Kitab qoxusu

Esse

Gürcüstan paytaxtı ilə bağlı adamların ehtiyacları müxtəlifdir: Tiflisə avtomobil hissələri dalınca gedənlər də var, elə-belə Rustaveli prospektini görməyə gedənlər də. Həkimə, futbola baxmağa, zooparka, Dezertir bazarına, "Sofiko" restoranına - Pepperoni pizzası, ya da "Acaruli" xaçapurisi yeməyə gedənlər də bir ayrı!

Mən Tiflisə əsasən "ədəbiyyat gətirmək" üçün varıb gedən azsaylı qardaşlardanam: bir-iki nəşriyyata, Maçabeli-13 ünvanında yerləşən Gürcüstan Yazıçılar Evinə, "Gürcüstan" qəzeti redaksiyasına, Qalaktion körpüsündən keçməyə, Tiflisi "dünya yerinin cənnəti" adlandıran M.P.Vaqifi dostlarla birlikdə Meydanın gözəl bir guşəsində xatırlamağa, Ortacalanın cazibələrinə qərq olmağa...

Ortacala - Tiflisdə yer adıdır. Tiflisə girişdə də, çıxışda da Ortacaladan keçirəm; bu da doğulub boya-başa çatdığım Aran Dəllərinin və hazırda yaşadığım Kazreti qəsəbəsinin, bütövlükdə inzibati-ərazi vahidi olaraq aid olduğumuz Bolnisinin Tiflisə nisbətən yerləşdiyi cəhətlə bağlıdır; yəni cənub-şərq tərəfi ilə.

İndiyədək paytaxtımıza xeyli səfər etmişəm; "şəhri-Tiflis" (ifadə "Aşıq Qərib"dəndir) yolunun yolçusu olmuşam. İki dəfə məyus qayıtdığım daha çox yadımda qalıb nədənsə: bunun da birincisi 2014-cü ilin martına, ikincisi isə 2019-cu ilin sentyabrına düşür.

2014-cü ilin yazında Orxan Pamuk xüsusi dəvətlə Tiflisə gəlirdi. Onun bütün yaradıcılığından dolayı, "İstanbul: xatirələr və şəhər" əsəri məni valeh eləmişdi. Görüşdə iştirak çox əlamətdar olardı! Lakin görüşün təşkilatçılarının sözçüsü, az-az da Qalaktion Tabidzenin ilham pərisi Meri Şervaşidzeyə oxşarı olan xanım qız, murazımı gözümdə qoydu:

- Hörmətli cənab, - dedi, - təəssüf ki, görüş məhdud dairəyə hesablanıb, üzrlü sayın, lütfən! İstəyi olanlar isə çoxdur.

...Tiflisdə biryolluq azıb qalmağı üstün tutardım, nəinki bu cür uğursuz cavabı!

İkinci məyusluq isə Peru əsilli Mario Varqas Lyosa ilə bağlıdır. Ustad yazıçı "İntellekt" nəşriyyatının dəvətinə artıq razılıq vermişdi və bədii ədəbiyyatın cazibəsində yaşayanların "qara daş"ı da göyərirdi! "İntellekt" nəşriyyatın adı ilə Daniel Golemanın dünyaca məşhur "Emosional intellekt" əsərinin qohumluq tellərini sarmaşıq şəklinə salırdım özüm üçün və inanırdım ki, bu görüş mütləq baş tutacaq, inşallah! Həm də görüşdə iştirakçı sayına da məhdudiyyət qoyulmayacaqdı!

Lakin necə deyərlər, sən saydığını say! Müxtəsəri, bu dəfə də olmadı. Varqas isə səfərdən imtina etməsini Tiflisdəki Milli Kitab Evinin ədalətsiz ləğvi ilə əsaslandırırdı.

Burasını da deyim: Orxan Pamukun da, Mario Varqas Lyosanın da mükafata layiqolma səbəblərini, yəni İsveç Kral Akademiyasının yazılı qərarlarını da əzbərləmişdim.

O.Pamuk (2006):

"Doğma şəhərin melanxolik ruhunun axtarışı nəticəsində mədəniyyətlərin toqquşması və qovuşması yönündə yeni simvollar tapdığına görə".

V.Lyosa (2010):

"Hakimiyyət strukturunun detallı açıqlanmasına və insanın mübarizəsi, üsyanı və məğlubiyyətinin kəskin təsvirinə görə".

Ədəbiyyatın cazibəsindən çıxa bilməyənlərə çox çətin olur belə sıxıntılar: axı onlar üçün arada-sırada əbədiyyət özü də - elə ədəbiyyatdır! Axı insana İnsan olduğunu məhz ədəbiyyat xatırladır! Çünki onun təməl daşları sevgidən yoğrulmuşdur! Baxın: (yenə də Nobelçi!) Yasunari Kavabatanın yaradıcılığında azı min dəfə "sevmək" sözü işlənmişdir və heç bircə dəfə də olsun "nifrət" sözünə rast olunmur!

..."Cazibə" demiş, bəzi qədimi kitablarda Ortacala ilə bağlı söz düşəndə, bir Ortacala bağlarından da bəhs edilir. Və hərdən-birdən mənə belə gəlir ki, İsaak Nyuton əfəndi özünün Ümumdünya Cazibə Qanununu da məhz elə Ortacala bağlarında kəşf edib. Yəni başına düşən o məşhur ser Nyuton alması buralar alması olub!

Doğrudur, cazibə olaraq: bir var cisimlərin bir-birini cəzb etməsi xassəsindən ibarət fiziki hadisə.

Bir də var - insanın könlünü cəzb edən xassə: lətafət, təravət və sairə. Bu haqda H.Cavid əfəndi gözəl deməyibmi:

Səndə bir öylə hüsnü cazibə var;

Ki, olur hər görən pərəstişkar!

Məsələn, ədəbiyyat, (mənim nümunəmdə) Ortacala, ilham pərisi cazibələri misilli!..

...ümid qonaqlıqlarından "yeyib-içib" qayıtdığımızı, həkim deyil, Ağrı olduğumuzu, malı-mülkü deyil, həqiqəti sərvət saydığımızı görənlər "aclıq illəri"ndə kinayə ilə çox dedilər:

- Getsinlər indi ədəbiyyat yesinlər!..

Amma axı ədəbiyyat bizim qardaşımızdır, qardaşının ətini yeməyə kim razı olar axı?..

Deyən demiş: Allah sevdiyinə əzab göndərər!

Məsələn, yaradıcılıq: yazıçılıq-şairlik əzabı! Lakin bu əzabdakı işıqdan işıqlı, fərqli bir işıq növü, bundan artıq cilalanmış cazibələr hələ ki tapılmayıb! Yaradıcı insanın bir seçilmiş tərəfi də arada-sırada Cazibə (Qravitasiya) Qanunu istiqamətinə qarşı getmək cəhdləridir! Yəni aşağılara deyil, yuxarılara - lətafətə, təravətə, ulduzlara, qalaktikalara meyllənmək! Yəni bədii-ədəbi-mənəvi Sözdən yıxılanda da aşağıya deyil, yuxarılara yıxılmaq! Burada aşağıdan - yuxarıya yağan yağışlar da mümkündür, duyğular da; bəzən göz yaşları şəklində olsun, bədii sarmaşıqlar-eşqlər şəklində olsun - fərq etməz. Yəni yuxarıdan - aşağıya düşən "Nyuton almaları"ndan da fərqli:

Şair qəlbi tez cəzb olur, Nyuton əmi...

...üçtel, dördtel... ürəyimdən yuxalaram mən.

Aşağıdan yuxarıya yağar yağışım,

aşağıdan yuxarıya yıxılaram mən!

Bir dəfə "Ortacala cazibələri"ni əlyazma şəklində oxuyan bir qələm dostum kitabın ideyası ilə bağlı soruşdu. Ona "misilsiz poetik gözəlliklə birləşdirdiyi parlaq satirasına, idealizm və humanizmlərlə zəngin yaradıcılığına görə" ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı almış və ilk dəfə təltifin pul tərəfindən imtina etmiş unudulmaz Bernard Şou cənablarından bir nümunə danışdım:

Bernard Şoudan soruşanda ki, "Ürəklərin parçalandığı ev" pyesinizin əsas ideyası nədir?" - belə cavab vermişdi:

- Hardan bilim? Mən, sadəcə olaraq, müəllifəm.

O boyda Dublinli ilə müqayisədə mənim "Cazibələr"im hər nə qədər ufaq-tufaq görünsə də, mənə gəlincə, "Ortacala cazibələri"min ideyasını mən də bilmirəm...

...Burasını da deyim ki, bir vaxtlar hökmdarların yeməyini dadmaqla onun zərərsiz olduğunu müəyyənləşdirən adamlar - çaşnigirlər - olurmuş. Arada-sırada mənə belə gəlir ki, ədəbiyyatda, duyğular məkanında yaşayanlar, sanki son dəfə nəfəs alırmış kimi, həzin, sinədolusu nəfəs alanlar - insanı, dağı, daşı, yeri, göyü zəhərsiz-zərərsiz eləyənlərdir.

...Tiflisə bu dəfə də Ortacala tərəfdən daxil oluram.

...Tiflis kitab qoxuyur!

İBRAHİMXƏLİL

525-ci qəzet.- 2023.- 1 sentyabr.- S.12.