Ağdərədə erməni separatizmi necə baş qaldırdı?

AVTOMATIN DARAĞINI KÜRƏYİNƏ BOŞALTDILAR

1980-ci ilin mart ayında Azərbaycan SSRİ-nin Mardakert rayon partiya komitəsinin II katibi seçildim. 1988-ci ilin fevralına - mitinqlər başlayana qədər, demək olar ki, öz işimin öhdəsindən lazımi qaydada gəlirdim. Keçmiş Mardakertin - Ağdərənin erməni mənşəli əhalisi ürəklərindəki pis niyyətləri gizli saxlasalar da, mənə əsasən hörmətlə yanaşırdılar. 1988-ci ildə, hadisələr başlayandan sonra isə iç üzləri açıldı. Məni görmək belə istəmədilər. Hər vəchlə usandırmağa, işdən bezdirməyə çalışırdılar. Hər gün yuxarı sinif şagirdlərini, əsasən də qızları dərsdən ayırıb, raykomun qabağına gətirirdilər. Qızlara bircə tapşırıq verilmişdi: Axşama qədər xorla qışqırmaq! Şüarları mənə qarşı yönəlmişdi. Mən Mardakerti tərk edənə qədər bu şüarlar hər gün təkrar olundu.

Günlərin birində Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin ikinci katibi (o, rus idi) Xankəndinə gəlib, bizi çağırdı və tapşırdı: "Sabah plenum təşkil edin və seperatizmə son qoyulmasını tələb edin". Gecə idi. Elə oradan təşkilat şöbəsinin müdirinə zəng edib, tapşırığı başa saldım. Sabah çox gözlədik, amma iclasa gələn olmadı. Gələnləri zorla mədəniyyət evinə döndərmişdilər. Bütün seperatçı, şovinist qüvvələr ora toplaşmışdılar. Mədəniyyət evində Ermənistana birləşmək iddiası ilə uzun-uzadı çıxışlar etmişdilər. Bundan sonra davamlı mitinqlər təşkil edirdilər. Hər gün raykomun qarşısına toplaşırdılar. Mitinqlərin birində bir erməni qız tribunaya çıxdı və dedi: "Arif Əliyev rayonun ikinci katibidir, tədbir görsün, maşınlarımızı daşlamasınlar". Bir qədər sonra o, yenidən çıxış etdi və bildirdi: "İndi mənə çatdırdılar ki, elə bu işləri təşkil edən Arif Əliyevin oğlu Vasifdir". Görünür, əvvəldən təxribat hazırlamışdılar. Söz onun ağzından çıxar-çıxmaz qəzəbli kütlə mənə hücum çəkdi. Birinci katib E.Vartanyan mənim yox, öz dərdini çəkdiyindən mitinqçiləri bir təhər geri qaytardı. Mitinqdə çıxış edən qızın təxribatının "səbəb"ini bir müddət sonra öyrəndim. Sən demə, o erməni qız İrəvanda oxuyurmuş. Onu ikinci kursda institutdan xaric ediblərmiş. Onun qarşısında belə bir şərt qoyublar: "Sizdə ikinci katib türkdur. Onun əleyhinə bir iş qursan, səni bərpa edərik".

Bu, yeganə hadisə deyildi. Bir gün işə piyada gedirdim. Yolda yığışan ermənilərdən biri mən eşidə-eşidə beləcə də dedi: "Nə öldürməli momentdir". Ailəmiz də basqı altında idi. Alış-veriş üçün bizim evdən heç kəs mağazaya gedə bilmirdi. Zəruri ərzaqları sürücü alıb gətirirdi. Onu da ölümlə hədələyir və qəzəblə deyirdilər: "Sən hələ də türkə maşın sürürsən?" Çox vaxt mitinqçilərin ucbatından fasiləyə gedə bilmirdim. Çünki maşının keçəcəyi yolu kəsirdilər. Vartanyana bu haqda danışanda o dedi: "Səhər-səhər doyunca yeyib-içmişəm. Qoy axşama qədər qışqırsınlar".

Vartanyanın masası üstündə bir kağız vardı. Hər dəfə görürdüm ki, eyni yerdədir. Deməyəsən, mənim barədə imiş. Birinci katib risk edib, göstərməyib. Məktubu rayon kommunal təsərrüfat idarəsinin müdiri yazıb və tələb edirmiş ki, qeydiyyatda olmadığım üçün yaşadığım mənzili boşaldım.

Biz Xankəndi şəhərində qeydiyyatda idik. Birinci katibə dedim: "Mövcud qanunlara görə, seçkili orqana seçilənlər hər hansı rayona getdikdə mənzil və telefonla təmin edilirlər. Bəs o, uzunqulaq bunu bilmir?"

Oğlum Anar birinci sinifdə (rus bölməsi) oxuyurdu. Sinifdəki erməni uşaqları "ay tork, ay tork" - deyə-deyə onu döyməyə başlamışdılar. Erməni tərbiyəsi, erməni xisləti! Əlacsız qalıb, uşağı məktəbdən çıxarmalı oldum. Ancaq azyaşlı uşaqlarıma qarşı təxribatları bitmədi. Yaşadığımız binanın yanında park var idi. Burada tay-tuşları ilə oynayanda Anarı itələyib, hovuza salmışdılar. Yaxşı ki, bir azərbaycanlı buradan keçərkən görüb, uşağı xilas etmişdi.

Balaca oğlum Vüqarın üç yaşı vardı. Həyətdə oynayarkən yaşıdları erməni uşaqları ona "ay tork, ay tork" deyə hücum etmişdilər. Uşaq evə gələndə dedi: "Ata, tork nədir? Belə deyib, məni döydülər". Bir daha uşağı həyətə buraxmadıq.

Mənim telefonum birbaşa idi. Bir gün zəng çalınanda dəstəyi götürdüm. Telefonçu qız dedi: "Hinger Akopyan padasxani", yəni "yoldaş Akopyan, cavab ver".

Akopyan bu ikinci telefonu, sən demə, masanın altında, məndən gizli saxlayırmış. Akopyan raykom katibi idi. Mənim telefonumu paralel edibmiş ki, kiminlə nə danışdığımı öyrənsinlər. Çox vaxt mənə hücum etməsinlər deyə Akopyanın kabinetinə keçirdim. Bir dəfə qayıdanda katibə qız dedi: "Qadınlar qəbulunuza gəlmişdilər. Yerinizdə olmadınız, geri qayıtdılar".

Ermənistandan gələn terrorçular azərbaycanlılara xoş yanaşan, isti münasibət saxlayan adamları hədələyir, öldürür, müxtəlif təzyiqlərlə çəkindirirdilər. Məsələn, Ayaz Mütəllibovla görüşə 6 erməni getmişdi. Onlardan biri də o vaxtkı DQMV Partiya Komitəsinin təşkilat şöbəsinin müdiri işləmiş Valerik Qriroryan olmuşdu. Görüşdən qayıdan kimi küçədə onun bədəninə avtomatın bütün darağını boşaltmışdılar.

İlk dövrlərdə Ermənistana birləşmək məqsədilə hər yerdə siyahı tərtib etmişdilər. Bu siyahını keçmiş Martuni rayonu Çartaz kənd kolxozunun məşhur sədri, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, SSRİ və Respublika Ali Sovetlərinin deputatı olmuş S.Adamyana təqdim edəndə o, adının qabağında rusca "istəmirəm" yazmışdı. Az keçməmiş S.Adamyanı evində öldürdülər, arvadını isə ağır yaraladılar. Xankəndi şəhər 3 saylı orta məktəbin direktoru da oxşar şəkildə etiraz etmişdi. Onun sonrakı taleyindən xəbərim olmadı.

Ağdərədə "geologiya idarəsi" vardı, müdiri azərbaycanlı Səfər idi. "Voski" deyilən bir erməni qadını idarədə xadimə işləyirdi. Xadimə arabir Səfərlə telefonla danışırmış. Deyilənə görə, onu Səfərlə danışdığı üçün öldürmüşdülər. Şuşa rayonunun Qaladərəsi kənd kolxozunun sədri Sarkisyan terrorçuların göstərişlərinə əməl etmədiyindən onun oğlunu üç gün meşədə saxlamışdılar: "Ya bizimlə ol, ya da oğlunu görməyəcəksən". Azərbaycanlılarla yaxın olan sovxoz direktorları - SSRİ Ali Sovetinin deputatı, Sosialist Əməyi qəhrəmanı S.Mamuns və Q.Balayan hadisələrin əleyhinə idilər. Amma onları elə sıxışdırdılar ki, məndən üz döndərməli oldular. Q.Balayanın maşınında plenuma getdiyimə görə onu çox incitdilər.

Yanılmıramsa, bir qrup erməni millətçisinin təkidi ilə 1985-ci ildə Birinci katib işləyən Vahan Qaprilyanı işdən çıxarmışdılar. Üç il keçdikdən sonra o, Sov. İKP Mərkəzi Komitəsinin 19-cu konfransına işdən haqsız azad edilməsinə görə müraciət etmişdi. A.Volski əlacsız qalıb, ərizənin rayon partiya Komitəsinin plenumunda müzakirə edilməsini lazım bilmişdi. Amma ağır şərt qoymuşdu. İki saata büronun qərarı çatmalı idi. Saat 16:00 idi. Volski zənn edirdi ki, bu, mümkün olmayacaq. Bu haqda E.Vartanyanla danışığımız oldu. Dedim ki, mənə zəng edib, tapşırdılar ki, bu məqsədlə büro keçirək və qərarı göndərək. Birinci katibin cavabı qısa oldu: "Men büro-zad keçirmirəm, keçirirsənsə, özün keçir". Dedim: "Bu sözü gözləyirdim". Büro üzvlərinin bircə nəfəri yox idi. Qalanları burada idilər. Vaxt isə dar idi. Hamısından soruşdum: "Vahan Qaprilyanın gəlməsini istəyirsizmi?" Hamısı "bəli" dedi. "Onda çıxışlarınızı yazın, protokola salsınlar" - dedim. Ümumi şöbə müdirinə tapşırdım ki, tez qərarı hazırla. Qərar hazır oldu və təcili göndərdim. Sabahı günü plenum keçirdim. V.Qaprilyan əvvəlcə kooptasiya yolu ilə raykom üzvü, sonra isə Birinci katib seçildi. 65 nəfərdən cəmi 6 nəfər əleyhinə səs vermişdi. Bilirdik ki, onlar kimlərdir.

Bir gün V.Qaprilyan mənə dedi: "Ə.Vəzirovla hansı rayonda desə, gecə görüşüb, başınıza nələr gələcəyini deməliyəm. Qoy hadisələrin necə olacağından xəbərdar olsun. Belə bir adam taparsanmi"? Dedim ki, İmam Mustafayev hər vaxt Ə.Vəzirovu görə bilər. İ.Mustafayevin Leninavan qəsəbəsində yaratdığı Qarabağ Elmi-Tədqiqat bazasının direktoru A.Şeyxzamovun yanına getdim. Dedim: "Ya Şeyx, təcili Bakıya get və vəziyyəti İ.Mustafayevə danış. Mustafayev dərhal deyilənləri etmişdi. Vəzirov isə Volskiyə zəng edib, demişdi: "Vahan mənimlə görüşmək istəyir. Ona deyin ki, axşam Moskvaya gedəcəyəm, gündüz gəlsin". Onlar Komsomolda (Moskvada) birgə işləmişdilər. Bəlkə, buna görə Vəzirov Volskiyə inanırdı.

Vahan Xankəndidən qayıdandan sonra məni yanına çağırdı. Vəziyyəti yaxşı deyildi. O dedi: "Müşavirə qurtaranda Volski elan etdi ki, hamı gedə bilər, Vahan qalsın. O, hirsli-hirsli gözümün içinə baxaraq, "Vahan, sənin Vəzirovla nə işin var"? - soruşdu. Dedim ki, Arkadi İvanoviç, Sərsəng su anbarı bizim ərazidədir, idarəetmə isə Tərtər şəhərində. Xahiş edəcəkdim ki, məsələni bizim xeyrimizə həll etsin. Volskinin rəngi açıldı, gülümsədi, ciddiyyəti azaldı və dedi: "Hə, Vahan, sən ağıllı adamsan. Get işinlə məşğul ol. Bax, beləcə xilas oldum".

1989-cu ilin mayının əvvəlində ailəmin burada yaşamağı mümkün olmadığı üçün onları Füzuli şəhərinə - qardaşlarının yanına göndərdim. Bu halı da bəzədilər: "Azərbaycan hücum edəcək, ona görə belə edib" - dedilər. Mən bütün çətinliklərə dözüb, Ağdərədə qaldım. Artıq mayın axırı idi. Əsəblərim tarıma çəkilmişdi. Birinci katibə dedim: "Məzuniyyətə getmək istəyirəm". O, qəmgin halda cavab verdi: "Arif, sənə demək istəmirdim, dünən Stepanakertdə maşınımı aşırmaq istədilər. Onlar mənə çox qəzəblə dedilər: "Hələ də sənin yanında türk ikinci katib işləyir? Deməli, sən özünü ermənilərin əleyhinə hesab edirsən?"

Daha sonra "məzuniyyətə çıx, ara sakitləşəndə qayıdarsan" - dedi Vahan.

Məzuniyyət qurtaranda işə dönməyi qərara aldım, lakin rus postlarında "təhlükəlidir" deyib, buraxmadılar. Respublika rəhbərliyi Manikli kəndində dayaq məntəqəsi yaratdı, məni isə sədr təyin etdilər. Sonra Sırxavənd kəndində (cəbhə bölgəsi) məskunlaşdım. Məni ərazi üzrə Birinci katib və İcraiyyə Komitəsinin sədri seçdilər. Müdafiə Şurasının sədrliyini də mənə tapşırmışdılar. Kəndlərimizin, oradakı əhalinin qayğıları ilə dərindən məşğul olmağa başladıq. Amma sən saydığını say...

Heydər Əliyev keçmiş SSRİ-də, yaxud Azərbaycanda hakimiyyətdə olsaydı, ermənilərin seperatçı hərəkətlərinə qətiyyən imkan verməzdi. Ulu öndərin layiqli davamçısı, onun kursunu əzmlə yerinə yetirən, ölkəni dünyavi dövlətə çevirən və Azərbaycanı söz sahibi edən möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev iqtisadi-siyasi məsələlərdə öz bilik-bacarığını əsirgəmir, hərtərəfli fəaliyyətində nümunələr göstərir. İlham Əliyev, Ali Baş Komandan kimi Dəmir yumruğunu işə saldı, müzəffər ordu və xalqla birgə Qarabağ, həmçinin, Şərqi Zəngəzur torpaqlarını azad etdi.

Arif ƏLİYEV

Keçmiş Mardakert rayon partiya komitəsinin sabiq 2-ci katibi

525-ci qəzet.- 2023.- 18 may.- S.14.