"Kürdə suyun azalması əsasən,
iqlim dəyişikliyi ilə bağlıdır"
"Çayın
qurumasının qarşısını almaq üçün
suvarma sisteminə də diqqət edilməlidir"
Bir vaxtlar
Dəli Kür adı ilə tanınan, bol sulu,
Azərbaycan ərazisindəki ən böyük çay indi
öz məcrasından xeyli geri çəkilib. Mövcud vəziyyət çayın Sabirabad
rayonundan keçən hissəsində də
açıq-aşkar müşahidə edilir. Kürdə suyun səviyyəsi son günlərdə,
demək olar ki, 50 santimetr aşağı düşüb.
Çayın Səlyan rayonunun Qaraçala qəsəbəsi
ərazisindən keçən hissəsində 2-3 santimetr
azalma müşahidə olunur. Belə ki, nasosların
sugötürmə imkanı olmadığından onlar
dayandırılıb.
Coğrafiya İnstitutunun Landşaftşünaslıq və
landşaft planlaşdırılması şöbəsi tərəfindən
aparılan araşdırmalar zamanı Kür
çayının Salyan və Neftçala rayonları ərazisindən
keçən hissəsində şirin su
qıtlığının kəskin vəziyyət
aldığı müəyyən olunub.
Salyan və Neftçala rayonlarında
şirin su qıtlığının təbii və antropogen
ekosistemlərdə yaratdığı ekoloji vəziyyəti tədqiq
edərkən, məlum olub ki, Kür çayı quruyub,
yatağında axımı olmayan kiçik gölməçələr
qalıb. Çay yatağında
davamlı bitki örtüyünə malik landşaftlar
geniş sahədə quruyub, takırabənzər yataq əmələ
gəldiyi aşkarlanıb. Kürün dənizə
açıldığı yerdə süni bəndin tikilməsi
ilə çay və dəniz ekosistemləri arasında
mübadilə tamamilə dayanıb. Bu hissədə
Kür suyunun səviyyəsi dənizdən 1,6
m aşağı düşüb. Yay
aylarında bu su ekosisteminin xəstəlik mənbəyinə
çevriləcəyini ehtimal edən mütəxəssislər
əhalinin su ilə tam təmin oluna bilməyəcəyini,
habelə əkin sahələrinin suvarılmasında ciddi problemlər
yaranacağını diqqətə çatdırıblar.
Milli
Hidrometeorologiya Xidmətinin rəis müavini Rafiq Verdiyev deyir
ki, son illərdə Kür çayının suyunun
azalması əsasən, iqlim dəyişikliyi ilə
bağlıdır: "İqlim dəyişikliyi 30 ildə
çaylarımızda suyun 15 faiz azalmasına səbəb
olub. Bununla yanaşı, çayda suyun
mövsümi azalması və çay suyundan hədsiz istifadə
kimi səbəblərin də ciddi rol oynaması
mümkündür. Qış ayları çayda ən
az sulu dövr hesab olunur. Kür
və Araz çaylarının suyundan həmişə istifadə
olunub, indi də olunur. Bütün amillər
birlikdə Kürün aşağı axınında suyun
azalmasına gətirib çıxarır".
Rafiq
Verdiyevin sözlərinə görə, bütün bu amillərlə
yanaşı qonşu ölkələrdə sudan
istifadənin də bu azalmada rolu var.
Coğrafiya İnstitutunun Ekocoğrafiya şöbəsinin
müdiri, aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru,
dosent Ənvər Əliyevin dediyinə görə,
çaylar yağıntıdan və yeraltı sulardan
qidalanır.
Çoxillik iqlim göstəricilərinə əsasən,
qış ayları yağıntıların az
olduğu dövrdür. Yağıntıların
böyük qismi yazın sonu, yayın əvvəlində
olacaq. Kür çayının qurumasından
danışan mütəxəssis buna əsas səbəblərdən
biri kimi su anbarlarını göstərib: "Ölkədəki
çayların böyük əksəriyyəti tranzit
çaylardır. Kür çayı bizim əsas
su mənbəyimizdir. Kürün bir
çox qolları Türkiyə, Ermənistan və Gürcüstandan
qidalanır. Bu qidalanmada da bəzi hissələrdə
su anbarları var. Bu çay ümumillikdə respublikamız
daxil olmaqla 1515 kilometr ərazini keçir. Həmin ərazilər də maksimum dərəcədə
gələcək üçün bu çaydan istifadə etməyə
çalışır. Bu problem
ucbatından da Kür çayı Azərbaycan ərazisinə
çatanadək suyu azalır. Ölkədə ümumi
su həcmi 21,9 milyard kubmetr olmaqla
irili-xırdalı 140 su anbarı mövcuddur. Onlardan
ən böyüyü 16 milyardkubmetr su həcmi olan Mingəçevir
su anbarıdır. Bu anbarlar suyu gələcəkdə
daha "səmərəli" istifadə üçün
yığmağa çalışır. Nəticədə
çaya bir hücum başlayır".
Ənvər Əliyev bildirib ki, Kürün quruması təhlükəsi
həm də Araza aiddir. Mütəxəssisin fikrincə, çayın
qurumasının qarşısının alınması
üçün başlıca olaraq suvarma sisteminə diqqət
edilməlidir: "Ən çox suvarılan ərazi taxıl
sahələridir. Təəssüf ki, Azərbaycanda
müasir texnologiya ilə təchiz olunan suvarma sistemləri
olduqca azdır. Kürün şəklinə
baxanda utanırıq. Bu çay
Zaqafqaziyanın ən böyük çaylarından biridir.
Kür daima bizi daşqınları ilə
qorxudub. Amma indi Kür-Araz
ovalığını çöküntülərlə təmin
edən çay qurumaqdadır. Suvarma
sistemlərinin artırılması vacibdir. Suyun hər qramını diqqətlə istifadə
etməliyik. Günəş
parıltısının illik miqdarı 2500-2800 saatdır.
Hər kvadratsantimetrə düşən günəş
radiasiyasının illik miqdarı 130-145 kkal/sm2 arasında dəyişir.
Suvarma çox aparılan ərazilərdə
günəş radiasiyası yüksəkdir. Təklif edirəm ki, həmin ərazilərdən
günəş enerjisinin toplanılması üçün
istifadə edilsin. Bu enerjidən məişətdə,
ictimai yerlərdə istifadə edə bilərik. O ərazilərdə
əhalinin 25-30 faizi yaşayır. Həmin əhaliyə
həm istilik enerjisi verilsin, həm də anbarlara toplanan suyun
bir qismi paylanılsın. Bəlkə, bu
qaydada Kürün qurumasının qarşısı
alınar".
Ekspert
Kür çayının qurumasının su
qıtlığı yaratmaqla yanaşı, həm də
torpaqları şoranlaşdırdığını qeyd edib:
"Təəssüf ki, həmin ərazilərdə nəhəng
şoranlıq yaranıb. Kürün
qurumasının səbəbləri ciddi
araşdırılmalıdır. Kompleks iş ortaya
qoyulduqdan sonra həll tapmaq olar. Ermənistan Gürcüstandan
fərqli olaraq ölkələrarası su müqavilələrini
imzalamır, bu da problem yaradır. Ermənistan
çayı çirkləndirir, su israfına yol verir. Azərbaycana 8 hava kütləsi daxil olur, onlar
bir-birindən olduqca fərqlidir. Suyun
azalmasında insan faktoru əsas rol oynayır. Müəyyən dövr quraqlıq keçəcək.
2050-ci ildən başlayaraq planetdə ənənəvi
soyuqlaşma başlayacaq. Buzlaşma
dövründən yarımbuzlaşma dövrünə
keçid olacaq. Bəlkə də, bu
hazırlıq ona gedir. Adətən
quraqlıq gəlir, ardınca da qəfil soyuq olur".
Əmir
Əliyevin sözlərinə əsasən, dünyada gedən
su qıtlığı prosesi Azərbaycandan yan keçməyəcək:
"Əbəs yerə deyilmir ki, Üçüncü
Dünya Müharibəsi su üstündə baş verəcək. Azərbaycanda
su ehtiyatı azdır. Təklif edərdim
ki, kənd təsərrüfatında müasir suvarma sistemlərinə
keçilsin. Damcı ilə suvarma sistemləri
geniş tətbiq olunmalıdır. Suyu qənaətlə
işlədən müasir texnologiyaların ölkəmizdə
istifadəsi genişlənməlidir. İsraildə
şirin su ehtiyatı demək olar ki, yoxdur. Buna baxmayaraq, onlar müasir texnologiyadan istifadə edərək
dəniz suyunu şirin suya çevirə biliblər. Bu kimi ölkələrin təcrübəsindən
yararlanmaq və əlavə su mənbələri tapmaq
lazımdır. Son 20 ildə Azərbaycanda
antisiklonlar üstünlük təşkil edir. Yəni günəşli hava hökm sürür,
yağıntı azdır. Bu proses hər yerdə gedir. Kür çayının suyu, Xəzər dənizinin,
eləcə də Volqa çayının səviyyəsi kəskin
azalıb. Bu qış düşən
yağıntının nəticəsi ola
bilsin ki, özünü bir qədər göstərsin. Təxminən
may, iyun aylarında Kürdə suyun bir az
artmasını ehtimal etmək olar. Amma ümumi
tendensiya suyun azalmağa doğru getdiyi yönündədir.
Qışda düşən yağıntı
demək olar ki, Kür çayına gəlib
çıxmayıb. Əsas göstərici
düşən yağıntının miqdarındadır.
Volqa çayının hövzəsinə
düşən yağıntının miqdarı da
azalıb. Ölkəmizin ərazisinə
Qafqazın şərq yamacından tökülən xırda
çayların suyu o qədər azalıb ki, gedib dənizə
çatmır. Bu suyun
qarşısını alıb Şabranda Taxtakörpü su
anbarı tikdilər ki, yığılan su Bakıya verilsin.
Məlum olub ki, hazırda anbarda su ehtiyatı 50
milyon kubmetrədək azalıb. Bu isə
Azərbaycan üçün problem deməkdir. Qeyd edim
ki, əvvəlki illərlə müqayisədə sudan israfçılıq halları
çoxalıb. Buna yol vermək olmaz. İndi əhalinin sayı artıb. Təxminən
iki min əvvəl Yer üzərində cəmi 250 milyon əhali
olub, indi bu say 8 milyarddır. Yəni əhali
sayında 40 dəfəyə qədər artım var".
Hesablamalara görə, 2100-cü ildə Azərbaycanın
su ehtiyatlarının 40 faizi azalması təhlükəsi ilə
üz-üzə qala bilərik.
Milli Hidrometeorologiya Xidmətinin rəis müavini Rafiq Verdiyev deyir ki, su ehtiyatlarının azalması təhlükəsinin qarşısını almaq məqsədilə Kürün aşağı axarında suyun qalması üçün müvafiq tədbirlər görülür: "Nəzərə almaq lazımdır ki, ətrafda təsərrüfat sahələri və suvarma zamanı çayın suyundan istifadə olunur. Ona görə də suyun müəyyən hissəsini anbarlara toplamalıyıq ki, yay aylarında anbarlarda çayların suyundan istifadə edə bilək. Əgər suyun hamısını buraxsaq, yayda susuz qalarıq. Kürün aşağı axarında suyun qalması üçün çalışırıq".
Qeyd edək ki, Prezident İlham Əliyevin müvafiq sərəncamı ilə Su komissiyası yaradılıb.
Baş nazir Əli Əsədov bildirib ki, ölkədə su probleminin həlli hökumət qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biridir. Artıq su ehtiyatlarından səmərəli istifadə ilə bağlı komissiya yaradılıb.
Komissiyanın iclasında mənbələrdən götürülən su həcmlərinə qənaət olunması qərara alınıb. Məhz itkilərin qarşısının alınması ilə bağlı qənaət rejiminə keçilib.
Bu günlərdə "Azərsu" ASC-nin sədr müavini Etibar Məmmədov ölkədə içməli suyun qiymətinin yenidən artırılmasını təklif edib:
"Gələcəkdə su tariflərinin artırılması ilə bağlı Tarif Şurası qərar verə bilər. Lakin biz də bununla bağlı belə bir proqram hazırlayırıq ki, su qiymətlərinə yenidən baxılsın".
"Sağlam həyata doğru" İctimai Birliyinin üzvü, su məsələləri üzrə ekspert Rövşən Abbasov qeyd edib ki, Azərbaycanda sudan istifadə üçün limitlər yarana bilər. Ekspert ölkədə ən quraq regionların Mərkəzi Aran, Naxçıvan və Abşeron olduğunu söyləyib: "Həmin ərazilərin davamlı su ilə təminatına ehtiyac var. Azərbaycanın su ehtiyatlarının əksər hissəsi xarici ölkələrin ərazisində formalaşır. Su təchizatında buna görə problemlər yaşanır".
Onun sözlərinə görə, artıq bu gedişlə sudan istifadə üçün limitlər yarana bilər: "Hər kəs istədiyi yerdə su mühərriki qoyub çaydan su götürə bilməz. Çaylardan götürüləcək suyun miqdarını azaltmaq üçün müxtəlif müasir texnologiyalardan istifadə edilməlidir".
Sevinc QARAYEVA
525-ci qəzet.- 2023.- 28 mart.- S.15.