşr olunan nüfuzlu
jurnallarda fransızcaya tərcümə edilərək dərc
olunub. Fransız dilindən fars və
türk dillərinə tərcümə etdiyi əsərlər
isə Tehranda çap edilib.
26 fevral 2012-ci ildə Güney Azərbaycanda xalqın
milli haqq və hüquqları uğrunda ardıcıl
mübarizə aparan milli hərəkat fəalları
"Susma!" adlı dərginin birinci sayını nəşr
etmişlər. Dərginin ilk sayı Xocalı
soyqırımına həsr olunub və bununla da milli hərəkat
fəalları dərginin səhifələrində o tayla-bu
tayı, Güneylə Quzeyi birləşdirərək öz
olağanüstü fəaliyyətlərinə
başlayıblar. Yaradıcı heyətin bildirdiyinə
görə, İran rejimi maneçilik törətməsə,
hər ay nəşr olunacaq dərgidə əsasən
Güney Azərbaycan ədəbiyyatı, tarixi və mədəniyyəti
ilə bağlı mövzular üstünlük təşkil
edəcək, bu ana mövzulara həsr olunmuş yazılara, tədqiqat
işlərinə, publisistik məqalələrə geniş
yer veriləcəkdir... Sayğıdəyər
şairimiz Səid Muğanlının da yaxından
iştirakı ilə "Yaşmaq" dərgisinin, eyni
zamanda Güneydə çağdaş mətbuat tarixində ən
uzunömürlü nəşr nümunəsi olan
"Varlıq" dərgisinin yayımı da öz axarı
ilə davam edir.
Güney
Azərbaycanda beş min tirajla nəşr edilən "Xudafərin"
jurnalının 100-cü sayının çap olunması və
Azərbaycan Yazıçılar Birliyində Güney Azərbaycan
şöbəsinin təşəbbüsü, Birliyin üzvləri, yazar və qəzet
redaktorlarının iştirakı ilə təqdimat mərasiminin
keçirilməsi 2012-ci ilin mühüm ədəbi-publisistik
hadisələri sırasındadır. Toplantıda
çıxış edən Xalq şairi Fikrət Qoca jurnal
haqqında geniş məlumat verib. Bildirib ki, jurnal 10 il öncə işıq üzü
görüb. Güney Azərbaycan ədəbiyyatının təzyiqlər,
zindanlar şahidi olduğunu deyərək, bildirib ki, "Xudafərin"
jurnalı Güney və Quzey Azərbaycanla bağlı
mütəmadi olaraq yazılar dərc edir. Tehranda
çap olunmasına baxmayaraq, jurnalda Quzey Azərbaycandan olan
ziyalılara da geniş yer verilir. Jurnalın baş
redaktoru, vətənsevər şair Hüseyn Şərqi
Soytürk məlumat verib ki, bütöv Azərbaycanda baş
verən ədəbi-bədii, elmi-ictimai hadisələr, ədəbi-mədəni
mühit jurnalda öz əksini tapır. Hüseyn
bəy ayda bir dəfə işıq üzü görən dərgidə
güneyli və quzeyli aydınlara fərq
qoymadığını da bildirib.
2012-ci ildə İsmayıl Mədədi Ülkər
Osalının "Məni başdan yaradana" adlı
şeir kitabı oxuculara ən gözəl töhfə olub.
2013-cü ilin çap məhsulları içərisində Nəbi Kobotarianın "İran Azerbaycanı Aşık destanları. Şikari destanı" (Türk Dil Qurumunun nəşri) Güneydə xalqın yaratdığı böyük türk mədəniyyəti xəzinəsinin ən dəyərli incilərindən sayıla bilər. "Dədə Qorqud" ənənələrini davam etdirən və dörd nəsil aşığın sinəsindən qopub günümüzədək gəlib çatmış "Şikari dastanı" motiv və mövzu zənginliyi ilə də diqqət çəkir. "55 saat ərzində dinlənilərək səsli fayllardan götürülən dastanda 18 ustadnamə, 225 qoşma və 65 bayatı mətni qeyd olunub.
Dastanda hadisələrarası ustadnamələr, eləcə də aşığın həvəslə söylədiyi bu və ya başqa hadisəyə münasibətini ifadə edən süjetdənkənar nümunələr əsasən Xəstə Qasım, Aşıq Ələsgər, Aşıq Şəmşir, Aşıq Mənsur, Xəstə Bayraməli və başqa aşıqların şeirlərindən götürülüb".
Türk dünyasının ən iri həcmli dastanı kimi dəyərləndirilən "Şikari dastanı" mövzu dairəsinə görə də Türkiyənin Anadolu bölgəsində yaranmış iki söz sənəti nümunəsi - "Battalnamə" və "Danişməndnamə" dastanları ilə bənzərdir və əsas hədəfi Türkləşdirmək və İslamlaşdırmaqdır.
Güneydə 2013-2014-cü illərdə onlarla kitab çapa hazırlanmış və nəşr üçün mətbəələrə təqdim olunub. Seyid Heydər Bayatın "Alma Yolu" adlı şeirlər toplusu Təbrizin İrşad idarəsinin icazəsi ilə işıq üzü görüb.
"Ağ Atım", "Günəş" adlı kitabları ilə sevilən və çağımızın milli şairi kimi tanınan Huşəng Cəfərinin isə üçüncü kitabı "Qanlı çiçəklər" Zəncan "Nikan Kitab" Yayım evində nəşr sırasını gözləməkdədir.
(Ardı var)
Esmira FUAD
525-ci qəzet.- 2023.- 14 mart.- S.13.