Bir insana kömək etmək...

Elçinin düşüncəsində ədəbiyyatın tam mənada görə biləcəyi iş budur

Keçmiş Sovet məkanında xüsusi nüfuza malik ədəbi mətbuat nümunəsi olan "Literaturnaya qazeta"nın 10 may 2023-cü il tarixli 18-ci (6883) sayında Azərbaycanın Xalq yazıçısı Elçin haqqında geniş məqalə dərc edilib. Tanınmış ədəbiyyatşünas Lüdmila Lavrovanın məqaləsi yazıçı Elçinin müasir ədəbiyyatdakı rolu və mövqeyi, ədəbi portreti, yaradıcılıq kredosu haqqında maraqlı və önəmli yazı kimi diqqət çəkir. Məqalənin dilimizə tərcüməsini oxuculara təqdim edirik.

Bu gün biz Elçin haqqında - azad ruhlu insan, yazıçı məsləkinə həmişə sadiq Kitab Adamı barədə söz açırıq... İllər isə sənətkarlığa hökm edə bilməz.

"Elçin möcüzələri sevir, - olduqca müdrik və uzaqgörən tənqidçi Lev Anninski məqalələrinin birində yazırdı, - o, həlim və xeyirxah hekayəçidir, kədərli sehrbazdır, qızılı, gümüşü çalarların sayrışmasına üstünlük verən impressionistdir. ...Onun məxsusi cazibəsi, ovsunlayıcı gücü olan nəsrində daxili yüksəliş, hərarət, gündəlik qayğılardan arınma var. Həm də müharibədən sonrakı illəri ac-yalavac keçirmiş, güclə sağ qalmış yetim Bakı uşaqlarının - indi artıq böyüyüb-yetkinləşmiş insanların sıx yaşadıqları məhəllələrin poeziyası..."

Amma təkcə Elçin nəsrinin qəhrəmanları böyüyüb yetkinləşmədilər, hələ də onun sözlərinin sehrinə düşən, yazıçının çox sadə, lakin dərin məzmunlu həyat hadisələri və problemlər haqqında düşünməyə sövq etdiyi yeni oxucular da yetişdilər. Elçin yaratdığı obrazların hər bir davranışında, onun dəqiq yazıçı nəzərləri ilə canlandırılan mənzərələrdə - insan ruhunda, daşlarda, ağaclarda, buludların hərəkətində bu mənanı açıb əks etdirir.

Onilliklər boyu "Litqazeta"nın sevimli müəlliflərindən biri olan Elçinin 1959-cu ildə Bakıda ilk hekayəsi çap edildiyi andan "ulduzu" ədəbiyyat kəhkəşanında parladı. Onda müəllifin cəmi on altı yaşı var idi! 1965-ci ildə onun "Min gecədən biri" adlı ilk kitabı işıq üzü gördü... Rus dilinə tərcümədə Azərbaycan yazıçısının bu orijinal nəsri nəinki Sovet İttifaqında, hətta onun hüdudlarından kənarda da geniş oxucu kütləsinin diqqətini çəkdi.

Sovet dövrünün sonlarının sərt tənqidçilərindən sayılan Vasili Aksyonovun altmışıncı illərin kumirlərinə - Robert Rojdestvenskiyə, Andrey Voznesenskiyə, Vladimir Vısotskiyə, onların ideallarına inanan, yaxud yenilərini tapmaq üçün əvvəlkilərdən geri çəkilən, sevən, səhvlər edən... amma hər şeyə rəğmən, yaradıcılıqdan qalmayanların - axı yaradıcılıq təşnəsini güc strukturları səngidə bilməz - hamısına həsr olunmuş "Sirli ehtiras" adlı romanı var. Məhz bu cür güclü yaradıcılıq təşnəsini Aksyonov sirli ehtiras adlandırır.

Elçin bu sadaladıqlarımdan yaşca kiçik olsa da, Azərbaycanda "altmışıncılar"ın təmsilçisi, yaradıcılığının mahiyyəti etibarilə unikal, üsyankar bir fenomendir.

Heç bir rejim, heç bir sərt sosial reallıq, heç bir "yönəldici təlimat" Elçini estetik prinsiplərini dəyişməyə məcbur edə, boyun əydirə bilmədi. İstedad alovunu bəsləyən bu "sirli ehtiras" bütün ömür yolu boyu Elçini müşayiət edib. Onun nəsri - XX əsrin ilk gənclik hekayələrindən tutmuş, yeni minillikdə Azərbaycanın müstəqillik dövründəki yetkin dərin əsərlərinə qədər -heç bir siyasi konyuktura tabe olmayan, bütöv bir bədii kainatdır.

1980-ci illərin sonu - 90-cı illərin əvvəlləri Elçinin yaradıcılıq bioqrafiyasında çətin dövr oldu: Qarabağ münaqişəsinin başlanması, Ermənistandan qaçqın axını, "Qara Yanvar" faciəsi, böyük bir dövlətin dağılması, ictimai-siyasi formasiyanın dəyişməsi və postsovet məkanında baş verən təlatümlər...

1994-cü il sentyabrın 14-də Elçin xüsusi olaraq "Litqazeta"ya verdiyi müsahibədə 90-cı illərin əvvəllərinin ən çətin vaxtında onu hansı mənəvi amalların dik tutduğu barədə danışıb: "Bəzən baş verənləri düşünüb pessimizmə, hətta təşvişə düşürəm. Ən qədim zamanlardan bəri ədəbiyyat həmişə "ağıl, xeyirxahlıq, əbədiyyət" toxumları səpib. Xeyirlə şərin daimi mübarizəsində yazıçı, təbii ki, xeyirin tərəfindədir. Dünya ədəbiyyatı Homer, Şekspir, Füzuli, Höte, Tolstoy kimi nəhənglər yetişdirib. Soruşursunuz, niyə təşvişə düşürəm? Axı Günəşin altında, bu dünyada heç nə dəyişməyib. Xeyirlə şərin mübarizəsinin sonu görünmür. Ədəbiyyat təkbaşına dünyada və insan təbiətində heç nəyi dəyişə bilməz. Bu, məni bədbinliyə salır. Digər tərəfdən, bir anlığa təsəvvür edin ki, Homer, Nizami, Şekspir yoxdur. Bəs sonra? Qaranlıq, boşluq, uçurum! Bilirsiniz, həyatımın ən çətin anlarında nədənsə Don Kixotu xatırlayıram. Onda özümü daha yaxşı hiss edirəm. Bəli, ədəbiyyat bütün bəşəriyyəti xilas edə bilməz, amma bir insana kömək edə bilər. Və bu da, razılaşın ki, çox şeydir..."

Zahirən yazıçının həyatında hər şey tam qaydasında görünürdü. Gənc alim-filoloq, populyar yazıçı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, Xaricdə Yaşayan Həmvətənlərlə Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin sədri, Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı və nəhayət, ölkə hökumətində bütün humanitar sahəyə cavabdeh olan baş nazir müavini...

Lakin ictimai arenada yüksəlişlə paralel olaraq onun ruhunda və zehnində gərgin daxili iş dayanmadan gedir, onu təkmilləşdirməyə, sözünü bilməyə sövq edirdi, xoşbəxtlikdən həmin o "sirli ehtiras" Elçindən heç vaxt ayrılmadı. İstedadlı nasir və dramaturqun qələmindən çıxan hər şey "zaman və məkan" çərçivəsini sındıraraq günün mövzusuna, hətta ən aktual mövzularına həsr olunmayıb, belə desək, o, oxucunu Şekspir miqyasında əbədi, ölməz mövzulara meylləndirib. Elçinin ən məşhur əsərləri, xüsusən "Mahmud və Məryəm", "Ağ dəvə", "Ölüm hökmü", "Mən hələ qayıdacağam", "Baş" romanları, ən yaxşı hekayə və povestləri - "Qarda", "Tülkünün məyusluğu", "Şuşa dağlarını duman bürüdü", "Bir görüşün tarixçəsi", "Əncir ağacı", "Dolça" (rusca nəşrlərində bəzi əsərlərin adları fərqlidir - red.), eləcə də dramaturgiyası istər sovet dövründə, istərsə də çox sonralar heç vaxt adiləşib qəliblərə sığmadı. Bu, mövzu seçimi, roman və hekayələr üçün süjetlər, üslubun özü, povest toxuma bacarığı üçün də keçərli sayılır. Amma yəqin ki, onda oxucuları cəlb edən, kitablarına münasibət oyadan əsas amil, İosif Brodskinin vaxtilə dediyi kimi: "Yazıçının torpaqdan püskürmüş ağac olması" idi. Elçində də belədir. Onun yazıçı sözü torpaqdan boy verib daha da ucalara qalxır... Didaktika və əxlaqi təlqin olmadan oxucunu gerçəkçi olmağa səsləyir, dünyanı əsl mahiyyəti və dərinliyi ilə görməyə sövq edir. Eyni zamanda, daim arzusunun arxasınca getməyə həvəsləndirir. Axı mahiyyət etibarilə, Elçinin esselərinin birində yazıldığı kimi, yazıçı təbiətcə ən böyük xəyalpərəstdir.

Vaxtilə Aytmatovun, Dumbadzenin, Drutanın nəsri ilə tərbiyələnmiş rus auditoriyası indi postsovet məkanı ədəbiyyatından uzaqlaşıb. Bu kədərli və ədalətsizdir. Elçin istedadını bəsləyən ədəbi zəmin, bütün hüdudsuzluğuna baxmayaraq, ilk növbədə böyük rus klassiklərinin - Çexovun, Tolstoyun, Şoloxovun adları ilə yadda qalıb. Elçin "Zaman və Söz" adlı ədəbi gündəliklərində rus ədəbiyyatına olan sevgisini dəfələrlə etiraf edir. Məsələn, Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığını səciyyələndirərkən o, görkəmli rus mütəfəkkiri Pyotr Çaadayevə istinad edir: "P.Çaadayevə nəzər salanda onun etiraflarından birinə rast gəldim, qəribə də olsa, Mirzə Cəlil obrazı gözümün önündə canlandı. Çaadayev yazır: "Mən Vətəni gözüyumulu sevə bilmirəm".

Elçin ömrü boyu əsas mənəvi sərvəti olan kitabdan bir gün belə ayrılmayıb. Onun gündəlik qeydlərini yenidən oxuyanda hiss edirsən ki, yavaş-yavaş səni son dərəcə heyrətamiz hisslər - sevinc, mənəvi məmnunluq və Ədəbiyyat adlanan o böyük və davamlı işdə iştirak duyğusu əhatə edir. Elçin məhz belə bir tərzdə - böyük hərflərlə, böyük ehtiram və məhəbbətlə - həmin obrazlara, əsərlərə, onları yaradanlara, eləcə də bu sahədə mənəvi əcdadlarının ölməz imzalarına münasibət bildirir. Gündəliklərində Elçin onlara dəfələrlə müraciət edir, onların möhtəşəm yaradıcılığının sirləri üzərində yorulmadan düşünür. Yazıların birində o, hətta bəzən yuxuda sevimli qəhrəmanlarını gördüyünü, onlarla çoxdankı munis tanışları kimi görüşdüyünü etiraf edir: Tolstoyun Anna Kareninası, Şekspirin Kral Liri, Servantesin Don Kixotu, Şoloxovun Aksinyası...

"Zaman Kitabın qarşısında acizdir". "Bəlkə, Söz elə Zamandır?" - yazıçı soruşur. Başlanğıcda həqiqətən Söz var idi. Sözə qoşulmaqla, onun sehrinə, dərinliyinə qərq olmaqla insan uca Yaradana yaxınlaşır. Bax elə bu, Sözün ilahi mahiyyətinin sirlərindən biri olaraq Elçin yaradıcılığının himnidir.

Köhnə dostumuz və daimi yazarımız Elçini 80 illik yubileyi münasibətilə təbrik edir, ona möhkəm cansağlığı və yeni-yeni sehrli kitablar arzulayırıq.

Lüdmila LAVROVA

525-ci qəzet.- 2023.- 13 may.- S.20.