Müasir Vyanaya və Avstriyanın zəngin tarixinə səyahət

Telman ORUCOV

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Qərbin məqsədi Qərbi Berlini iqtisadi və siyasi cəhətdən AFR-ə bağlamaq idi. Ona görə də 1948-49-cu illərdə Qərbi Berlinin bu meylinin qarşısını almaq üçün sovet işğal qüvvələri zonasında yerləşən həmin şəhərin qərb hissəsinin ərzaqla təchizatında çətinliklər yaratmağa cəhd edildi və bu, şəhər sakinlərinin aclığa məhkum edilməsinə bərabər ola bilərdi. ABŞ özünün hərbi yük təyyarələri ilə Qərbi Berlinə "hava körpüsü" təşkil edib, şəhərə ərzaq daşınmasında fasilə yaranmasına imkan vermədi. Sovet işğal zonası qüvvələrinin yaratdığı süni çətinliklər bununla da öz əhəmiyyətini itirdi.

Müttəfiqlərdən biri olan Sovet İttifaqı Avstriya ilə işğal edilmiş ölkə kimi davranırdı. Sovet hərbi rəhbərliyi öz qoşunları tərəfindən Avstriya qadın və qızlarının zorlanmasının və əhalinin qarət edilməsinin qarşısını almaq üçün az iş görürdü. Təkcə Vyanada 100 min nəfərə yaxın qadın zorlanmışdı. Rusiya zonası "onların administrasiyasının qəddarlıq məkanına" çevrilmişdi. Qərb əyalətlərinin fransız işğalı isə çox xoş münasibəti ilə fərqləndiyindən, müvafiq olaraq yaxşı qarşılanırdı. Daha pozitiv irəliləməni amerikanlar göstərirdilər. "Azad olunmuş" avstriyalılara əvvəllər şübhə ilə yanaşmalarına baxmayaraq, onlar Britaniya və Fransanın pozitiv münasibətinə uyğunlaşmışdılar və prezident Henri Trumenin administrasiyası daha çox Avstriyanın xeyriyyəçisinə çevrilmişdi. 1929-1933-cü illərdə ABŞ prezidenti olmuş və 1929-cu ildə start götürən Böyük Depressiyaya münasibətdə əslində laqeydlik göstərdiyinə görə ən uğursuz dövlət başçısı sayılan Herbert Huver, o, prezidentliyindən əvvəl isə uğurlu humanitar tədbirlərin həyata keçirilməsinə başçılıq etdiyinə görə ad çıxarmışdı, 1946-cı ilin aprelində Vyanada olmuşdu ki, şəhər sakinləri ilə amerikan korpusunun münasibətlərini yüngülləşdirmək sahəsində cəhdləri təşkil etməklə, onların baş tutmasına nail olsun.

Marşall Planı (bu plan Qərbi Almaniyanın müharibədən sonra iqtisadi cəhətdən dirilməsinə xidmət edən böyük maliyyə yardımı idi. ABŞ-ın Dövlət katibi Corc Marşallın adını daşıyırdı) ilk dəfə 1947-ci ilin iyununda rəsmiləşdi, Avstriyanın gələcək perspektivi üçün də bu tədbir mərkəzi rol oynadı. Sonrakı üç il ərzində Avstriya Avropa Sağalma Proqramından təqribən 1 milyard dollar məbləğində yardım aldı, bu, adambaşına 137 dollar edirdi, Qərbi Almaniya ilə müqayisə etdikdə, orada adambaşına 19 dollar düşürdü. Bu fondların yarısı sənaye və infrastruktura lahiyələrinə investisiya olunurdu.

Avstriyalılar əsir götürülmüş köhnə nasistləri görməyə gəlirdi. Onlar vaxtilə Nasional Sosialist partiyasının üzvlüyündən olan faydaya görə sevinmişdilər. Avstriyanın özü də məcbur edilirdi ki, Üçüncü Reyxdə olan maddi rifah səviyyəsinə görə sevinsin. Əgər Avstriya alman nasizminin qurbanı idisə, o vaxt Avstriya nasistləri alman avstriyalılardan betər həqiqi qurbanlara çevrilmişdilər.

Şərq-Qərb soyuqluğunu həll etmək üçün Avstriya kansleri 1953-cü ildən İsveçrə modelində Avstriyanın bloklara qoşulmayana və ya neytral olmağa çevrilməsi ideyasından istifadə etməyə başladı. Qərbin məsləhətinin ziddinə, Avstriyanın baş naziri Moskvaya yollandı və tezliklə qarşılıqlı qəbul edilməli olan razılığın meydana çıxması baş verdi. Avstriya vəd etdi ki, neytral dövlət olacaqdır. 1955-ci ildə Yuxarı Belveder sarayında Dövlət müqaviləsi rəsmi olaraq imzalandı.

Hökumət müqaviləsinin imzalanmasından üç ay sonra işğal qoşunları Avstriyanı tərk etdi. 16 noyabr 1955-ci ildə Avstriya parlamenti vəd etdiyi kimi, daimi (silahlı) neytrallıq barədə qanun qəbul etdi. Sovet İttifaqına dəymiş ziyanı kompensasiya etmək üçün, ona 150 milyon dollar pul verdi.

1955-ci illə 1970-ci il arasında Avstriyanın nailiyyətlərini inkişafın və daimi sülhün modeli hesab etmək olardı. 1950-ci ildə burada böyük sənaye böhranı baş vermişdi. Kommunistlər Vyanada baş tətil elan etmişdilər, lakin tətil az sonra söndü.

Avstriyanın Qərbdə nüfuzu böyüyürdü. Nikita Xruşşovla Con Kennedinin 1961-ci ildə Vyanadakı görüşü, iki ideoloji cəbhənin liderləri olan SSRİ və ABŞ arasında bir körpü rolunu oynamasına görə Avstriyanın imici xeyli parlaqlıq əldə etdi.

Avstriyanın mədəni irsi dondurulduğundan, Habsburq imperiyasına olan nostalji hissləri inkişaf edirdi. Yüksək mədəniyyət Avstriyanın kimliyində mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Çin xalqının mədəni birliyi imperiyanın böyük ərazisini min illər ərzində qoruyub saxladığı kimi, Habsburqlar dövründə inkişaf edən mədəniyyət Avstriyanı bir ölkə kimi tanıtmışdı.

Vyana Dövlət Operası 1955-ci ildə "Fidelio" operası ilə yenidən açıldı. Avstriya qış idmanının qəribə bir məkanına çevrildi. 1964-cü ildə İnnsbrukda Qış Olimpiya oyunları keçirildi. Avstriyanın turizm imici də Brodvey və Hollivud tərəfindən dəstəkləndi. Brodvey teatrında "Musiqinin səsi" tamaşası qoyuldu. 1965-ci ildə çəkilən film versiyası daha böyük hitə çevrildi. Film Zalsburqa həsr olunmuş kinematoqrafik oda və həmçinin ətrafdakı Avstriya Alp mənzərəsinə himn rolunu oynadı. Əsər "igid kiçik Avstriyanın" alman nasizminə qarşı mübarizəsindən bəhs edirdi və Qərbdə Avstriyanın pozitiv imicinin yaranmasına xidmət etdi.

Xeyir-dua verilmiş ada

1971-ci ildə Avstriya prezidenti Frank Yilas dövlət başçısı kimi ilk dəfə İtaliyaya dövlət səfəri etdi. Bu müharibədən sonrakı Avstriyanın mövqeyinin xeyli dərəcədə dəyişilməsinin bir əlaməti idi. Bundan sonra Cənubi Tirol məsələsi həll olundu. İtaliyaya qarşı qəzəb bir az əvvəl hətta terrorist hücumlarına aparıb çıxarmışdı. İtaliyaya dövlət səfəri Vatikana olan dövlət səfərindən sonra baş tutmuşdu. Papa VI Pavel Avstriya barədə "xeyir-dua qazanmış ada" kimi tərifli sözlər deyə danışmışdı. Papanın Avstriya barədəki xoş sözləri başa düşülən idi. Avstriya cəmiyyəti müqayisədə hələ də konservativ olaraq qalırdı, kilsə millətin həyatında ağır çəkili amil kimi qiymətləndirilirdi.

Avstriyanın xeyir-dua qazanması hansısa bir mərhəmətin nişanəsi və ya ona xüsusi qayğı göstərilməsinin əlaməti deyildi. Avstriyalılar belə bənzətməni fədəkarlıq səviyyəsində olan öz zəhmətləri ilə qazanmışdılar. Həm də dövlətin, keçmiş səhvlərdən ibrət götürməsinin nəticəsində düzgün, həm də tarazlaşdırılmış siyasət aparması ilə ölkə sənaye istehsalı və kommersiya hesabına böyük iqtisadi yüksəlişin əldə edilməsinə nail olunmuşdu. Monastır hərəkatının ilk təşəbbüskarı Müqəddəs Benediktin rahiblərə ünvanlanmış və sonralar onların ənənəvi devizinə çevrilmiş "Ora et Labora!" - "Dua et və işlə!" sözləri elə bil ki, avstriyalıların rəhbər tutduqları bir sloqana çevrilmişdi. Katoliklər kimi yəqin ki, onlar dua edirdilər, işləməyə gəldikdə, zəhmətə münasibətdə isə Avropanın çox xalqları onlara həsəd apara bələrdi. Qısa müddətdə Avstriya iqtisadi inkişafda böyük uğurlar qazanmaqla, qitə ölkələrinin təəccübünə səbəb olmuşdu.

Avstriya tarixinin ironiyası kimi 1918-ci ildən sonra məhv edilən yəhudi burjuaziyasının nümayəndəsi olan Bruno Krayski baş nazir oldu, on ildən çox bir müddətdə onun liderliyi Krayski erası kimi məşhurlaşdı. 1911-ci ildə Vyanada doğulan Krayski 1926-cı ildə Sosial Demokrat partiyasına girdi və 1935-36-cı illərdə siyasi dustaq kimi məhbəsdə yatdı. 1938-1945-ci illərdə o, İsveçdə qaçqın kimi yaşadı. 1959-60-cı illərdə o, xarici işlər naziri və 1956-cı ildən parlamentin deputatı oldu, bu dövrdə görkəmli xarici siyasət ustasına çevrildi. 1970-ci il seçkilərində özünü autentik avstriyalı kimi təqdim etdi, onun yəhudi əsilli olması da birbaşa vurğulanmasa da, təmiz rol oynadı. O, özünü yeni Avstriyanın modern lideri kimi göstərdi. Lakin o, parlamentdə deputatların çoxluğunu qazana bilmədiyindən, azlıq hökumətini formalaşdırdı. 1971-ci ilin oktyabrındakı seçkilərdə mütləq çoxluğu qazandı. Avstriya tarixində ilk dəfə belə bir şey baş vermişdi - 12 ildən çox bir müddətdə Avstriya sosialist idarəçiliyi altında yaşamışdı.

O, iqtisadi inkişaf hökumətinin onurğa sütununu yaratdı. 34 yaşlı maliyyə naziri iqtisadiyyatın idarə edilməsinin tərəfdarı idi. Krayski rejiminin sosial islahat gündəliyi problemlərə tədricən yanaşma qaydasında idi. Təhsil siyasəti partiyanın cəhdləri arasında mərkəzi yer tutdu.

Vətənindəki bütün uğurları içərisində Krayski xarici siyasətinə görə daha yaxşı tanınmışdı. O, 1950-ci illərdən Avstriyanın effektiv xarici siyasətini aparırdı. 1966-cı ildə xarici işlər naziri olan Kurt Valdhaym Krayskinin baş xətti üzrə gedirdi. Bu vaxt tam məsuliyyət daşımaqla, Krayski "kiçik Avstriya"nı başlıca beynəlxalq oyunçuya çevirməyi bacardı.

Krayskinin Avstriyanın fəal neytrallığı üzrə ambisiyaları Mərkəzi Avropadan uzaqlara gedib çıxdı. 1979-cu ildə Vyana Birləşmiş Millətlər Təşkilatının üçüncü iqamətgahı oldu. Vyananın şimal-şərq ətrafında tikilən geniş kompleks BMT şəhəri kimi Birləşmiş Millətlərin Baş katibi olan Kurt Valdhayma təhvil verildi.

(Ardı var)

525-ci qəzet 2023.- 25 noyabr, №214.- S.22.