Şəriətə bürünmüş xurafat və cəfəngiyyat...

"Bizə hansı elmlər lazımdır?" (1907-ci ildə Tiflisdə kitabça kimi çap olunmuşdur.) adlı məqaləsində Bakı axundu Əbuturabın "Bizə hansı elmlər lazımdır?" yazısına cavab verən Ömər Faiq əslində həmin dövrün təhsil, tədris proqramları, İslam dini ideologiyası, şəriət qanunları və dünyəvi elmlər məsələsini polemika mövzusuna çevirirdi. Onu da qeyd edək ki, Axund Abuturabın həmin məqaləsinə zamanında Əli bəy Hüseynzadə də cavab yazmışdır. Lakin Ömər Faiq o cavabın tezislərini əsas götürsə də, öz prinsipial mövqeyini bir daha və geniş şəkildə əks etdirir.

Ömər Faiq Axund Əbuturabın dönə-dönə vurğuladığı "elmdən murad yalnız elmi-şəriətdir" fikrini kəskin və məntiqli şəkildə tənqid edir, onun "elm" anlayışını bəsitləşdirib, əsl mahiyyətindən ayırmasını heç cür qəbul etmədiyini bildirir, bir çox məqamlarda Axundun əqidəsinin çürük olduğunu isbat etməyə çalışırdı.

Müəllif onu da qeyd edirdi ki, İslam dini yarandığı ilk dövrdə hər kəsin məntiqlə və səmimi qəlbdən anlayacağı, dərk edəcəyi, sevəcəyi bir din olduğu halda, onu məzhəb təfriqələrinə, cahil adət və xurafat, rəvayət oyunlarına məruz qoydular. O zamandan da "İslam rövnəqdən düşməyə, müsəlmanlar xar və zəlil olmağa başladı".

Ərəblərin qısa bir zamanda dünyanın yarısına sahib olması faktını İslamın ən gözəl keyfiyyətlərlə dərk olunması həqiqəti ilə izah edirdi. "...onlar bu hökumətləri, bu cahangirlikləri qılınc zoru ilə böyük məmləkətləri fəth etməkdən artıq, ədl və mərhəmətlik tərəqqilə xırda qəlbləri təsxir etməklə vücuda gətirdilər".

İslam dinini hörmətdən və gücdən salan səbəbi Ömər Faiq daha çox bu dinin fəlsəfəsindən, elmindən uzaqlaşmaqda görürdü. Elmi dinə qarşı qoyanlar, İslamı ağlın dərk edə bilməyəcəyi bir hala gətirənlər, dini yüz parçaya, firqələrə bölənlər, din adına hökmlər çıxaran işbazlar, yalançı dindarlar "şəriəti riyasət arzularına alət etdilər, ol gündən islamın evi yıxılmağa başladı".

Axund Əbuturab öz məqaləsində ibtidai siniflərdə İslam dininin əsaslarına cəmi bir saat ayrılmasını tənqid edirdi, Ömər Faiq isə cavab olaraq bildirirdi ki, süd əmən körpəyə ət verilə bilməyəcəyimiz kimi, zehni, mühakiməsi hələ oyanmamış kiçik uşaqlara "dinin mətalibi mühümməsi" oxudula bilməz.

"Bəlkə təlim və elmi-ruh üsulunca qurt, quş və tülkü hekayələri ilə, zehni hesablar və yüngül şəkillər ilə xırda balaların həvəsini oyandırıb, onları oxuduqlarını qanmağa, fikirləşməyə həvəsləndirməlidir. Bunları biləndən sonra dinin ən sadə əqidə, tarixə, tərcümeyi-hala dair yüngül bəhsləri öyrədilməlidir".

İslam dinini ideoloji məqsədlərə alət edənlərlə ziyalıların apardığı mübarizədə Ömər Faiq də var idi. O da müasirləri ilə bərabər xalqı müti, iradəsiz durumdan xilasa çalışırdı. Bütün qəzavü-qədəri, pisliyi, yaxşılığı, xoşbəxtliyi və bədbəxtliyi Allahdan görənlərə və bu çürük ideologiyanı müsəlmanların düşüncəsinə yeridənlərə deyirdi: "Əcəba, bu növ etiqadın, bu sayaq tərbiyeyi-ruhiyyənin təsir altında böyüyən bir nəfər, bir ailə, bir millət tənbəl, aciz və həqir olmaz da, nə olur?"

Həmin məqaləsində Ömər Faiq şəriət elmi ilə dünyəvi elmlər arasında uçurum yaradan din xadimlərinin əqidəsini ictimailəşdirirdi ki, digərləri üçün örnək olmasın. Ruhaniləri öz moizə və təlimlərində realist olmağa çağırırdı. Axund Abuturabın dediyi "Əgər bir şəxs tamam ömrünü ülumi-riyaziyyə və hikməti-təbiyyə təhsilində sərf edə, müəllimi-əvvəl Aristotalis məqamını dərk edə, əlbəttə, həqqi-təalaya alim və arif olmayacaq, insaniyyət və mədəniyyət şəhərinə daxil olamayacaq" - fikrinə qarşı çıxaraq yazırdı: "Cənab Axund, biz də kəmali-cürətlə deyirik ki, bir şəxs tamam ömrünü şəriəti-əməliyyə və fiqhə sərf edə, amma Quranın bir çox ayətlərinin şərhi demək olan ülumi-hikəmiyyə və əqliyyədən bixəbər ola, əlbəttə, həqqi-təalaya alim və arif olmayacaq və mədəniyyət şəhərinə daxil olmayacaqdır".

"Yazımız, dilimiz, "ikinci il"imiz" ("Tərəqqi" qəzeti, 1909) məqaləsində də dil, əlifba və s. bu kimi mühüm məsələlərə toxunan Ömər Faiq türklükdən uzaq düşən, yüz illərlə ərəb hakimiyyəti, fars ədəbiyyatı hökmranlığının təsiri altında qalan millətin öz ana dilini, türk dili mədəniyyətini itirdiklərini qeyd edirdi. Türklərin müsəlman olandan sonra xeyli sayda böyük türk hökumətləri meydana çıxarmasına baxmayaraq ərəb və fars ədəbiyyatına, dilinə əsir olub qalmasını, doğma dillərini unutmasını anlaşılmaz hesab edirdi.

Ömər Faiq bu mövzularla bağlı tam sərbəst və geniş dünyagörüşə əsaslanan faktlarla çıxış edirdi. Yüksək mədəniyyət nümunələri ilə örnək olan yaponların, ingilislərin, fransızların da öz əlifbalarından narazı olduğunu bildirir, qeyd edirdi ki, bizdə olduğu kimi avropalıların, yaponların əlifbaları, imlaları da çoxdan islaha möhtacdır.

Ömər Faiq dil və əlifba islahatı məsələsində dünya təcrübəsinə, xüsusən, Avropa mütəfəkkirlərinin fikirlərinə, mücadiləsinə istinad edirdi. Göstərirdi ki, bu sahədə inkişafın maneələrini əlifbada görənlər təkcə türklər olmamışdır. "Avropalı qoca pedaqoq Leybnits "Mənə mükəmməl bir əlifba verin, mükəmməl bir dil verim, mükəmməl dil verin, mükəmməl bir mədəniyyət verim" - sözlərilə tərəqqinin maneələrini bir növ əlifbada görür. Biz də qanırıq ki, tərəqqimizin əsl maneəsi yalnız əlifbamız deyil, amma əlifbamız hər halda tərəqqimizin maneələrindən biridir".

XX əsrin əvvəllərində mətbuatda dillə bağlı gedən mübahisələrə konkret misallar əsasındakı təhlilləri ilə qoşulan Ömər Faiq Əli bəy Hüseynzadənin türkcəmizi fars, ərəb lüğəti bazası əsasında formalaşdırmaq ideyasına etiraz edirdi. Bu üsulla dil formalaşdırmaq məqsədinin nəticəsi olaraq insanların savadsız, elmsiz, mədəniyyətsiz qalmasını bildirirdi.

Başqa millətlərin də dillərini əcnəbi sözlər vasitəsilə və məqsədli şəkildə genişləndirməsini qəbul edən müəllif bizim dilimizə ərəb-fars sözlərini yeri gəldi, gəlmədi daxil etməyimizi və bunu elmli, mədəni olmaq kimi qəbul etməyimizi yanlışlıq sayırdı. Onu da etiraf edirdi ki, təkcə ərəb və farslardan deyil, biz həm də başqa xalqlar kimi fransız, yunan və italyan dillərindən də bir çox sözlər alaraq dilimizi genişləndirmişik. Bu zərurəti qəbul edən müəllif bizim alınma sözlərdən məqsədəuyğun şəkildə istifadə edə bilməməyimizi etiraf edirdi: "Lakin dərd bundadır ki, bizim almağımız ilə özgələrinin almağı arasında dağlar qədər fərq var. Biz özgələrdən söz almaqla öz dilimizi həqir və bərbad etmişik".

Ömər Faiq xeyli söz (Tanrı, ana, ata, qardaş, yoldaş, çörək, su, duz, ot, göy, yer, ev, eşik, sevgi, istəmək, yaşıl, qırmızı...) sadalayır və minlərlə körpənin də bildiyi bu cür doğma kəlmələri çətin anlaşılan və tələffüz edilən yad ifadələrlə (Həqqi-təala, pədər, madər, rəfiq, həmşirə, pak, maəşir, səma, zəmin, astanə, məhəbbət, səbz, xüzrə, sürx...) əvəzləməyin məntiqsiz olduğunu anladırdı.

O, mətbuat dilinin xüsusən anlaşıqlı, axıcı və ifadəli, sadə olmasını maarifləndirmə üçün mühüm şərt kimi qəbul edir, ədiblərimizin və qəzetçilərimizin yazılarını daha çox "avam", ümumi, cəmiyyət üçün deyil, "xas"lar, xüsusilər, savadlılar üçün yazdığını diqqətə çatdırırdı.

Halbuki millətin çox hissəsinə üzünü tutan, onlara xidmət etmək istəyənlər sadə bir dildə yazmalıdır. Vəziyyət isə əksini göstərirdi. Müəllifin də qeyd etdiyi kimi, sadə və doğma kəlmələrlə yazılan yazılara "avam dili" deyib gülür, ərəb və fars sözləri ilə dolmuş yazılara isə "ədəbiyyat dili" deyib öyünürdülər. Ömər Faiq dili qəlizləşdirənlərə üzünü tutub deyirdi: "Əgər bu yanlış fikirlə gedərsək, bizdə hamı camaatın oxumuş, bilikli olması ya Mehdinin çıxmasına və ya İsanın enməsinə qalmış deməkdir".

XX əsrin əvvəllərinin milli dil mübarizləri ictimaiyyətə daha çox qəzet-jurnal vasitəsilə aşılanan "dəbdəbəli" dili yad, "oğurlanmış", ruhumuza və ədəbi təxəyyülümüzə uyuşmayan dil hesab edirdi. Ömər Faiq həm də bədii mətnlər müəllifi, ədəbiyyat adamı kimi ərəb və fars sözləri ilə dolu olan yazıların dilini ədəbiyyatı anlamayanların işlətdiyi saxta dil hesab edirdi.

Dilin problemləri ilə bağlı yazdığı bu məqaləsində Ömər Faiq "Molla Nəsrəddin" üslubu ilə, satirik tərzdə fikrini davam etdirir. Bildirir ki, cəmiyyətin cahil və gözübağlı qalmasında, təkcə beş-on dilənçi mərsiyəxan, bir para yalançı mollalar günahkar deyil, həm də ədiblərimiz, qəzet çıxaranlarımız günahkardır. Çünki dilin inkişafı, mükəmməlliyi üçün zamanında ziyalılar lazımi tədbirləri görmədi.

"Əgər açıq bura türkcəsi ilə yazarsaq, İstanbula gedən beş-on qəzetimiz anlaşılmayacaqmış, canları çıxsın anlamasınlar. Bizə beş-on istanbullunun anlaması lazım deyil, üç-dörd milyon qafqazlının anlaması lazımdır. Biz indilik öz ləhcəmizlə, öz sözlərimizilə oxuyub yazmaq öyrənsək, sonra osmanlıları da tanıyarıq, türküstanlıları da bilərik, ittihad da eylərik".

"Eşq və məhəbbət" məqaləsində ("Yeni iqbal" qəzeti, 1915) Ömər Faiq evdə arvad-uşağı ilə başqa dildə danışan adamları tənqid edirdi: "Bunların adları özgə, dilləri özgə, adətləri özgə, diləkləri özgə, tərbiyələri özgə, gələcəkləri özgə, məhəbbətləri özgə! Bilmirəm bunların millilikdən payları nədir? Bilmirəm bu gedişlə hara gedirik?"

Yad dil və yad adətlərə ram olanların Vətən, millət adına canfəşanlığını saxtakarlıq kimi qəbul edən müəllif onları əsir, başqa qüvvələrin təsir dairəsində olan məhkumlar, zavallılar, yalançı pəhləvanlar hesab edirdi. Məqalədə qəribə bir məntiqi sual ortaya qoyulur: Özləri əsir olanlar bizi necə azadlığa çıxara bilər?

Ömər Faiqin bir əsrdən çox yaşı olan məqalələrində millətimizin dünya siyasəti meydanındakı taleyindən tutmuş məişətimizdəki ən kiçik elementə, detala qədər haqqında bəhs etdiyi hər şey bu gün də aktuallığını saxlayır. Məsələn, günümüzdə də azərbaycanlı adlarını rus, ingilis və başqa xalqların adlarına bənzətmək həvəsini müəllif 118 il öncə belə ifadə edirdi: " Məmmədləri - Mişa, İskəndərləri - Saşa, Kərimləri - Kiruş, Gülsümləri - Gülya, Leylaları - Lyalyaya çevirməkdən utanaq".

Ömər Faiq mövcud imkanlardan istifadə edib dünya, xüsusən də Rusiyada baş verən ictimai-siyasi, sosial hadisələri yaxından izləyir, analitik təhlillər aparır və situasiyaya uyğun olaraq millətimiz üçün ziyalıların, millət vəkilləri və Ruhanilər idarəsinin nələrisə tələb etməsini istəyirdi. Böyük dövlətlərin münasibətlərinin pisləşməsi və ya yaxşılaşması vəziyyətindən, dünya müharibələri, inqilablar zamanından belə yararlanmağın mümkünlüyünü sübut etməyə çalışan ziyalı "Milli məsələlərimizin vaxtımı?" məqaləsində ("Açıq söz" qəzeti, 1915) elə başlıqdakı sualın cavabını çözməyə çalışır. Rusiyada yaşayan 30 milyondan çox türkün də orada yaşayan digər xalqlar kimi ictimai-siyasi, sosial problemlərini həll etmək hüququ olduğunu xatırladaraq milli məsələlərin tezislərini sadalamağa başlayır. Birinci istək ("Biz artıq bir zad istəmiriz. İstədiyimiz budur ki, bizə də insanlıq hüququ verilsin") ironik assosasiyalı olsa da, həqiqətə uyğun və düşündürücülüyü ilə maraq oyadır. Ömər Faiq milli problemləri giley-güzar xarakterli deyil, tarixi reallıq əsasında səsləndirir. Özü də qeyd edir ki, bunlar bizim üçün böyük görünsə də, həlledilməz deyil.

Ö, millət, xalq kimi bizim haqqımızı tələb etməməyimizi cahillik və qorxaqlıq hesab edirdi. Açıqca tələb edirdi ki, biz də Rusiyanın hüquqlu təbəəsi cərgəsinə keçək. "Ögey övlad yerində tutulmuyalım. Hökumətin ümumi qanunundan din və millət seçkiliyi olmasın, xüsusiyyəti-milliyyəmizə etina edilsin".

Ümumiyyətlə, Ömər Faiqin məqalələrinin böyük əksəriyyətində "istəmək", "tələb etmək" anlayış və ifadələri daima millət, xalq adına mücadilənin ana ideyası ilə bağlı olub. O özü istəməklə yanaşı yaşadığı cəmiyyəti də haqqına sahib çıxmağa çağırırdı.

XX əsrin əvvəllərində, Birinci Dünya Müharibəsi zamanı Rusiya ilə Türkiyə arasındakı qarşıdurmadan qorxaraq rus hökumətilə ehtiyatlı davranmağı, susmağı, heç nə istəməməyi, milli məsələlərimizi müzakirə etməməyi tövsiyə edənlərə xatırladırdı ki, rus hökuməti osmanlı türk hökuməti ilə müharibə edir, hakimiyyəti altında olan türklərlə yox.

Ömər Faiq cəsarətlə vurğulayırdı ki, biz yüz illərdir öz sədaqətimizi sözlə yox, lazım olduqca qanımız, malımız və hünərimizlə sübut etmişik. "Bizim kimi safürəkli bir millətə xəyanət isnad etməyin özü xəyanətdir, cinayətdir".

Onun siyasi baxışlarında milli məsələni müstəmləkə siyasəti kontekstində elə ona adekvat bir şəkildə həll etməyin mümkünlüyü öz əksini tapır. Məsələn, inanır ki, tələblər dayanmadan və israrla irəli sürülərsə, hökumətin qərarı ilə bir gün istəklərimiz reallaşar. Hətta hökumət, hakimiyyətdəkilər bizi eşitməsə belə, Rusiyanın mütərəqqi insanları, ziyalıları problemlərimizi anlayar və bizi düşüncəli xalq kimi dəyərləndirərlər.

Onun "qafaları hazırlamalıyız" - tezisi milli ideologiyada əsas yer tutur. Cəmiyyəti maarifləndirmək, haqqını, hüququnu anlatmaq, zamanı gələndə ayağa qalxa bilmək gücünün başlanğıcı, rüşeymi də məhz ilk növbədə "qafaları hazırlamaq" işi ilə reallaşa bilir.

Qoç, xoruz döyüşdürən camaatı qəflətdən oyatmaq, onları öz dərdləri, milli məsələləri ilə məşğul etmək zamanı olduğunu etiraf edən müəllif bu alışqanlıqdan bir an öncə qurtulmağın vacibliyini qeyd edir.

"Vaxtdır ki, camaatımızı yavaş-yavaş öz dərdlərinə, öz qeydlərinə qalmağa alışdıralım. Öz yarasını, öz dərdini özü yaxşı etmək yolunu bilməyinin, yalnız təbibin əlacı ilə eyni ola biləcəyini qandıralım. Camaatımızın fikrini hər şeydən əvvəl öz dərdinə tərəf çevirəlim. İştə o çevirməyin ən yaxşı vaxtı isə bu vaxtdır".

Qafqazda maarifsizlikdən, hüquqsuzluqdan əziyyət çəkən xalq kimi haqq tələb etmək zamanı olduğunu ürək ağrısı ilə yazan Ömər Faiq Rusiya türklərinin milli mədəniyyətimiz adına heç bir təşkilatının olmaması faktını dilə gətirir və bildirirdi ki, ermənilərin Eçmiədzindəki "Akademiya"ları, gürcülərin Tiflisdəki saysız-hesabsız məktəbləri, haqq və hüquqları olduğu halda bizdə buna müqabil heç nə yoxdur. Şəki, Şamaxı, Gəncə və başqa bayquş yuvalarına, viranəyə çevrilmiş mədrəsələr haqqında düşünməməyi cahillik hesab edirdi.

"Milli məsələlərimizi bir tərəfdən qeyri-rəsmi cəmiyyətlərimiz vasitəsilə Duma vəkillərinə bildirməklə bərabər, o biri tərəfdən də rəsmi idarəmiz vasitəsilə yerli hökumətə, lazım gəlsə, daha da yuxarıya bildirməliyiz".

Ömər Faiq publisistikasında həmmüasirləri, dövrünün aktual problemlərini gündəmə gətirən ziyalılar ilə polemik ortamda mövzu müzakirəsi situasiyası yaratmaq üslubu çox maraqlı görünür. O, F.Köçərli, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, Ü.Hacıbəyli, M.Şahtaxtlı və başqalarının elm, təhsil, din, xarici siyasət və s. məsələlərlə bağlı məqalələrinə diqqət cəlb etdirmək və həmin məqalələrdəki problemləri geniş ictimai auditoriyanın nəzərinə çatdırmaq vəzifəsini yerinə yetirir. Bu müzakirələrdə Ömər Faiqin özünəməxsus fikirləri, mülahizələri daha konkret və daha prinsipial görünür. "İşığımız sönməyəcəkdir" ("Açıq söz" qəzeti, 1916) məqaləsində Üzeyir Hacıbəylinin "Nəyimizin vaxtıdır?" yazısında qaldırılan problemlər yenidən müzakirəyə çıxarılır. Milli dərdlərimizi sadalayan və sonda "İçimizi, çölümüzü düzəldək" - deyən Ü.Hacıbəyliyə üzünü tutan Ö.Faiq "Lakin çox heyif ki, səbəblərini və əlacını açıq göstərmir" - deyir.

Ömər Faiqin digər ziyalılardan çox hallarda fərqi ondan ibarət olurdu ki, o, konkret və aydın şəkildə qaldırdığı, tənqid etdiyi məsələnin həlli yollarını göstərirdi. Həmin məqalədə ("Nəyimizin vaxtıdır?") Ömər Faiqi Üzeyir Hacəbəylinin bu fikri narahat etmiş, təşvişləndirmişdir: "İndi bu on ilin ərzində bu milli təşəbbüslərimizdən Qafqaz müsəlmanları tərəqqi və təkamül yolunda "bol-bol" mənfəətlər görməli idilər; bu tərəqqi və təkamül mənbələrindən saçılan işıqların dairəsi hər il getdikcə böyüyüb, cəhalət qaranlığının ən uzaq guşələrini işıqlandırmağa başlamalı idi; halbuki əksini görürük: işıq dairəsi ildən-ilə sönməyə maildir və bu sayaq ilə qalarsa, bu gün dəxi sönəcəyi aşkardır".

Ömər Faiq isə 10 il müddətində əsrlərlə cəhalət içərisində yatıb qalmış bir xalqın mənəvi, mədəni və siyasi cəhətdən məhz bu qədər inkişaf edə biləcəyini qeyd edir: "Və bir tərəfdən bu kimi xarici səbəblər, digər tərəfdən camaatımızın özündə olan təbii istedad yanmağa başlayan işığımızı "söndürmək" deyil, daha da artıq parladır. Heç ola bilərmi ki vaxtı ilə İbn Sinalar, Fərabilər, Cövhərilər, Uluğ bəylər, Cəlaləddin Rumilər, Əlişir Nəvailər, Füzulilər və qeyrilər kimi türk oğlu türk alimlər yetişdirən bir millətin işığı asanlıqla sönsün?"

Dövrünün ictimai-siyasi, sosial-mədəni hadisələrinə açıq gözlə baxan ziyalısı kimi Ömər Faiqin təkcə elm, təhsil, din sahəsi ilə bağlı deyil, həm də müxtəlif mövzularda səsini ucaltdığını görürük. Məsələn, 1915-ci ildə (Birinci Dünya Müharibəsi zamanında) aclıq, səfalət məmləkəti bürüdüyü bir vaxtda ictimaiyyətin diqqətini konkret bölgələrdə ağır durumda olan insanlara yönəldir, onların sağ qalması, yaşaması üçün ianə toplanılması prosesində fəal mövqe sərgiləyirdi. Onun "Yardım təcili lazım" ("İqbal" qəzeti, 1915-ci il), "Bir loğma ətmək" ("İqbal" qəzeti, 1915-ci il), "İmtahan" ("İqbal" qəzeti, 1915-ci il), "Köməkləşəlim" ("İqbal" qəzeti, 1915-ci il), "Bakı cəmiyyəti-xeyriyyəsinin diqqətinə" ("İqbal" qəzeti, 1915-ci il), "Çox utandıq" ("Yeni iqbal" qəzeti, 1915-ci il), "Fürsət az, ehtiyac böyük" ("Açıq söz" qəzeti, 1915-ci il), "Qurban bayramı" ("Açıq söz" qəzeti, 1915-ci il) və s. bu kimi məqalələri sosial araşdırma xarakterli materiallar kimi dərc edilmişdir. Ən əsası isə məhz həmin çağırış məzmunlu yazıların hesabına minlərlə insan aclıqdan, ölümdən xilas ola bilmişdir.

İradə MUSAYEVA

525-ci qəzet.- 2023.- 25 may.- S.12;13.