"366 gün və ya uzun
ilin inancı" haqqında qeydlər
Bu yaxınlarda "Libraff" kitab evində
Dilarə
Adilgilin
"366 gün və ya uzun ilin inancı" adlı
kitabının keçirilən təqdimatında söz deyənlər nəsrin janr məsələsinə gəldikdə bir qərar verə bilmirdilər. Avtobioqrafiya, esse, roman, xronika, memuar, gündəliklər, hətta
bir-iki dəfə
"epistolyar" sözü
qulağıma dəydi.
Maraqlı "Ön söz"ün müəllifi,
səriştəli mütəxəssis
kimi tanıdığım
professor Bədirxan Əhmədov
bədii xronika, publisistika, roman, memuar kimi terminləri işlədir.
Belə
fikir müxtəlifliyinin
obyektiv səbəbi
var: əslində təhkiyə
polifonikliyidir bu sinkretikliyi yaradan. Bu da ki, müəllifinin orijinal çeşidli üslubunun
diapazonu, registri ilə bağlıdır:
çevik ritmli, danışıq tərzli,
dokumental əsaslılıq,
emosional tonallıqdan ritorik
təntənəliliyə qədər.
Qeyd etdiyim "Ön söz"ün müəllifi öz yazısına "Qorxunc və möhtəşəm
bir ilin bədii xronikası" sərlövhəsi qoyub. Elə bu sərlövhənin
özündə kitabın
ideyası ilə bağlı informativ işarələr var: birinci
təyin kitabın
"loqdaun", ikincisi
isə - Böyük Zəfərimizlə bağlı
hissəyə aiddir. Daha doğrusu, söhbət bir ildə baş verən bu iki
taleyüklü hadisələrə
Dilarənin münasibətinin
tonallığından gedir.
Baxmayaraq ki, 44 günlük
müharibə dövründə
pandemiya hələ tüğyan edirdi. Demək, ordumuz üçün müqəddəs
torpaq uğrunda ölüm-dirim savaşı,
qələbə əzmi
bütün dünyanı
loqdauna salan pandemiya qorxusundan qat-qat üstün idi. Təsvir etdiyi hadisələrə münasibətinə
müvafiq olaraq kitab müəllifinin üslubu
(geniş mənada) bu hissələrdə fərqlənir. Əslində
hər iki hissədə nəql edilən hadisələr təhkiyəçinin gözü
ilə özünəxas
üslubda təqdim olunur. Düşünürük
ki, pandemiya və Vətən müharibəsi
kimi hadisələrin təsvirinin fərqli üslublarda və münasibətdə nəql
edilməsinin əsas səbəbi həm də zaman məsafəsi amili ilə bağlıdır. Sınanmış
həqiqətdir: hansısa
hadisənin həqiqi dəyərinin ölçüsü
üçün zaman məsafəsi
gərəkdir (məlum
şeirdə deyildiyi kimi: üzbəüz üzü görmək olmur, əsl görünüş məsafədən
görünür).
Zənn
etmək olar ki, müəllifin qapalı (loqdaun) şəraitində
özünün, ətrafdakıların
həyat tərzinə,
davranışına aid sezilən
bir qədər yarızarafat, yumorlu münasibəti müəyyən
vaxt keçəndən
sonra "əmələ
gəlib" xilasedici
üsul kimi, həm də, nəzərə alınsa
ki, bu bəlanın ardınca elə loqdaun şəraitində
yetişən Vətən
müharibəsi kimi taleyüklü hadisə gəldi. Belə müqayisə, bəlkə
də, bir qədər paradoksal görünə bilər: "zəmaneyi-pandemiya"
qlobal bəla olduğundan sən, bəşəriyyətin vahidi
kimi, bunun qarşısında gücsüzsən,
qeyri-ixtiyari yaşamağa
ya ölməyə mübtəlasan; millətin
nümayəndəsi kimi
isə onun yaşamasıyla bağlı
taleyüklü bəlanın
həllində sənin
iştirakının fərqli
motivasiyası var: vətənin
taleyi məsələsində
həyatının bahasına
iştirak edib tarixində qalmaq (olum, ya ölüm
- şəhid qismində).
Pandemiyadan ölmək - fiziki
şəxs kimi məhvolma təhlükəsi
ilə bağlıdır,
Vətən müharibəsində
isə həlak olmaq doğma torpaqları canı bahasına düşməndən
azad edib millət kimi özünü təsdiqləmək,
tarixdə qalmaq yolunda ali fədakarlıqdır.
Sözügedən kitabın müəllifinin
bu taleyüklü məsələyə aidiyyəti
yalnız müharibənin
gedişatı, qələbələr
haqda "addım-addım"
məlumat verməsi ilə bağlı deyil, bunlarla yaşaması, Zəfər
həsrətində olması,
həməqidələri ilə
birlikdə "arxa cəbhə" olaraq cəbhədə vuruşanlara
mənəvi dəstək
olmasındadır. İki
ildən artıq dövrdə qəlb yaddaşında həkk olunmuş xatirə yaşantılarını qələmə
etibar edib oxucularla bölüşmək
ehtiyacı özü
elə bu müqəddəs hadisə,
ağır itkilərimizi
unutmamaq kimi ülvi məqsədə yönəlib.
Kitabda birləşdirilən iki mövzunu elə iki kod-sözlə işarələmək lazım
olsaydı, daha uğurlu variant müəllifin
təklif etdiyi binarlıqdır:
"qapanma - müharibə".
Bunun da paradoksu ondadır
ki, məntiqlə, tərəflər
bir-birini istisna edir. Amma reallıqda etmədi: bu müharibə Vətənlə
bağlı olduğundan
elə loqdauna məhəl qoymayaraq qapanmanın sərhədlərini
aşdı və... Zəfər qazanıldı.
Koronavirus bütün
dünyanı qapadanda
çoxları "evdəqal"
total prinsipinə rəğmən,
"statikləşdi", amma "hər vəziyyətdən çıxış
yolu tapmaq mümkündür" deviziylə
yaşayanların sırasında
bizim müəllif də var idi ki, fərqli həyat tərzini "aprobasiya"
edib ki, təcrübəsini
oxucularla bölüşməyə
ehtiyac duydu.
Və yaxşı ki də duydu. Çünki bəşəri bəlaya
həsr olunmuş yazısının məzmunu,
üslubu o qədər
də pessimist təsir
bağışlamır. Əvvəldə
təsvir etdiyi Yeni il qabağı ənənəvi
hazırlıq işləri,
məişət detalları,
qohumlarla görüşlər,
müvafiq anlarda maraqlı retro-assosiasiyalar,
deyimlər, aforizmlərin
işlədilməsi, qonşularla
bağlı bəzi yumoristik səhnələr,
bir sözlə, Yeni ilin astanasında rastlaşdığımız tanış
epizodlar, ənənələrimiz,
bir növ, diqqəti çəkən
çevik üslubda təsvir edilən optimist proloq.
Bundan sonra təşrif buyuran gözlənilməz
"zəmaneyi-pandemiya"nın tələb etdiyi qorxunc şəraitində
bizim qəhrəman (daha doğrusu, lirik qəhrəman) əvvəlcə daxili loqdauna dözməyib yazı-pozu ilə və sair məşğul
olmağa başladı,
"evin içində"
özünə "yeni dünya
qurdu", "baharı
pəncərədən" sevdi, çox düşündü-daşındı, uşaqları, nəvələri
ilə məşğul
oldu və sair.
Karantinin
üçüncü ayında
kiçik yumşalma imkanından istifadə edib Şəkiyə, qohumların yanına uşaqlarıyla qaçan
Dilarə ("Şəkidə
nə karantin?") bu qədim şəhərin
"portretini" onun
görkəmindən savayı,
şəkililərin xarakterində,
davranmasında, ləhcəsində,
mətbəxində, özünəməxus
qonaqpərvərliyində, qarşılaşdığı adi məişət situasiyalarında bir başqa zövqlü yumorla alqışlayır.
Bir də ki, loqdaundan qaçıb belə
"azad adaya" düşməsi Şəkidən
aldığı ləzzəti
ikiqat artırır.
Bu fəslə verdiyi sərlövhəni (bütün
fəsillərə verdiyi
adlar kimi) xüsusi qeyd etməyə dəyər:
"Sakasena, Şakasen,
ya bildiyimiz Şəki". Orta əsrlərin mənbələrində
Saki, Səka və sair toponimlər eradan əvvəl müasir Azərbaycanın
ərazisində yerləşən
albanların ərazisinin
adı hesab edilir. Bu müvəqqəti
"azad adada" müəllifin fikirləri,
xatirələri, təsəvvürləri
də azad uçuşda bir-birini üstələyir - tələsik
qayıtmaq vacibliyi qarşısında.
Maraqlı sərlövhələr məsələsinə diqqət
elə kitabın adından ("366 gün
və ya uzun ilin inancı")
başlayır. Bu kontekstdə
kitabdakı istifadə
edilən epiqraflar, müəllif tərcümələri,
yerində xatırlanan
məşhur aforizmlər,
klassiklərin əsərlərindən
parçalar, müəllifin
perifrazları və sair - hamısı kitaba xüsusi aura əlavə edir, məzmunu zənginləşdirir.
Perifraz demiş, elə "Koronanın qırmızı
lentini kəsdik" adlı fəslin epiqrafına diqqət edək:
"Baharda karantin dastan qədər
Yoxdur bu dünyada yanıqlı əsər"
("Romeo
və Cülyetta"ya
parodiya).
Onu
da deyim ki, müasir parodiya tarixində, deyəsən, hələ
Şekspirə parodiya
qoşan olmamışdı.
Amma tragikomik əhvallı
olsa da, "zəmaneyi-pandemiya"ya
aidiyyətdə qəbul
olunur. Klassik rus tərcüməsindən
(B.Pasternak) dilimizə çevirmədə:
"Romeo və Cülyettanın
hekayətindən / Daha
qəmgin hekayə yoxdur dünyada". Düşünürük ki, Dilarənin
parodiyası pandemiya kimi dünyaya üz verən bəla kontekstində yerinə düşür.
Yaxud uzun sürən atəşkəs
dövründəki çəkilən
həsrətdən, gözləmə
yükündən danışan
fəslə qoyulduğu
epiqraf: "Əgər
fasiləsiz uçuruma
baxarsansa, uçurum
da sənə baxmağa
başlayar" (F.Nitsşe).
Çox
sayda epiqrafın hər birinin yerli-yerində olması müəllifin geniş məlumatlılığı və
düzgün seçim
qabiliyyətindən xəbər
verir. Eyni ilə, məsələn,
cəbhədə bu və ya digər
vəziyyətlə bağlı
assosiativ kontekstdə çox sayda işlədilən aforizmlər,
məşhurların deyimləri,
klassik əsərlərdən
qanadlı sözlər
mətni yükləmir,
özünəməxsus tərzdə
oxucu zövqünü
oxşayır. Əsası
odur ki, bu "haşiyələrin" mətnə
sərbəst daxil edilməsi müəllif tərəfindən erudisiyasının
nümayişi kimi deyil, oxucunun bilik səviyyəsinə etibarın ifadəsi kimi qəbul edilir.
Həmin
"uzun ilin" müqəddəs 44 günündə
cəbhədə baş
verən ordumuzun əməliyyatları nəticəsində
27 il əsirlikdə qalan
torpaqlarımızın geri
qaytarılmasını ardıcıl,
addım-addım izləyən
müəllifin hekayətinin
üslubunun tam yeni ahəng
almasının, özü
də, fəxarət və sevincinin, necə deyərlər, zirvələnməsinin şahidi
oluruq. Pandemiya haqda heç düşünməyən (hərçənd
koronavirus hələ tüğyan edirdi) müəllifin fikirləri,
hissləri Vətən
müharibəsini aparmağa
hazır olan ordumuzla bağlı idi.
44 günlük Vətən müharibəsinin gedişatının
sanki bələdçisi
qismində çıxış
edən müəllif
oxucunu bir-bir qaytarılan torpaqlarımızın
azad edilməsi ilə bağlı əməliyyatların marşrutları
üzrə aparır.
Bu özünəməxsus canlı xronikasında müəllif 27 il həsrətində
olduğumuz Füzuli,
Zəngilan, Ağoğlan
(Hadrut), Qubadlı, Şuşa,
Kəlbəcər, Laçının
tarixi coğrafiyası,
təbiəti, qədim
abidələri, yeraltı
resursları, yetişdirdiyi
görkəmli şəxsiyyətləri
haqda, hətta toponimlərin, (şəhərlərin,
kəndlərin, çayların,
körpülərin, dağların
adları) etimologiyasına
qədər qürur və həssaslıqla mümkün qədər geniş məlumat verir və belə
guşələrin neçə
illər yadların əllərində olmasına
yanır. Və... o ki
var düşməni lənətləyir
(hətta koronavirusla müqayisədə erməni
virusunu daha təhlükəli, zəhərli
sayır). İlk baxışda
həddindən emosional
görünən bəzi
ifadələr təmiz
ritorika təsiri bağışlamır (bu
haqda müəlliflə
söhbət edəndə
ermənilərin əhalimizə,
lap təbiətimizə etdikləri
vəhşiliklərdən özləri çəkdiyi
videolardan məlumat aldığını söylədi).
Kitabda başqa millətlərin məşhurlarının
erməniləri səciyyələndirən
aşağılayıcı ifadələri verilir (A.Qriboyedov, L.Tolstoy,
N.Marr və b.) və bu azmış
kimi, məşhur ermənilərin - yazıçı
Ovanes Tumanyan, tarixçi
Filipp Ekozyans, kinorejissor Sergey Paracanov, hüquq müdafiəçisi
Georgi Vanyan və başqalarınında özlərinə
tənqidi mövqeyinə
müraciət edilir.
Dilarənin xronikasında yer
alan assosiativ haşiyələr, xatirələr,
yerində gətirdiyi
şeirlər, aforizmlər,
sitatlar süjeti, bir növ, "dəstəkləyir", canlılıq
təravəti ilə
emosionallıq baxımından
ab-havayla zənginləşdirir.
Əlbəttə, bu 44 günlük
Vətən müharibəsinin
zirvə (hərfi və məcazi mənada) nöqtəsi əziz Şuşamızın
qaytarılmasıydı (müəllifin
bu fəslə "Kulminasiya" adı verməsi təsadüfi deyil). Bu əfsanəvi qala-şəhərin strateji
əhəmiyyətinə, ümumiyyətlə
Şuşaya həsr olunmuş səhifələr
bütöv bir sənədli tarixi-coğrafi,
həm də bədii bir essedir. Digər ərazilərin də qaytarılması ilə bağlı da dəqiq məlumatlar verilir. Heç də təəccüblü deyil
ki, məşhurların ən
çox Şuşayla
bağlı şeir parçalarını bu yazıda görürük
(Seyyid Nigari, Ağabəyim
ağa Cavanşir,
Nazim Hikmət, Cəfər
Cabbarlı, Qabil və b.) Hətta ermənilər tərəfindən
I Qarabağ işğalında
bir çox muzeylərin məhv edilməsi, məşhur azərbaycanlıların izlərinin
itirilməsilə Şuşanın
erməniləşdirilməsi səylərindən danışılır.
Bu kontekstdə Şekspirdən
gətirilən qanadlı
sözlərə çevrilən
məşhur fəlsəfi
sətirlər yerli-yerindədir:
Qızılgülə başqa bir ad versələr,
Onun gözəl ətri dəyişər məgər?
("Romeo
və Cülyetta")
Şuşanın alınması problemi
ilə bağlı
general P.Sisianovun 1805-ci
ildə Rusiya imperatoru I Aleksandra məruzəsi
yada düşür. O yazırdı:
"Bir tərəfdən Şuşa
hündür daş divarla əhatələnib,
digər tərəfdən,
hündür şaquli
qayaların təbii yerləşdirilməsi hücum
vaxtı hər bir hərbi strategiyanın uğurlu olmasını mümkünsüz
edir".
Çar
generalı, tarixçi
V.Potto 1826-cı ildə yazırdı:
"Açıq qüvvə
ilə bu qalanı almaq imkan xaricindədir".
Amma hansısa (?! - S.O.) səbəblərdən
düşmən əlinə
keçdi. Eyni ilə qalanı geri almaq üçün
də daha böyük hərbi nəzəriyyə, təcrübəyə
bələd olmaq, məharət və qəhrəmanlıq tələb
olunurdu.
Məlum
həqiqətdir ki, Şuşaya
hakim olmaq Qarabağın
hakimi olmaq deməkdir; müharibənin
finalı Şuşanın
taleyi ilə şərtlənir. Şükür
ki, Şuşa əsl
övladlarının özünə
qayıtdı. Əslində
Şuşa azad olunmaqla Qarabağ müharibəsinə nöqtə
qoyuldu. Və Şuşa tam hüquqi olaraq razılaşma üçün, bir növ, körpü rolunu oynadı.
15 iyun 2021-ci ildə Şuşada Azərbaycan və Türkiyə dövlətlərinin liderləri
iki dövlətin hərbi-siyasi müttəfiqliyi
haqda Şuşa Bəyannaməsini imzaladı.
Şuşa Bəyannaməsinin
müstəsna əhəmiyyəti
az qala 70 ildən bəri Şimali Atlantika blokunun üzvü olan Türkiyə kimi dövlətin (NATO-nun
ikinci ordusu) köməyinə arxalanmaq
hüququnu qazanmaqdır
(xüsusilə blokun Nizamnaməsinin V bəndindən
istifadə imkanı ilə bağlı).
Sözügedən kitabın son fəsilləri
2783 şəhid olan oğullarımızın ruhuna
oxunan ünvanlı (adbaad) fəxarət himni - epitafiyadır.
Şəhidlər xiyabanı əsl
ziyarət məbədimiz
kimi anılır.
"Deyirlər, bir şəhərin məzarlığını
gör, o şəhərin
nə olduğunu anla". Elədir ki var, Dilarə..
Zənnimcə, bu deyilənin daha geniş ünvanlı hökmünün şəksiz
yaşam hüququ ola bilər: "Bir ölkənin
məzarlığını gör, millətin mənəvi mədəniyyətini
anla".
Şəhidlər xiyabanı öz özəl statusunu qorumaqdadır: burada ayrı-seçkilik yoxdur və ola da bilməz: hər uyuyan əbədi Cənnətməkandır, çünki Cənnəti vətənə qurban verdiyi halal həyatıyla qazanıbdır. Müqəddəs Qurani-Kərimdə deyildiyi kimi: "Salam olsun ölümü gözəl olanlara..." (Ən Nəhl surəsi, 32-ci ayə).
Sara
OSMANLI
525-ci qəzet .
-2023.- 20 iyul.- S.10-11.