Mir Cəlalın nəsr yaradıcılığı: aktual mövzular, ali ideyalar

(Əvvəli ötən sayımızda)

Humanizm Mir Cəlal yaradıcılığının əsas xətti, başlıca prinsipidir. Janrından asılı olmayaraq onun bütün əsərlərinin arxasında bu prinsip dayanır. O, insanı həmişə İnsan kimi görmək istəyir... "İnsanda hər şey gözəl olmalıdır" devizi ilə... "Qulluqçu haqqında" hekayəsində insanlıqdan uzaq, analıq, qadınlıq hissləri yad olan nənədən danışılır. Bu yazıçının ən təsirli hekayələrindən olub oxucunun qəlbini oyur. Çox şübhəsiz ki, Mir Cəlal 1964-cü il üçün xarakterik olmayan bu mövzunu həyatdan götürmüşdür. Bu, bir məişət miniatürü deyil, ictimai hadisədir ki, yazıçı uşağın gözü və dili ilə çatdırır. Zalım, qansız qadın kənddən gətirib evində işlətdiyi yetim uşağa olmazın zülm edir, ən sadə hüquqlarını da tapdalayır. Təhkiyəçi yetim Rüstəmin yaşıdı olduğundan və situasiyanı özü ilə müqayisədə təqdim etdiyindən mənzərə daha aydın və ağrılı görünür. "Nənəm Rüstəmi yatmağa qoymur, amma məni salır kravata, üstümü örtür ki, yatım... Nənəm gələn kimi Rüstəm başlayır şüşələri silməyə. Nənəm mənə acıqlanır ki, boğazına toz gedər, Rüstəmin yanında dayanma... Nənəm Rüstəmə quru çörək verir, o da çaya batırıb yeyir, süfrədə heç nə qalmır... Məni məktəbə qoyurlar, amma Rüstəmi qoymurlar. Mən ona kitab verəndə nənəm gəlib əlindən alır. Rüstəm ağlayıb kəndlərinə getmək istəyir. Atam avtobus pulu verəndə nənəm dalaşdı: - Beləsini hardan tapacaqsan?" - dedi. Hekayə ilk cümləsindən son sətrinəcən ürək dağlayır. Hekayədə ictimai qınaq da görünür, upravdom, qəzetçilər... Yazıçı bu cür eybəcərliyə göz yummamağa, məzlumun gücü çatmayanda köməyinə gəlməyə, hüquqlarını müdafiə etməyə çağırır. İki səhifədə bu qədər vacib məsələ qaldırıb həllini göstərməyi yalnız Mir Cəlal kimi böyük yazıçı bacarardı. Süjet, fabula, yazı manerası o qədər orijinaldır ki, nə qədər düşünsəm də, müqayisə etməyə analoji əsər tapmadım.

Mir Cəlalın yazıçı səriştəsinə bütün janrlar tabedir... O, asanlıqla epik çərçivədə var-gəl edir, hər birində özünü yerində hiss edirdi. Yol qeydləri "Parisdə görüş" kimi. Səfər təəssüratı oçerkin növlərindən biridir. Özü də ən maraqlısı, janr kimi ən qədimi. "Parisdə görüş"ü Mir Cəlal 1960-cı ildə, SSRİ-də "dəmir pərdə"nin hökm sürdüyü bir dövrdə, Fransaya ongünlük səyahətindən sonra qələmə almışdı. Yol qeydləri həmişə cəzbedicidir, amma traveloq yazıçı olanda, özü də veteran yazıçı olanda, onun təhkiyəsində bir ayrı cür cəlb edir, ikiqat, üçqat zövqlü olur. Mir Cəlal bu səyahətnaməsi ilə əsas missiyasına - nələrə diqqət etməyə, nəyi qabardıb önə çəkməyə, oxucunu necə ardınca aparmağa müvəffəq olmuşdur. Burada təsvir predmeti kimi şəhərin mərkəzi və "həvali"si, ritmi, tarixi və görməli yerləri, insanların məişəti, Fransanın digər şəhərləri götürülür. Müəllif yazıçı olduğu üçün Fransanı birinci növbədə "yalnız Fransa xalqı üçün deyil, dünya ədəbiyyatı və mədəniyyəti üçün əziz və qiymətli olan Hüqo, Balzak, Zolyanın vətəni" hesab edirdi. Və əlbəttə ki, Mir Cəlal bir ali məktəb müəllimi olaraq Sarbon darülfununu barədə yazmaya bilməzdi. O darülfunun ki, 1253-cü ildə lX Lüdovikin ruhanisi Sorbon tərəfindən yaradılmışdı. Səfər proqramında olmasa da, "bizim dəstədə alimlər olduğu üçün oraya getməyi təkid etdik və getdik". Mir Cəlaldan sonra 1969-cu ildə həmin o Parisi, Marseli bizə bir də "Fransız qobeleni" sənədli povestində yazıçı İmran Qasımov göstərdi. Elə həmin aralıqda tərcüməçi Mişel Parfenov da "1950-60-cı illərdə Paris üzrə gid" qeydlərində bu gündən baxanda maraqlı görünən bəzi məsələləri işıqlandırmışdı. Siyasətçilərin, hətta, gələcəyin prezidenti -sosialist F.Mitteranın müştərisi olduğu restoranları, ədəbiyyat reputasiyalı və burjuaz kontingentli kafeləri, həmçinin yarı zirzəmi, tüstülü qəlyanaltıları tərif edirdi. Həmin illərdə Parisdə məşhurlardan, hətta, Jan Maredən də avtoqraf istəməyin qəbuledilməz olduğunu vurğulamışdı. Bu təsvirləri birləşdirdikdə 60-cı illər Fransasının mənzərəsi açılır. Bugünümüzdən baxanda, hər kəsin rahatlıqla bilet alıb istədiyi istiqamətə uça bildiyi bir zamanda 63 il əvvəlin mümkünsüzü hətta olduğundan da uzaq görünür. "Paris gözəl şəhərdir, amma biz boğuluruq. Burada hər şey, quş südü də var, ancaq quş qədər nəfəs almağa imkanımız yoxdur". Burada sıxlığa, əhalinin çoxluğuna işarə edilir. Məkan həmin məkandır, zaman maşını isə 63 il irəli gəlib. Bu zaman sıçrayışı müddətində Parisin əhalisi 6 milyondan... 2 milyona düşüb. Statistikaya görə, Fransa paytaxtının əhalisi hər il 12 min nəfər azalır. Bizim reklam təsəvvürümüzün primitiv vaxtında bütün kapitalist ölkələrinin "zahirində ən güclü şey reklam idi". İndi özümüz həmin nöqtəyə çatmışıq. Mir Cəlalın o qeydləri bu gün də həvəslə oxunur, müqayisəyə yol açır, qələmin gücünə heyran edir. Mənfur düşmənlərimizə haqsız açıq simpatiya səbəbindən bu gün Fransa ilə münasibətlərimizin istənilən kimi getmədiyi bir vaxtda "dünyanın paytaxtına" Mir Cəlalın gözü ilə baxmaq düşündürür, təəccübləndirir, təəssüfləndirir. Lakin işlər siyasi planda yaxşı getməsə də, iqtisadi və başqa sahələrdə uğurlu əlaqə ümid də verir. Necə deyərlər, hər şey əbədi nə pis ola bilər, nə yaxşı. Dövlətimizin uzaqgörən siyasəti zamanla hər şeyi yoluna qoyacaq. Qalibləri mühakimə etmirlər. Fransızlar demişkən, se-la-vi! (Həyat belədir)

Mir Cəlal cəsarətli bir satirikdir. "Qonaqpərəst" nadanlığı sərt, amansız qamçılayır. Yazıçının başqa yolu yoxdur. Axı bu qədər də cahil, streotiplərlə yaşamaq olmaz. Sabirvari "Şirin söhbət" ailə-məişət mövzusunda kəskin satiradır. Təəssüf ki, ailə daxili "sivilizasiyaları toqquşması" bütün zamanlar üçün aktualdır.

Mir Cəlalın müəllim-tələbə mövzusundakı hekayələri illərin pedaqoji fəaliyyəti və təcrübəsinə, olmuş hadisələrə əsaslanır. Ədəbiyyatın da "vəzifəsi hadisələri ideyalara çevirməkdir". "Qəbul imtahanı" hekayəsi 25 yer uğrunda 125 nəfərin qatıldığı müsabiqədən danışır. Müəllif onların hər birinə haqq verir, zəifinə də, güclüsünə də. Hər birini tələbə olmağa layiq bilir, düz yolda olmağına sevinir. Ordudan tərxis edilənin də, istehsalatdan gələnin də, məktəbi medalla bitirənin də. Hətta möhürlü kağızı bir cümlə də yazmayıb təhvil verən abituriyentə qoca müəllim: " - Qızım, görünür, həyəcanlı olmusan, bir şey yazmamısan. Biz səni başqa qrupla təzədən çağırarıq, yazarsan, narahat olma!" - deyir. Bu da müəllimin humanizmindən, millətinin övladına böyük sevgisindən irəli gəlir. Buradakı həssas müəllimin yazıçının özü olduğuna heç bir şübhə qalmır. "Cavanlar! Sizə eşqlər, şərəflər, səadətlər olsun!" - xeyir-duası ilə xoş məramını bir daha bildirir.

Mir Cəlalın geniş diapazonlu fəaliyyətinin bir qalın budağıda elmdir, alimlikdir. O, ədəbiyyatşünas, elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi olmuş, neçə-neçə dərsliklərin, monoqrafiyaların müəllifi kimi tanınmışdı.

Ədəbi aləmdə 1932-ci ildə "Sağlam yollarda" oçerklər kitabı ilə debüt edən Mir Cəlalın indiyə qədər 70-dən çox kitabı çap olunub.

Mir Cəlal sözün ali mənasında bir şəxsiyyət idi. Əslində, sözə elə bundan başlamaq lazımdır. Gənc yaşlarından kamil əsərlər yaratmaqla ustalıq və müdriklik nümayiş etdirən yazıçı yalnız şəxsiyyət olduğu təqdirdə belə qiymətli irs qoyub gedə bilərdi. Yaradıcılığı onun şəxsiyyətinin aynasıdır. Mir Cəlalın İnsanlığı, "Allah tərəfindən verilmiş, bağışlanmış" mənasını verən xarizması qəlblərdə, həyatı əks etdirdiyi üçün gələcəkdə də aktual olacaq yaradıcılığı ədəbiyyatda qalacaq.

Dilarə ADİLGİL

525-ci qəzet.- 2023.- 17 may.- S.15.