Yaddaş altda Məmməd Araz yaşayır

Arzu NEHRƏMLİ

Şəhərə təbiətin içindən gələn, bərəkətli, münbit torpaq suyu özünə çəkdiyi kimi təbiəti öz varlığına hopduran, sonra da öz içindəki təbiətdən halal söz əkən, bənzərsiz şeir becərən Məmməd Arazı oxuyanda dünya da, təbiət də şeirin dilində danışır. Gözünü açandan tanıdığın ağır dağları, boy-boya verib sıralanan sıldırım qayaları, dilsiz daşları, qayalara, daşlara söykənib baxdığın və sonunu görə bilmədiyin dibsiz göyləri, göydə uçan quşları, ayağının altından axan suları şairin gözləri ilə görür, şeirin səsi ilə dinləyirsən. Yanından yüz dəfə, min dəfə keçdiyin qocaman palıd da səndən şeirin dilində hal-əhval tutur, palıdın yarpaqlarının titrəyişini qəlbində hiss edirsən. Ürəyin palıd yarpağı kimi əsir, yarpaqların xışıltısında öz qəlbinin pıçıltılarını eşidirsən:

Durmuşduq dibində o palıdın biz,

Ətrafda min rəngli çiçək varıydı.

Çırpınan, titrəyən bizim qəlbimiz,

Bir də o palıdın yarpaqlarıydı...

Məmməd Arazın şeirləri bizə təbiətin cansız şəklini təqdim etmir, təbiətin gözəlliklərini gözlərimizin önünə hərəkətsiz bəzək, şablon çeşni kimi sərmir. Bu şeirlər təbiətlə, Allahın yaratdığı möcüzəli və möhtəşəm gözəlliklə oxucunun düşüncələri arasında tarazlıq, doğmalıq, bütövlük və ahəng yaradır, yaddaşı silkələyir, təbiətlə onu yaradan qüvvə arasında göy qurşağına bənzəyən rəngarəng bir körpü salır...

Yaradıcılığa "Araz şairi" kimi başlayan, elə ilk şeirlərindən birini də "Mən Araz şairiyəm" adlandıran şairin yaradıcılığı üçün Araz sadəcə bir təbiət hadisəsi, axar su deyil. "Gözlərini mikroskop eləyib, hər damlaya baxan", "Araz deyəndə yalnız çay düşünməyən", oda düşən tariximizi sudan, damlalardan soraqlayan şair üçün Araz bir yaddaş abidəsi, zamanı sularına qatıb aparan bir tarixdir. O, oxucuya da Araza şair gözü ilə baxmağı tövsiyə və təlqin edir:

Mənimtək baxsan ona,

Deməzsən, adi sudur...

Məmməd Araz SSRİ-nin paytaxtında, Moskva çayının sahilində gəzəndə də gözlərinin önündə Araz canlanır. 1960-cı ildə Moskvadan əsli güneyli olan şair dostu Söhrab Tahirə müraciətlə yazırdı:

Yanar səhra kimiyəm,

Nəğmə - bahar yağışım...

Oxu, bir aram-aram,

Oxu, bir həzin-həzin,

Oxu, çöllər uyusun,

Oxu, dağlar titrəsin,

Araz yadıma düşüb...

Bu, sadəcə, qürbətdə Vətəni xatırlamaq, yurd, yuva xiffəti çəkmək, Vətənin torpağı, doğma insanları üçün darıxmaq, onları görmək nisgili deyildi, Vətənin taleyinin bədii sözdə xalça kimi toxunması idi. Şairin öz həsrət duyğunlarını Söhrab Tahirlə bölüşməsinin altında da gizli olmayan, şairanə deyilmiş bir məna vardı. Araz Söhrab Tahirin taleyini də ikiyə bölmüşdü, onun paralanmış taleyinin arasından iki dövlətin sərhədi keçirdi: İkinci Dünya müharibəsindən sonra, 1945-ci ildə İranda qurulan Azərbaycan Milli Hökumətinin fəal qurucularından olan Söhrab Tahir Vətəndən Vətənə mühacirət etmək məcburiyyətində qalmışdı...

Oxu, çıxım sahilə

Kəhkəşan qucağında

Gəzim Araz sinəmdə,

Naxçıvan qucağımda.

Uzansın Moskva çay

Bir qolum kimi bu dəm:

Mən onunla Xəzərdə

Araza əl verərəm.

Araz yadıma düşüb!

...Mən də Məmməd Arazın dünyaya göz açdığı torpaqda, Araz yaxınlığında böyümüşəm və uşaqlıqdan Araz yaddaşımda adi bir çay kimi deyil, bədii obraz kimi yurd salıb. Bölünmüş vətənimizin, ayrı salınmış elimizin bu ayrılıq obrazı mənə şeirini oxuduğum hər şairin baxış bucağına görə fərqli görünüb. Yaddaşım çoxlu Araz obrazlarının çaya qarışıb axan yatağına, məcrasına çevrilib. Həmin obrazlar arasında Məmməd Arazın yaratdığı Arazın isə öz bənzərsiz yeri var.

Məmməd Arazın "Görüşməmiş dostlar" şeiri sovet hakimiyyətinin qılıncının hər iki tərəfi iti kəsən dövründə yazılıb. Düşünürəm ki, həmin şeir ictimai məzmununa, tarixi sanbalına, oxucuya çatdırdığı incə mənalara görə bu gün daha böyük əhəmiyyət daşıyır və yeni nəsillərə cəllad əli ilə parçalanmış Azərbaycanın tarixi faciəsini şair ürəyinin dilində danışır. Bu şeirdə tarixin bədii obrazı nəfəs alan, yaşayan, yaşadıqca əzab çəkən canlı varlıq kimi təqdim olunur.

Əslində, "Görüşməmiş dostlar" şeirlə yazılmış kiçik bir mənzum hekayədir. Hekayədə hərəsi Arazın bir sahilində yaşayan, bir-biri ilə heç vaxt üz-üzə görüşüb kəlmə kəsməyən iki sadə insanın - iki çobanın mənəvi birliyindən bəhs edilir. Onların süddən, sümükdən, qandan gələn birliyi dostluğun fövqündə, dostluqdan yüksəkdədir.

İllərlə Arazın sahili boyunca bir vadidə iki ocaq lal gecənin qaranlığına xal salır. Arazın o tayında bir çoban, bu tayında da başqa bir çoban ocaq qalayır. Bununla onlardan biri o birinə Arazın üstündən "alov payı" göndərir. Həmin ocağın odu, alovu, istisi, işığı isə uzaqlardan - tariximizin lap dərinliklərindən gəlir. Yüksək yerdə - bəzən dağ başında, bəzən qala bürcündə ocaq qalamaq, od yandırmaq dədə-baba yaddaşında Vətəni qorumaq, yurda keşik çəkmək üçün xəbərləşmənin, bir-birinə işarə ötürməyin sınanmış bir üsulu olub...

Arazın o tayındakı çoban öz ocağının dövrəsinə dirsəklənib dalğın-dalğın tütək çalır, bu taydakı çoban onu dinləyir. Bunların ikisinin də sürüləri eyni çayın suyunu içir, ikisinin də gecə yaylımları eyni vaxtda başlayır, birinin arxacına qurd təpiləndə o birinin itləri qurdlara hücum çəkir, qoyunlarını qurdlardan qoruyur. Yay olanda biri sürüsünü eyni vadinin sağına, biri də soluna çəkir, qış olanda ikisi də eyni qışlağa enir. Ancaq iki çoban bir-biri ilə görüşə bilmir: çünki aradan Araz axır, Araz boyunca bizim olmayan dövlətlərin tikanlı məftillərdən hörülmüş sərhədi uzanır. Siyasətdən uzaq çobanlarsa bir-biri ilə "ocaq dili"ndə, "tütək dili"ndə söhbətləşirlər:

Yenə hər kəs tütəyində

Söhbət açır yaylağından

Savalanın dumanından,

Salvartının qaymağından...

Biri deyir, qəhrəmanlıq

Nişanıyla dönmüşəm mən,

Biri deyir, nişanını

Dərd asıbdır ürəyimdən...

Beləliklə, şeir bütövlükdə Vətənin ağrısını hiss edən oxucunun ürəyindən ağır daş kimi asılır. Bu şeirin məzmunu tarixin ədalətsizliyinə qarşı sözün üsyanıdır. Şair belə bir fikir aşılamağa çalışır ki, böyük imperiyalar, qanlı qılınclar Azərbaycanı ikiyə bölsələr də, insanların qəlbini və yaddaşını bölməyə onların gücü, kəsəri çatmaz. Şeir müəllifin böyük ümidləri ilə tamamlanır:

Hərdən deyir mənə ürək:

"Dostlar nə vaxt görüşəcək?"

Mən onların görüşmədən

Dostluğundan dedim ancaq.

Onların ilk görüşünü

Tarix özü danışacaq...

Bu şeir yazılandan xeyli sonra şairin arzuladığı kimi həmin görüş oldu və tarix özü danışdı. Tarix sözünü şairdən, şeirdən daha sərt, daha kəskin bir dillə dedi. Ən yeni tariximizin ən sərt dönüş məqamlarından biri elə Arazın yaxasında, bu şeirdəki hekayənin baş verdiyi ərazidə oldu.

Sovet hakimiyyətinin süqutu ərəfəsində Azərbaycan xalqı öz iradəsinə güvənib, öz mənliyini ortaya qoyub Araz üstündəki sərhəd qurğularını sökdü. 1989-cu ilin son günündə baş verən bu hadisə, tarixçilərin də təsdiq etdiyi kimi, SSRİ adlanan nəhəng bir dövlətin, "Şər imperiyası"nın çöküşünün başlanğıcı oldu. Mənim də bir yeniyetmə inadı ilə fəal iştirak etdiyim, canlı şahidi olduğum həmin günü - 31 dekabrı indi biz Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi günü kimi bayram edirik.

Bu hadisənin bəzi təfərrüatlarını "Hərəkat" hekayəmdə qələmə almışam. Ancaq mənim iştirak etdiyim və sorağı "Oqonyok" jurnalından (bu jurnal sovet hakimiyyətinin əsas ictimai-siyasi tribunalarından və dünyanın ən çox oxunan mətbuat orqanlarından biri idi) gələn "Hərəkat"a qədər Azərbaycan ədəbiyyatı Araz üzərindəki sərhədi düşüncələrimizdə sökmüş, yerində də bir mənəvi birlik körpüsü salmışdı. Bizi həmin körpüdən keçirənlərin önündə gələnlərdən biri Arazın adını imzasında daşıyan Məmməd Araz idi...

O, təbiətin səsini, sözünü, nizamını şeirə gətirməklə yanaşı, təbiətin dərdlərinə, ağrılarına da laqeyd deyildi. Nizamı pozulmaqda olan təbiət üçün poeziyamızda ilk ən ciddi həyəcan təbili çalan, insanları təbiətin harayına səsləyən şair Məmməd Araz olub. "Professor Gülə məktub" şeirində şair alimindən tutmuş çobanına qədər bütün xalqın diqqətini Xəzərin taleyinə yönəltməyə çalışmışdı. Şair haqlı olaraq ekologiya probleminin arxasındakı imperiya müstəmləkəçiliyinə, siyasi istismara da eyham vururdu:

Xəzər Xəzər olandan

Sağılır qızıl inək kimi.

Sağıb, sorub,

Sonra yorub

qısır inək kimi

Biz onu satmaq istəyirik.

Ölü dənizlər muzeyinə

Atmaq istəyirik.

Dünyanın taleyindən narahat yaşayan Məmməd Araz hər şeydən öncə həssas qəlb şairidir. Hansı mövzuda yazılmasından asılı olmayaraq onun bütün şeirləri qəlbin dilindən süzülür, bütün yazılarında ürək döyüntülərinin ritmi duyulur. Ona görə də Məmməd Arazın şeirləri səmimidir, ürəklərə yol tapa bilir.

Məmməd Arazın bənzəri olmayan şeir dünyası özünün yaratdığı Azərbaycan obrazına çox oxşayır. Bu şeirlərin dünyası "qayalarda bitən bir çiçək," "çiçəklərin içində bir qaya" kimi həm zərif, həm də sərtdir. Bu şeir dünyasından səslənən "Azərbaycan deyiləndə ayağa dur!" nidası isə müstəqil dövlətindən məhrum edilmiş bir xalqın dövlətçilik idealının, azadlıq, müstəqillik arzularının oyanışına yönəldilib...

Məmməd Arazın yazdığı "Bir axşamın balladası" ədəbiyyatımızın ən səmimi etiraf şeirlərindəndir. Şair bu etirafında şeiri də, insanı da sevgisizlikdən, laqeydlikdən qorumağa, təbiətlə insan arasındakı uyumu, birliyi saxlamağa çalışır.

Eşqim - didiklənən bir parça kağız...

Küləklər, haraya aparırsınız?

Aparın, aparın, aparın,

Amma

Onu tuş etməyin hissiz adama,

Onu qoşa duran,

Onu illər boyu baş-başa duran

Daşlara verin.

Birgə çöp daşıyan,

Birgə yuva quran quşlara verin.

Qoy suya, torpağa hopulsun bu qəm;

Mən necə sevmişdim, necə sevirəm...

O necə sevmişdisə, necə sevirdisə, sevgisini də o cür dilə gətirdi. Vətənə, torpağa, insana, insanlığa sevginin əbədiliyinə inandı və oxucusunu buna inandırdı. Sevgi ilə yaşayıb yaratdı. Özünün şair xatirəsini "əbədiyə qəhqəh çəkən əbədi dünyanın" ayrılmaz bir parçası kimi yadigar qoydu və gedərkən də bizə öz əbədi ünvanını verdi:

Gözünü sıx, hansı daşda su yansa,

O daş altda Məmməd Araz yaşayır...

Məmməd Arazın şeirindən və taleyindən keçən o daş keçmişimizi və gələcəyimizi özündə yaşadan yaddaşımızdır.

525-ci qəzet 2023.- 25 noyabr, № 214.- S.20.