Poetik rekviyemin nikbin harmoniyası
Azərbaycan bədii-poetik fikrində və qəzet publisistikasında son dərəcə fəal qələm işlədən söz sahiblərindən olan
Əli Rza Xələflinin yaradıcılığını ardıcıl izləyənlərdən, yazdıqları ilə
bağlı nəzəri-tənqidi
fikirlərimizi yeri gəldikcə ədəbi ictimaiyyətə çatdırmağa səy göstərənlərdən biri kimi bu dəfə şairin "Kredo"
qəzetində
(10 mart 2023-cü
il)
Türk dünyasının yenilməz lider
şəxsiyyəti Rəcəb Tayyib
Ərdoğana həsr etdiyi poema bizi müəllif haqqında yenidən danışmağa vadar etdi. Əslində Əli Rza Xələfli
poetik növün bütün janrlarında özünü sınamaqla,
fikirlərini hədəfə
tuşlamağı bacaran
şairlərimizdəndir. Son vaxtlarda onun "Dağlarda duman qaldı" poemalar toplusuna bir "Ön söz" də yazmışdım.
10 müxtəlif mindəricəli
və biçimli bu poemalarda o, xalqımızın tarixindən,
Qarabağımızın taleyindən,
doğma Cəbrayılın
etnoqrafik mənzərəsindən,
məişətindən, düşmən
əlində qalmış
yurd yerlərimizin durumundan səriştəli
tərzdə və ülvi bir məhəbbətlə
bəhs edib.
Şair bu əsərində də poema janrının
kələfini elə
çözməyə başlayıb
ki, onun bu janrda ortaya
qoyduqları təqdirəlayiqdir. Türkiyə Cümhuriyyətinin Prezidenti
Rəcəb Tayyib Ərdoğana həsr etdiyi poemanı şair ikili anlamda "Türkiyənin
zəlzələ ağrıları",
"Ərdoğana və
Türkiyəyə təskinlik
üçün yarıqəm
- yarıqürur dastanı"
kimi adlandırıb və bildirək ki, bu adlardan
hər ikisi əsərin başlıca
qayəsini açmağa
tuşlanıb. Müəllif
türkün Tanrı
dağı, Turan, Turan bayrağı, Malatya,
Xatay, Kahramanmaraş, Qaziantəp, Alp Ər Tunqa, Bilgə Kağan, Tonyukuk və başqa bu kimi etnonim
və toponimlərini göz önündə canlandıqmaqla bu poetik rekviyemin nikbin ruhlu poema
şəklində ortaya
qoyulmasında uğur
qazanır və oxucu üçün çox mətləblərdən,
türk tarixinin lap dərinliklərindən söz
açır:
Qətiyyətin yol açır
Türkün Tanrı
dağına,
İradən işıq saçır
Turanın bayrağına...
Dirilər Qaziyantəp, igid
qazilər yurdu,
Doğudan Batıyacan uluyar
Türkün qurdu -
deyərək Ərdoğanın
qətiyyətindən, türkün
gələcəyinə inamdan
ağızdolusu bəhs
edir:
Ulutürkün səddində basılmaz
bir qalasan,
Qardaşlığa ziyarət, inama pir qalasan.
Türkiyənin önündə Turana
yol açırsan,
Alp Ər Tonqa ruhuna qəlbindən nur saçırsan.
Bizə
belə gəlir ki, Əli Rza
Xələfli poemanı
qələmə almamışdan
əvvəl Rəcəb
Tayyib Ərdoğanın
ümumi siyasi-ictimai fəaliyyəti, o cümlədən,
türk dəyərlərinə,
tarixinə sadiqliyi ilə seçilən, yüksək xarizma və idarəçilik qabiliyyəti ilə fərqlənən, nəinki
Türkiyə türklərini,
həm də dünya türklərini öz inandırıcı
ideya və məsləki altında birləşdirməyi bacaran
şəxsiyyət kimi
onun liderliyinin çeşidli tərəflərini
müxtəlif dövrlər
üzrə diqqətlə
izləyib. Və bütün bunlar
poemanın məzmununa,
mahiyyətinə uğurla
oturdulub.
Əli Rza Xələfli son dövr yaradıcılığında özünün içindən
keçənləri poema
janrında daha səmərəli əks etdirməyə çalışmaqdadır. Yəqin şairin
yaradıcılığı yetkinləşib püxtələşdikcə
o, özünü bu janrın qəlibləri içində bundan da sərbəst hiss edəcək. Bu baxımdan, görürük
ki, o, poemanın çeşidli növlərindən
də yaxşı xəbərdardır. Poema, hər
şeydən öncə,
bu və ya digər tarixi
hadisələri, mənəvi,
sosial-ictimai problemləri
əks etdirən poetik üslublu təhkiyə əsəridir.
Əli Rza Xələflinin də qədim dövrlərdən ədəbi-mədəni
düşüncəmizə hakim kəsilib adlayan bu janra sevgi
ilə yaraşdığını
görmək mümkündür.
O, bəzi epik nümunələrində ("Söz doğrunun, düzündü" sözə
fəxriyyə ithaf edir, onu öyür,
digərində ("Könlümə
yol aradım") fəxriyyə poemanın çeşidli elementlərini
ortaya çəkir, bir başqalarında
("Hər ocağın
öz işığı",
"Bir atanın düz yolu", "Karvan gəlir, yola bax və
s.) tarixi olayları, adət-ənənələri, ocağa bağlılığı,
etnoqrafik etüdlər
şəkilində şairlik
hiss və duyğularını
epikanın köməyi
ilə oxucusuna hədiyyə edir, "Anamın nağılı"
və "Bir çinarın hekayəti"
və s. kimi əsərlərini isə
xatirə-poema üslubunda
qələmə almağa
üstünlük verir.
"Türkiyənin zəlzələ
ağrıları", "Ərdoğana və Türkiyəyə təskinlik
üçün yarıqəm
- yarıqürur dastanı"nda
yuxarıda qeyd etdiyimiz məqamlarla yanaşı, epik qəhrəmanın emotiv halı özünün yüksək hərəkiliyi
və situativliyi ilə diqqət çəkir. Bu da
təbiidir. Çünki insanla onun emosiyaları
bir-birindən ayrılmazdır.
Əgər hətta bir
qədər tarixə
baş vursaq, emosiyaların hələ nitq olmamışdan əvvəl, jestlər, mimikalar şəklində
mövcud olduğunu görərik. Əli Rza
Xələfliyə gəldikdə
isə onun özü bir insan və şair
kimi son dərəcə
emosionaldır. Bunu nəinki
biz, həm də onu yaxından tanıyanlar yaxşı bilirlər. Şeirlərini oxuyanda onun emotiv hissləri daha çox coşqun və oyaq olması ilə nəzərə çarpır. Bunu
biz şairin Ərdoğana
"Sultanım" deyə
müraciətində də
yaxşı görürük:
Biz səninlə gedirik Ulu Turan dağına,
Sonuncu dənizəcən
türkü soran dağına.
...Azərbaycan bu dərdin ocağında közlənir,
Türkiyənin yanğısı varlığımda
sözlənir
Müəllif Türkiyənin hüznünü Azərbaycanın hüznündən ayırmır. Onların hər ikisi bir qəlbdə iki can kimi təqdim olunur. Türkiyə şəhərlərinin acısı Qarabağ, Şuşa, Gəncə, Kəpəz, Təbriz, Şamaxı, Zəngəzur, Zəngilan ilə eyniləşdirilir. Bizə belə gəlir ki, bu dastan-poema türkün başına gəlmiş təbii bəlalara təkcə rekviyem kimi nəzərdən keçirilməməlidir. Buna görə də müəllif əsəri
Sultanım, əyilmə sən, əyilməz Tanrı dağı,
Yağılara göz dağı - sönməz Türkün çırağı
kimi türk ellərini ümidləndirən nikbin sonluqla başa çatdırmağa çalışır. Başqa sözlə, biz Əli Rza Xələflinin bu məsnəvisini həm də "nikbin poema" kimi adlandırmaqda israrlıyıq. Əlbəttə, belə təyinin özü sərti olsa da, nədənsə onu biz qeyd etdiyimiz rakursda daha çox qəbul edir, yaxud da onu "nikbin rekviyem" kimi dəyərləndiririk. Poemanın tematik çevrəsi türk dünyasına, türklərin gələcəyinə nikbin hissləri ifadə etmək baxımından bizi bunları qeyd etməyə sövq edir. Burada heç də müəllifin məsələyə romantik yöndən yanaşması diqqət mərkəzində deyil. Lirik qəhrəmanın gələcəyə, sonsuz uğura can atması sanki içindəki harmoniyanın ifadəsi olaraq səslənir.
Əli Rza Xələflini bu əsərdə yeni ədəbi
uğura imza atması
ilə bağlı təbrik edir, ona gələcək epik
yaradıcılığında da poetik vüsət və orijinallıq
arzulayırıq.
Nizami
TAĞISOY
Professor
nizami.mamedov@mail.ru
525-ci qəzet.- 2023.- 2 may.- S.15.