Hüseyn Cavidin Arifi və İblisi freydizm müstəvisində

XX əsrdə yaranan freydizm elmi ədəbiyyatda metapsixoloji nəzəriyyə kimi öyrənilsə də, eyni zamanda, ədəbiyyatda bədii yaradıcılıq hadisəsidir. Bədii ədəbiyyatda freydizm obrazların ziddiyyətli davranışlarında, onların fərdi istəkləri və idealları arasında qaldıqları psixoloji vəziyyətlərində nümayiş etdirilir. Alman filosofu Ziqmund Freydin freydizm nəzəriyyəsinin mərkəzində insanın şüuraltı psixi prosesləri - təhtəlşüur hadisəsi dayanır. Freyd təhtəlşüuru 3 hissəyə bölür: "O" yaxud "JD", "Super eqo" və "Mən". "O" - həzz, zövq, "libido", həvəslərin məkanı, qeyri-şüuri davranışlar; "Super eqo" - vicdan, cəmiyyət qaydaları, kütlə psixologiyası; "Mən" - özünüqoruma, reallıq, məntiq. "Mən" "O" və "Super eqo" arasında tarazlığı qoruyur.

Ədəbiyyatın ideyaca zənginləşdiyi XX əsrdə yaşamış böyük şair və mütəfəkkir Hüseyn Cavidin "İblis" dramında freydizmin izləri ilə qarşılaşırıq. Bu faciə 1918-ci ildə - Birinci Cahan müharibəsi dövründə müharibə əleyhinə yazılmış adi bir əsər deyil. Cavid müharibənin səbəbini insanların şüuraltı prosesləri aspektində araşdırır və mürəkkəb quruluşa malik insan psixologiyasındakı ziddiyyətləri, dəyişiklikləri freydizmin əlaməti kimi diqqətə çatdırırdı.

Əsərdə İblis Arifin ruhunun dərinliklərindən gələn arxetipin reallığıdır. Buradakı dialoqlara, remarkalara diqqət etsək, görərik ki, əslində burada obraz olaraq göstərilən surətlər bir insanın daxili aləmidir. Romantizm cərəyanının nümayəndəsi olan Cavid "insandakı insanı" dərin daxili realizm ilə göstərirdi. Cavid demək istəmirdi ki, insan iblisdir, şairin fikrincə, insanda mənəvi ikiləşmə var və kamil insan içərisindəki şər hissləri öldürməyi bacarandır. "...İblis xəyali-fantastik və mövhumu qüvvə kimi mücərrəd bir aləmdən - "qeybdən nazil" olmamışdır. O , insanın ikinci dünyasından - ruhi aləmindən baş qaldırmışdır". Bu ruhi aləmdə libidoları özündə birləşdirən "O" bir təhtəlşüur hadisəsidir.

Alman filosofu Hegel (1770-1831) deyirdi ki, "Şərqli həmişə gerçəkliyi təxəyyülün qüvvəsiylə bəzəyir. O, hər bir predmeti obraza bürüyür". Belə obrazlardan biri də Cavidin İblis obrazıdır. "İblis" dramı "O" və "Super eqo"nun dialoqu ilə başlayır. Baxtin yazırdı ki, sözün əsl yaşam vəziyyəti dialoqdur. Məhz dialoqda söz öz gizli həqiqətini büruzə verir. Cavid də dialoqların köməkliyi ilə Arifin təhtəlşüurundakı "O" nun güzgüsü kimi İblisi yaradır. İblis deyir:

Dəryalərə hökm etmədə tufan

Səhraları sarsıtmada vulkan,

Sellər kibi aqmaqda qızıl qan,

Canlar yaqar, evlər yıqar insan...

Bu insan, iblis - Yunqun kölgə effektinə də uyğun gələn - "O" təhtəlşüur prosesidir. Ancaq ədəbiyyat, din insanın bu "JD"ni "Mən"in köməkliyi ilə idarə etməsinə, öz ruhunu daima təkmilləşdirməsinə çalışır.

Dramda nəfs düşkünü olan insanlarla, haqsızlığın, zülmün tüğyan etdiyi cəmiyyətlə barışıb yaşaya bilməyən Arif üsyan edir, "Yar beynimi, aç qəlbimi! Eyvah, açamazsın" deyərək, düşüncələrindəki həyatla yaşadığı həyat arasındakı əksliyi qəbul edə bilmir. Çünki Arif "JD"ni hərəkətə keçirən zaman, məkan, səbəbiyyət üçbucağının insanda yarada biləcəyi enerji ağırlığının skeptik düşüncələrdə olan, tam şəkildə "arif" olmayan şəxsdə davranış dəyişikliklərinə səbəb ola biləcəyini anlamırdı; eyni zamanda, insanı bir bütün kimi - rasional və irrasionallığın vəhdəti kimi də qəbul etmirdi.

İblis son pərdədə deyir:

Bir zamanlar cəbərut aləminə

Həp ucar, həp öyünürdün də, bu nə?

Vurulub bir qıza pabus oldun,

Hırsız oldun, meyə mənus oldun.

Haqqı, vicdanı bıraqdın, getdin.

(İxtiyar getdiyi tərəfə işarətlə)

O səfilin qızını məhv etdin.

Dökülən qanlara həp düşman ikən,

Oldun öz qardaşının qatili sən...

Bu misralardan aydın olur ki, "O" qalib gələndə İblis bəşəriyyətə hakim olur. İblis - Arifin təhtəlşüurunun bir hissəsi olan "O" intiqam hissindəki enerji çoxluğu vasitəsilə Arifin həqiqət uğrunda mübarizəsində məğlubiyyətinə səbəb olub. "Vəhşiliklərə qarşı üsyanı bütün dünyaya, Allaha qarşı etiraza çevrilən Arif, hər şeyin məhvini tələb edir. Bu çılğın üsyanıyla da o, Tanrıya yox, İblisə yaxınlaşır. Ənənəvi Arif obrazı Hüseyn Cavidin yaradıcılığında zamanın sınağına dözmür". Qəhrəmanın adından da göründüyü kimi, Cavid Arifi zamanın sınağından çıxarmaq istəmiş, ancaq Arif şəxsi istəklərinə yenilərək fərd kimi hərəkət etmişdi. Professor Səlahəddin Xəlilov yazır: "Mühit nə qədər eybəcər olursa olsun, insan öz şəxsi-mənəvi dünyasında zəiflik göstərməsə, səhvə yol verməsə, məğlub olmaz. İblisə yol açan belə səhvlərdən biri müəyyən bir fərdi hissin mütləqləşməsidir". Arif öz libidolarını nəzərə almadan və şəxsiyyət kimi formalaşmadan cəmiyyədəki haqsızlıqlarla - simvolik olaraq İblislə mübarizə aparmağa çalışırdı. Buna görə də, onun fərdi hissləri ümumbəşəri həqiqətlərə məğlub oldu. Böyük ideallar üçün yaşayan, cism və ruhdan ibarət Arif libidolarının əsirinə çevrildi.

Yuxarıdakı nəzəri ümumiləşdirmələrə əsasən qeyd edə bilərik ki, "İblis" dramında Arif surətindəki mənəvi tənəzzülün onun şüuraltı prosesləri ilə bağlı olmasından və fikrimizcə, bunun da freydizmlə əlaqələnməsindən, freydizmin izlərini daşımasından xəbər verir.

Səbinə DÜNYAMALIYEVA

AMEA Naxçıvan Bölməsində kiçik elmi işçi

525-ci qəzet.- 2023.- 12 oktyabr.- S.12.