ÖLÜLƏRİ XOŞBƏXT ETMƏK
(tarixin gecə
klubundan musiqili görüntülər)
Tamaşanın adı "Manqurt":
ideyanın şəcərəsi
qırğız yazarı
Çingiz Aytmatovdan gəlir; Pantomim Teatrının repertuarına
rejissor Ceyhun Dadaşovun niyyətilə
gətirilib, Rus Dram Teatrının
səhnəsində oktyabr
ayının 3-cü günü
oynanılıb.
Amma mən gördüm, gördüyümdən anladım
ki, Pantomim Teatrının
tamaşasında "Manqurt"
möhtəşəm nəsr
ustadının möhtəşəm
"Gün var ki, əsrə
bərabər" romanından
götürülmüş bir əhvalat, epik bir rəvayət,
fəlsəfi bir pritça kimi, bir fərdin həyat hadisəsi, manqurta çevrilmə hekayəti kmi təqdim edilmir: Ceyhunun qurduğu tamaşanın hədəfində
artıq ictimai-sosial statusa iddialı, kollektiv psixoz formasında zühur edən manqurtluqdur.
Ona görə ki, indi manqurtluq universal hadisədir:
ona hamı hər yerdə yoluxa bilər.
Yoluxa bilər küçədə,
avtobusda, metroda, meydanda, marketdə, gecə klubunda, məclisdə, iclasda...
Yoluxa bilər internetdən, telefonlardan, monitorlardan, robotlardan, dörd bir yandan üstümüzə
tuşlanmış kameralardan,
tele və kinoekranlardan...
Dünya
daha çox texnogen olduqca daha
sürətlə mifə yaxınlaşır.
Mif səltənətində
isə insanlar yalnız bioresursdurlar, yəni manqurt variantlarıdır.
Ceyhun Dadaşov manqurtluğu tamaşanın plastika kompozisiyasında obrazlaşdırır,
jest, mimika, rəqs fraqmentlərinin, xoreoqrafiya
üçün xarakterik
frontal və dairəvi
mizanların musiqi vasitəsilə hörgülənib
şəbəkələşməsində
görükdürür.
Manqurt kimdir? Beyni qurumuş,
başqa cür desəm, beyni qurut (Azərbaycanda pendir növü) olmuş birisi. Düşünüb qərar
vermək lüksündən,
informasiyaları idrakı
ilə təhlil etmək imkanından məhrum insan manqurtdur. Monqolların dilində bir söz var: manqu; hansı ki sarsaq, küt, gerizəkalı, gicbəsər adamı bildirər. Qazaxlarda mənqu sözü kəmağıl bir kimsəni, mənqiru - huşsuzluğu, mənqurt
- yaddaşını itirmiş
şəxsi, dəlini
işarələyir. Manqurt
o kimsədir ki, onun mənlik proqramı pozulub; diriykən ölü olan kimsədir manqurt; canlı meyitdir manqurt.
Amma və lakin... Və bununla belə... Heç kim bu dünyaya
manqurt kimi doğulmur. Manqurtluq təbii yox, sonradan alınma keyfiyyətdir, ictimai-sosial
təzahürdür, kölə
yaratmağın fiziki
üsuludur ki, bu da Çingiz Aytmatovun romanında təsvirlənir:
bir kimsəni manqurta döndərmək
istəyəndə əvvəlcə
bu adamın saçını qırxırdılar,
təzəcə kəsilmiş
dəvənin boğaz
dərisini qafasına
keçirirdilər, boynunu
da xaltalayırdılar ki, başını
yerə qoyub yata bilməsin və onu bir
neçə günlüyə
səhranın bəyaz
günəşi altında
sərbəst buraxırdılar.
Zavallı həmin andan dəhşətli işgəncələr içində
qıvrılmağa başlayırdı:
qafasındakı dəri
ucbatından saçlar
normal şəkildə artmayıb
əks istiqamətdə
çoxalırdı, iynə
kimi düz yumşaq beyin maddəsinə batırdı
və dözülməz
ağrılar törədirdi.
Nəticə etibarı
ilə insanın şüurundakı bütün
yaddaş faylları silinirdi və bu miskin hətta öz anasını belə tanımaq iqtidarında olmurdu.
Bütün bunları insan oğlu ol səbəbdən
öz tarixi mövcudluğunun faktına
çevirib ki, manqurtlaşmış
kölələri idarə
etmək problemsiz və asan olsun.
Çünki manqurt özünü insan bilmir, insan kimi
dərk etmir, yalnız bir tula qismində sahibinə bağlanır və onun hər
əmrini mütiliklə
yerinə yetirir.
Hərçənd Pantomim Teatrının
tamaşasında manqurt
bir fərd kimi rejissor C.Dadaşovu maraqlandırmır,
onu tarixi manqurtluğun anatomiyası,
fiziologiyası və psixologiyası daha çox ilgiləndirir. Burada quruluşçu rejissor manqurtluğa ictimai-sosial psixoz, kütləvi huşsuzluq,
dünyəvi absurdun əsas generatoru kimi yanaşır.
Görünür, insanın içində
manqurtluq genomu daim yaşayır. Gərçi belə olmasaydı, yer üzündə müharibələr
davam edərdimi heç? Həqiqətən,
insan unutqan bir manqurtdur ki, müharibələrin tarix
boyunca hansı sosial-iqtisadi, fiziki, mənəvi-əxlaqi fəsadlar
törətdiyini bilə-bilə
yenə də savaşmaqdan bezmir, dünyanı, kosmosu öz əli yandırmaqdan yorulmur, güllə, bomba, mərmi, raketlərlə təbiətin, bəşəriyyətin
və mədəniyyətin
axırına çıxır.
"Manqurt" tamaşası məhz bu fikirlərlə,
bu düşüncələrlə
insanları bir daha uyarlamaq niyyətinin plastikada təcəssümüdür, bədii
refleksiyasıdır, mənanın
jest, mimika, musiqi, rəqs görkəmidir. Ceyhun Dadaşov yuxarıdan statik işıqlandırma fonunda
səhnə məkanı
içrə manqurtluğun
sürrealist şəklini
çəkir, onun mahiyyətini sürrealist kompozisiyalarda izah edir. Aydınlaşır
ki, manqurtluq ictimai psixoz olmaqla yanaşı, həm də kütləvi hipnoz variantıdır: hətta suggestiv təlqin də manqurtluğa qapı aça bilir. Təsadüfi deyil ki, manqurtluqla vəcd ovqatının arasında
hər zaman bir addımlıq məsafə
qalır. Hər iki versiya özünü
unutmağın zirvə
məqamıdır.
DİRİJOR
VƏ KÜTLƏ
"Manqurt" tamaşasında
cəmi iki tərəf var: dirijor və digərləri. Səhnə oyununu seyr edərkən sən yalnız bir nəfəri fərqləndirə bilirsən:
dirijoru. Kütləni
idarə edən məhz ODUR (tanrı, peyğəmbər, iblis, dəccal, tiran, diktator). Hərçənd
geyimindən, fakturasından
aydınca hiss olunur
ki, elə dirijor da kütlə kökənlidir.
Burada "dirijor" kəlməsi sözün
birbaşa anlamında
yox, bir məcaz, bənzətmə
kimi işlədilir: onu haradasa "oyun babası" ifadəsilə də əvəz etmək mümkün.
Kütləni "orkestrə" çevirən,
səsləndirən, oynadan,
manqurtlaşdıran, ona
hipnoz vəziyyəti yaşadan dirijordur. Bu, tarixən bütün zamanlar üçün aktualdır. Kütləni
idarə etməkdən
ötrü isə gərək kütlə mütləq manqurt ola: gərək kütlə manqurtlaşsın ki, göstərişləri,
əmrləri, buyruqları
razılıqla, etirazsız-filansız
yerinə yetirsin.
Səhnədə Dirijor funksiyasını
gerçəkləşdirən, daha doğrusu, aktyorları kütlə timsalında səhnə məkanı içrə
idarə edən şəxsi elə rejissorun özü ifa edir. C.Dadaşov
bir təlimçi-diktator-ovsunçu
kimi Rene Maqritt tablolarının burjua tiplərini xatırladan qara-boz geyimdə, qara-boz düşbərə-şlyapada,
ağzı-burnu ağ
materiya ilə qapadılmış bir görkəmdə səhnəyə
çıxır və
aktyorları manipulyasiya
yolu ilə bir dalğaya kökləyib, onları istədiyi ovqata, vəziyyətə salıb
manqurtlaşdıra bilir.
Tamaşa
şərti olaraq Girişdən və üç hissədən
ibarətdir. Hər hissənin başlanğıcında
Dirijor təmkinlə səhnəyə adlayıb
sanki bir psixiatr kimi aktyor-manqurtların
davranışlarını modullaşdırır. Dirijor
- Ceyhun Dadaşov səhnədən gedən
kimi aktyorlar manekenləşirlər, fəci
kuklalara dönürlər
və onların üzlərində neqativ emosiyaları sərgiləyən
maskalar peyda olur və bu
insanlar başlayırlar
ölüm astanasında
axirət rəqsi ifa etməyə.
Bu xüsusda qeyd etmək son dərəcə
yerinə düşər,
əgər desəm
ki, Pantomim Teatrının
"lal" aktyorları,
təbii ki, mənim gördüyüm qədər,
təkcə xoreoqrafik
mizanların icraçıları
deyildilər: onların
maskalaşmış üz
ifadələri mənə
deyirdi ki, bu insanlar manqurtluğun sosial-psixoloji ağrılarını
öz iç dünyalarında yaşayırlar
və yalnız sonra emosiyanı bir işarə kimi dışarıya transformasiya eləyirlər.
Pantomim Teatrının
tamaşasında tarixi
manqurtluğa pasport verilir.
Yəni
ki, manqurtluq bir əfsanə kimi yox, tarixi bir
fakt statusunda gündəmə gətirilir.
İnsan tarixi görə-görə, yüz
minlərlə Hamlet kimilərin
"Olum, ya ölüm?" tipli monoloqlarını dinləyə-dinləyə,
dahiləri öyrənə-öyrənə,
tanrılara tapına-tapına,
ayinləri icra edə-edə heç nədən dərs almır, hər şeyi permanent unudur və asanlıqla dəfələrcə batdığı
müharibə palçığına
bir də batır. Bu da o anlama gəlir ki, Pantomim Teatrının aktyorları
səhnədə tarix
boyu zaman-zaman özünü
büruzə verən
manqurtluğu, daha doğrusu, manqurtluq mexanizmini, manqurtluğun əlifbasını dinamik
plastika kompozisiyalarında
bizlərə göstərməyə
çalışırlar.
C.Dadaşovun tamaşasında ifaçıların
hamısı öz davranış maneraları,
addımları, üz
mimikləri etibarı
ilə haradasa müasir dövrə səyahət edərkən
manqurtlaşmış, aqressivləşmiş
Arlekin, Pyero, Malvina, Kolombina tipajlarını xatırladırlar. Dirijor bu xüsusda məhz teatr sahibi zalım Karabas-Barabas variantı kimi yozula bilər.
Faktiki surətdə C.Dadaşov
"Manqurt" tamaşası
ilə, eynən "Şinel"də olduğu
kimi, Azərbaycan Dövlət Pantomim Teatrının ifa texnikası, üslubiyyət
baxımından tamam
yeni mərhələsinin başlandığını
xəbər verir. Əgər "Manqurt"
tamaşasında manqurtluğun
bütün təzahür
versiyaları oynanılırsa,
"Şinel" tamaşasında
şinelin bir geyim kimi apolojisi
cəld, suggestiv hərəkətlərdə, dönmələrdə,
qıvrılmalarda vizuallaşdırılır
və Nikolay Qoqol yaradıcılığı üçün
mühüm personajların
hamısı sosioloji,
psixoloji, kulturoloji qatda semantikləşən
şinel dünyasına
dəvət edilir.
Pantomim sənəti bədənin
musiqisidir. Musiqi pantomim oyununda kodlaşdırılmış mənaların
açarıdır.
"Manqurt" tamaşası üçün də musiqi önəmli faktordur. Musiqi pantomim kompozisiyaları arasında haradasa pərdə funksiyasını
yerinə yetirir. Seyrçi musiqinin köməyilə manqurtluğun
tarixən gəlişdiyi
dönəmləri bir-birindən
fərqləndirir. Təsadüfi
deyil ki, ispan korridasını yansıdan
pasadobl ("ikicə addım" mənasında
anlaşılır) rəqsinin
patterni üzərində
bəstələnmiş "Sənin üçün,
Rio-Rita" havacatının sədaları eşidilən
kimi hamı həməncə rejissorun
II Cahan savaşına
eyham vurduğunu kəsdirir. Çünki məhz 1932-ci ildə Berlinin gecə klubu üçün düşünülmüş bu musiqi II Dünya
müharibəsinin ən
məşhur və ən sevimli melodiyasına, zəmanənin
leytmotivinə çevrilir.
Heç bica deyil ki, müharibə ilə bağlı çəkilmiş filmlərin,
oynanılmış tamaşaların
əksəriyyətində bu melodiya böyük
həvəslə səsləndirilir.
Təəccüblənməyə bilmirsən, döyüşlər
gedə-gedə, ölənlərin
sayı milyonları keçə-keçə insanlar
bu musiqi sədaları altında rəqs etməyi özlərinə necə
yaraşdırırdılar? Bu, manqurtluq da deyil, bəs nədir?
Kütləni manqurtluğa gətirməyin
şərtlərindən biri
təlqindir. Əbəsdən
söyləmirlər ki, bir
insana yüz dəfə təkrar-təkrar
desən ki, sən donuzsan, o, yüz birinci dəfə doğrudan da donuz səsi çıxaracaq. Yəni söylədiyimin mənası bu ki, təlqinlə insan adlanan məxluqdan istədiyini yapmaq, onu hər cür
fəaliyyətə sövq
etmək mümkün...
Əlində saxsı fincan tutmuş Dirijor səhnənin ailə planında əyləşmiş
aktyorlara yaxınlaşır,
onların yanında özünə yer bulur, qaşıqla saxsı fincanı taqqıldada-taqqıldadabir takt tutur.
Takt sürəkli davam
etdikcə qısa zaman
intervalında hərə
öz qaşığı
ilə öz fincanını döyəcləyə-döyəcləyə
Dirijora qoşulur və nəticədə, aktyorlar müəyyən bir ritmə köklənib emosional coşqu yaşayırlar.
Bu zaman səhnə fəzasına
musiqi sədaları axıb süzülür və aktyorlar kuklalar kimi ayağa
qalxıb manqurt rəqsində özlərini
unudurlar. Effektli səhnədir: əlüstü
semantikləşir və
belə fraqmentlərin
sayı tamaşada yetərincədir. Pantomim Teatrının aktyorları
isə Ceyhunun cızdığı mizanlarda
sona qədər dəqiqdirlər, emosionaldırlar
və əla təsir bağışlayırlar.
Rejissor tamaşa boyu horror (dəhşət) janrlı
"Rezidence evil" ("Şərin
iqamətgahı") və
"Saw" ("Mişar") filmlərinin saundtreklərindən
götürülmüşmusiqi parçalarına müraciət
etdiyi vaxt dünya manqurtluğunun Axirət və Cəhənnəmini rəqs
vasitəsilə plastikada
kodlaşdırmağa, tamaşanın
ifa ritmini maksimuma çatdırmağa
çalışır. Bu zaman assosiasiyalar Orta əsrlər, İntibah dövrü və çağdaş zəmanəmiz
arasında ildırım
sürətilə qaçışır
və seyrçini belə bir fikrə
doğru yönləndirir
ki, manqurtluq permanentdir,
əvvəli və sonu yoxdur, pandemiyadan
betərdir, çarəsi
də hələ tapılmayıb...
Mən hamısını danışmadım
ki, imkan düşəndə
özünüz gedib
tamaşaya baxasınız!!!
Aydın
TALIBZADƏ