Mənəvi sərvətə çevrilmiş mahnılar: onları təhrifdən qoruyaq!

Vaxtilə televiziya verilişlərinin birində aparıcı böyük müğənni, ustad sənətkar Rəşid Behbudovdan soruşdu ki, bir mahnının üzərində neçə gün işləyirsiniz? Rəşid müəllim özünəməxsus bir ciddiyyətlə, həm də qınayıcı tərzdə dedi: "Gün nədir, sən aylardan danış. Mən bir mahnının üzərində azı 5-6 ay işləyirəm. Ürəyimə yatan mahnı olmasa, qətiyyən oxumaram. Oxumaq istədiyim mahnını isə, loru dildə desəm, tam bişirib hazır vəziyyətə gətirməmiş ortalığa çıxarmaram".

Mən o böyük sənətkarın həmin sözlərini yada salanda fikirləşirəm ki, vaxtilə Rəşid Behbudova verilən o sualı indiki bəzi ifaçılara versək, yəqin ki, cavabları belə olar: "5-6 gün nədir, 5-6 saat da bəs edər..."

Beləliklə, təsəvvürümdə ani bir müqayisə aparıb təəssüflə düşünürəm: 5-6 saata "yaranan", daha dəqiq desək, qəlbin, ürəyin xəbəri olmayan, yalnız boğazdan yuxarı "ərsəyə" gələn dırnaqarası mahnılardan nə gözləmək olar?

Son zamanlar bir çox ifaçının mahnıların mətnlərinə yarıtmaz münasibəti də dərin təəssüf, hətta hiddət doğuran məsələdir. Bu cəhətdən "Nar ağacı, nar çiçəyi" ən çox təhrif olunan mahnılardan biridir. Həmin şeiri Xalq şairi Nəbi Xəzri 1959-cu ildə yazıb. Bir müddət keçəndən sonra istedadlı aşıq Hacalı Hacıyev ona gözəl bir mahnı qoşub və öz bənzərsiz ifası ilə möhürləyib. 60-cı illərin əvvəllərində lentə alınmış və o vaxtdan Azərbaycan radiosunun "Qızıl fond"unda saxlanılan bu mahnı 60 ilə yaxındır ki, ifa olunur. Mahnı lirik və ürəyəyatımlı, düşündürücü və ritmik olduğuna görədir ki, onun ifaçıları da, dinləyiciləri də çoxdur. Elə bir toy məclisi, el şənliyi yoxdur ki, rəhmətlik aşıq Hacalının bu mahnısı orada səslənməsin.

Amma vaxtilə əsl ustalıqla ərsəyə gətirilmiş bu mahnı indi dinləyicilərə, tamaşaçılara necə təqdim olunur? Çox təəssüf ki, cavab məyusluq doğurur. Çünki şairin yazdığı sözlər qalır bir tərəfdə, bir çox ifaçı mahnı mətnini, o cümlədən, ayrı-ayrı misraları və sözləri təhrif edə-edə oxuyur, düz və ya səhv oxuduqlarının fərqinə varmırlar. Məsələn, "Nar ağacı..."nın nəqarat yerlərində belə yazılıb:

Nar ağacı, nar çiçəyi,

Bir ulduzdur hər çiçəyi.

lll

Nar ağacı, nar çiçəyi,

Döyüb tufan-qar çiçəyi.

lll

Nar ağacı, nar çiçəyi,

Hələ yenə var çiçəyi.

Əksər ifaçı isə nəqəratın 2-ci misrasını səhv oxuyur:

Nar ağacı, nar çiçəyi,

Nə gözəldir yar göyçəyi (?)

Hətta ifa zamanı, necə deyərlər, ara qarışıb məzhəb itəndə, ağız deyəni qulaq eşitməyəndə, tünlük yarananda, "basırığa salıb" bəzən "Nar ağacı" əvəzinə "yar ağacı, yar çiçəyi", hətta "qar ağacı, qar çiçəyi" deyənlər də olur. Buna deyərlər, ağzına gələni oxumaq.

İfa zamanı tək nəqərat deyil, şeirin ayrı-ayrı sözləri də təhrif olunur. Diqqət vermisinizsə, ulduza narın çiçəyi oxşayır, ləçəyi oxşamır. Bəzi ifaçılar isə ulduza narın çiçəyini yox, ləçəyini oxşadırlar. Tək bu deyil, başqa məqamlar da var. Məsələn, şeirdə belədir:

Yenə qumlu sahil, yenə sərin bağ,

Yenə yolum düşdü meynəliklərə.

Bir çox ifaçı isə "sərin bağ" əvəzinə "sərin çöl", "meynəliklərə" əvəzinə "meyvəliklərə" kimi oxumaqla sözləri qarışıq salır. Axı, "meynəlik" üzümlüklərə aid olan sözdür.

"İrəvanda xal qalmadı" ən çox sevilən və ifa olunan xalq mahnılarımızdan biridir. Bu gözəl mahnı ustad Xan Şuşinskidən bizə yadigar qalıb. Xan özü qoşduğu bu möhtəşəm mahnının ifasına da möhürünü vurub. Əslində bu mahnı duet şəklində də çox maraqlıdır.

Oğlan qıza deyir:

İrəvanda xal qalmadı,

Daha məndə hal qalmadı.

O xal nə xaldı, qoşa düzdürmüsən?

Qız cavab verir:

Xal mənim, yar mənim, ixtiyar mənim,

Xalxa nə borcdur qoşa düzdürmüşəm.

Yarım deyibdir, qoşa düzdürmüşəm...

Maraqlı duet beləcə davam edir.

Çox təəssüf ki, bəzi xanəndə və müğənnilərin ifasında həmin mahnının mətni və sözləri, demək olar ki, əvvəldən axıra təhrif olunur. Necə deyərlər, xalı düzdürənlə, xalı düzən qalır bir qıraqda, bəzi ifaçılar isə xalları öz istədikləri kimi, hara gəldi, necə gəldi düzürlər. Məsələn, oxuyanların biri deyir, "ora" düzdürmüşəm, biri deyir, "bura" düzdürmüşəm. Beləliklə, səhv oxuduqları mahnını beləcə hay-küylə başa vururlar. Biz bunu toy məclislərində də, çox təəssüf ki, hətta bəzən efirdə və ekranda da görürük.

Uzun illərdən bəri oxunan "Kimdən öyrəndin" də çox ifa edilən ritmik mahnılardandır. Təəssüf ki, bu mahnını da bəziləri təhrif edə-edə oxuyurlar.

Mahnıda belə bir bənd oxunur:

Mən sevmişəm Zərnişanı,

Onda var gülün nişanı.

Sağ əlinlə bənövşəni

Üzməyi kimdən öyrəndin?

Həmin bənddəki 3-cü misra əslində belə oxunmalıdır: "Kol dibindən bənövşəni..." Burada məqsəd kövrək, zərif olan bənövşəni kol dibindən dərməkdir. Əlin sağ və ya sol olmasının mətləbə dəxli yoxdur.

Mərhum şairimiz Famil Mehdinin "Min hava çalınır könül tarında" misrası ilə başlanan şeirini təxminən 40-45 il əvvəl ilk dəfə ustad xanəndə - Xalq artisti, professor Arif Babayevin "Şur təsnifi"nin əvvəlində oxuyarkən eşitmişəm və böyük zövq almışam. O səsin, o sözün gözəllikləri hələ də qulağımdan getməyib. Arif müəllimin bənzərsiz ifası şair sözünün möhtəşəmliyini qat-qat artırıb. Yaxşı cəhət bir də odur ki, Arif müəllim ifa zamanı həmin şeirin sözlərini əvvəldən axıra, olduğu kimi, yəni necə yazılıbsa, elə də oxuyub.

Təəssüf ki, bəzi ifaçılar isə həmin şeirdə 1-ci bəndin 3-cü misrasındakı "Fəsillər ötüşür" sözlərini "Fəsillər görüşür", "Fəsillər görünür" kimi oxumaqla yanlışlığa yol verirlər.

Şeirin sönuncu bəndi belədir:

Familəm, həmişə yanmaqdır peşəm,

Can deyən gözələ canan demişəm,

Bu yolda sevinc də, qəm də yemişəm,

Heç zaman demərəm tamarzıyam mən.

Təəssüf ki, bəzi ifaçılar həmin bənddəki "yanmaqdır" sözünü" "yazmaq", "heç zaman" sözünü "bir daha" sözləri ilə əvəz etməklə şeirin məzmununa xələl gətirirlər.

Göründüyü kimi, mahnıların sözlərində hər hansı dəyişikliyin əleyhinəyəm. Ancaq məşhur "Sarı bülbül" mahnısının mətnində zahirən kiçik, məna baxımından isə mühüm bir dəyişiklik təklif edərdim. O mahnını ilk gündən bu sözlərlə eşitmişik:

Vətən bağı al-əlvandır,

Yox üstündə xarıbülbül.

Oxudun, əqlim apardın,

Səsin gəlsin, sarı bülbül.

Yaxşı olar ki, qədim və gözəl Qarabağın rəmzi sayılan Xarıbülbül yaddaşımızda daha da möhkəmlənsin və əbədiləşsin deyə, bu mahnıda onu bir qədər də qabarıq şəkildə əks etdirək. Ona görə də mən təklif edərdim ki, "Sarı bülbül" mahnısının ilk bəndindəki sözlər belə oxunsun:

Vətən bağı al-əlvandır,

Nə gözəldir Xarıbülbül!

Yəni "Yox üstündə (bəzən səhv olaraq "yox içində" kimi də oxuyurlar) xarıbülbül" əvəzinə "Nə gözəldir Xarıbülbül" kimi oxunsa, məncə, mahnı indi daha tutarlı, mənalı səslənər.

İfaçı hər zaman məsuliyyət hiss etməlidir. İstər musiqinin bəstəsi, quruluşu, ahəngi olsun, istərsə də sözləri. Hər birinə diqqətlə yanaşılmalıdır.

Unudulmaz bəstəkar, onlarla gözəl mahnının müəllifi Səid Rüstəmov ötən əsrin 30-cu illərində və ondan sonrakı dövrdə də Azərbaycan xalq mahnılarının notlu və notsuz variantlarını işləyib hazırlayaraq iki kitabda nəşr etdirmişdi. İfaçılarımızın o kitabları alıb müntəzəm oxumaları lazımdır.

...Musiqi meydanı əsl sınaq yeridir. Bu sınaq meydanında yalnız öz istedadına, peşəkarlığına, səsinə və nümunəvi davranışlarına güvənənlər, səhnə mədəniyyətinə əməl edənlər uğur qazana bilərlər. Biz toy məclislərində, el şənliklərində, ekran və efirlərdə əsl sənəti və sənətkarlığı nümayiş etdirən xanəndə və müğənnilərlə yanaşı, çox təəssüf ki, zəif ifaçıları da görürük. Onların arasında təsadüfü "ifaçılara" da rast gəlmək olur. Amma nə yaxşı ki, elin gözü tərəzidir. Yaxşını pisdən seçməyi bacarır. Çox istərdik ki, ekran və efirlərimiz, toy məclislərimiz, el şənliklərimiz dırnaqarası ifaçıları, dinləyicidə, tamaşaçıda əsəb yaradan, zövqləri korlayan, şit, mənasız, məzmunsuz söz yığını ilə yüklənmiş mahnıları yaxına buraxmasın. Onu da deyək ki, yalnız mikrofonla, fonoqramla "nəfəs alan", bunları özü üçün, necə deyərlər, "oksigen aparatı" hesab eləyən ifaçılardan sənətkar olmaz. Kimin kim olduğu ən çox canlı ifalarda görünür. Tələbkar tamaşaçının, dinləyicinin kinayə ilə dediyi: "Mikrofonla, fonoqramla elə nənəm də oxuyar" sözləri təsadüfü yaranmayıb. Odur ki, özünə "sənətkar" deyib, mikrofondan, fonoqramdan ikiəlli yapışanlar bu eyhamdan, bu kinayəli sözdən nəticə çıxarsalar, yaxşı olar.

Onu da deyim ki, toylarda, məclislərdə, ekran və efirlərdə canlı ifa nümunələrimiz çoxdur. Amma könlümüz istərdi ki, hamısı belə olsun... Bu məqamda maraqlı bir ifadə yadıma düşdü: Mikrofonun təzə çıxan vaxtlarıymış. Bir gün cavan sənət yoldaşlarından biri sevinə-sevinə aşıq Şakir Hacıyevə yaxınlaşıb deyir: "Ustad, sənə bir şad xəbər verim! Eşitmişəm, lap təzəlikcən yaxşı bir aparat çıxıb, bir balaca ağzına yaxınlaşdıranda səsi xeyli artırır, gücləndirir".

Şakir acı-acı gülümsəyir, başını yelləyib deyir: "Bunun harası şad xəbər oldu? Day deynən ki, əsl sənətin evi yıxıldı də..."

Aşıq Şakirin nigarançılığı əbəs deyildi. Necə ki, bir vaxtlar Koroğlu demişdi: "Tüfəng çıxdı, mərdlik getdi, ay-haray!.."

Tofiq ABDULLAYEV

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü

525-ci qəzet.- 2023.- 21 oktyabr, №191.- S.23.