"Ədəbiyyatda heç kim heç kimin yerini tutmur"

FƏXRİ UĞURLU: "ƏSL YOL BƏRİDƏN BAXANDA AXIRI GÖRÜNƏN YOLDUR"

"525"in müsahibi sentyabrın 5-i 55 yaşını tamamlayacaq Fəxri Uğurludur. Onun beş titulunu sadalasaq: yazıçı, jurnalist, filosof, ədəbiyyatşünas, türkoloq...

- Fəxri bəy, 55 yaşınız tamam olur, bir yaş da qocalırsınız. Ruhunuz yaşınızla yola gedirmi?

- Qocalarsan, görərsən (gülümsəyir). Ruh həmişə cavandır, ruh qocalmır. Əvvəllər bunu bizdən yaşlılar deyərdilər, indi mən də elə hiss edirəm. Bədən ruhun alətidir. Bədən getdikcə kəsərdən düşür. Məsələn, artıq pilləkəni əvvəlki kimi sürətlə qalxa bilmirsən. Amma ruh elə deyil.

- "Ömrüm boyu yol qırağıyla getdim, oğlum. Bircə yol yolun yiyəsi olmadım". Hekayə qəhrəmanlarınızdan birinin sözləridir. Qoşulursunuz bu sözlərə? Yoxsa bu 55 ildə yol sizinki idi?

- Ya sən yolu tapırsan, ya da tapılmış yolla gedirsən. Ramiz Rövşənin bir şeiri var, deyir: "Nə yaxşı tapdım özümü, böyrümdən keçib getmədim". Mənim də uşaqlıqdan arzum özümü axtarıb tapmaq olub. Bu, çox çətin işdir. Həmişə çalışmışam ki, sənətdə, ədəbiyyatda özümə qarşı səmimi olam, birinci növbədə baxmışam ki, ürəyim məni hara çəkir, hara aparır. Əsl yol bəridən baxanda axırı görünən yoldur. Bütün qalan yolların axırı yoxdur. Bir ana yol var ki, tapıb o yolu getmək lazımdır. Çox adam yollarda, dalanlarda azır, itir.

- Siz azmamısınız ki?

- Mənə elə gəlir ki, azmamışam. Bəlkə də səhv edirəm, bilmək olmaz.

- "Leylinin Məcnunluğu", "Şeyx Sənan", "Fərhadın Xosrovu öldürməsi", "İsgəndərin qanunu" kimi hekayələrinizin qəhrəmanları "tanış adamlar" olsalar da, getdikləri yol başqadır. Məsələn, Nizaminin Məcnuna biçdiyi taledə nə xoşunuza gəlmədi ki, onu öz hekayənizdə qurda-quşa yem elədiniz?

- Dekonstruksiya, intertekstuallıq kimi postmodernist terminlər son illər bizdə dəbdir. Bəzi məqalələrdə mənim yazılarım haqqında bu terminləri işlədirlər. Mən heç vaxt onları düşünməmişəm, onlar mənə yaddır. Əslində, bu mövzulara müraciət etməyimin çox sadə səbəbi var. Əvvəla, uşaqlıqdan o əsərlərin, ədəbi abidələrin içində böyümüşəm və bunların hər biri ilə bağlı şəxsi düşüncələrim olub. Uşaq vaxtı arzum vardı ki, bu obrazların hər birindən roman yazım. Əslində, bu yazılar o romanların qır-qırıntılarıdır. Zaman gəlir, görürsən, romana ehtiyac yoxdur, onu hekayə kimi də yaza bilərsən. Əgər sən bir mətləbi bir hekayəyə sığışdıra bilirsənsə, artıq ondan böyük əsər yazmağa ehtiyac yoxdur. Yaxud bir mətləbi bir essedə, bir köşə yazısında ifadə edə bilirsənsə, onu hekayəyə çevirməyin mənası yoxdur. Hekayədə mən o şeyləri yazmağa çalışmışam ki, onu başqa şəkildə dolğun ifadə etmək qeyri-mümkündür. Məsələn, ötən əsrin doxsanıncı illərində esselər silsiləm vardı. O vaxt çalışırdım fikirlərimi esselərlə ifadə edim. Hətta bir ara könlümdən keçdi ki, bəlkə heç bədii yazılara ehtiyac yoxdur? Sonra gördüm hər məqamı esse ilə tam şəkildə ifadə eləmək mümkün deyil. Düsturları, formulları ifadə edirsən, amma elə məqam gəlir ki, orada bədii vasitələrə əl atmalısan, başqa cür mümkün deyil.

Süjetlərə gəldikdə isə onları özüm bildiyim kimi işləmişəm. Bir xeyli dəyişib, klassik süjetləri təkrar etməməyə çalışmışam. Çox vaxt mənim yazılarımı ürfanla, sufiliklə eyniləşdirirlər. Təbii ki, klassik idealist fəlsəfəyə, o cümlədən ürfana, sufizmə çox böyük simpatiyam var və onlardan təsirlənmişəm. Ancaq mənim yazdıqlarımın bəlkə də səksən faizi klassik idealist sistemlə polemikadır - ona qarşıdır. Mən bunların bitdiyi yerdən yola çıxmağa çalışmışam. Amma çox adam bunu görmür.

- Sizin dediyinizdən belə başa düşdüm ki, önəmli olan nə demək istədiyindir, necə demək istədiyin sonrakı məsələ.

- Markes bir müsahibəsində deyir: "Məndən romanın nə olduğunu soruşdular. Cavab verdim ki, roman həyatın astar üzünü göstərməkdir. Sonra soruşdular ki, "astar üzü" deyəndə nəyi nəzərdə tutursan, izah edə bilmədim". Həqiqətən, bütün varlıqların görünməyən tərəfi, bir astar üzü var. Baxır sən hansı dərinliyə qədər gedə bilirsən. Məsələn, var sosioloji ədəbiyyat. Dünya ədəbiyyatının ən azı 70 faizi belə ədəbiyyatdır. Həyatın üzünü köçürür, insan-cəmiyyət münasibətlərini, insanın dərdlərini, ağrılarını göstərir. Amma yazıçı var ki, bu qat onu təmin eləmir. Bir var deyirsən ki, bu adamla bu adam niyə yola getmədi. Bu, sosioloji yanaşmadır. Bir az da dərinə gedəndə göstərirsən ki, insan konkret situasiyada niyə elə yox, belə hərəkət edir. Burda artıq enirsən psixologizmə. Əgər 70 faiz sosioloji ədəbiyyatdırsa, şərti olaraq deyirəm, 25 faiz də psixoloji ədəbiyyatdır. Bunlardan sonra bir qat da qazanda düşürsən fəlsəfə daşlığına. Ordan geriyə yol yoxdur. Birinci qatda sən cəmiyyətdə baş verən hadisələrin səbəblərini izah edirsən. İkinci qatda səbəblər səbəbini izah edirsən. Üçüncü qatda isə səbəblər səbəbinin səbəbini izah edirsən. Bu, çox çətindir. Belə yazıçıların sayı heç 5 faiz də deyil.

Əgər sən bədii ədəbiyyata qədərki mərhələlərdə öz fikirlərini, hisslərini ifadə edə bilirsənsə, əziyyət çəkib bədii ədəbiyyatla məşğul olmağa ehtiyac yoxdur. Mən esseləri yazanda düşündüyüm mətləbləri bədii ədəbiyyata gətirməyə hazır deyildim. Ona görə də ürəyimdəkiləri düzdüm esselərə. Sonra bir zaman gəldi hiss elədim ki, bu mətləbləri bədii şəkildə ifadə eləmək olar. Ondan sonra hekayələr yarandı.

- Bəs romanlar niyə yaranmadı?

- Şərait olsa, yazmaq olar. İşdən gəlib, bir tikə bozbaşını yeyib, roman yazan adamlar var. Məndə o alınmaz. Gərək mətləbin içinə girəsən. Bilirsən, o hekayələr aylarla-illərlə düşündüyüm şeylər idi. Ancaq yazanda çox sürətlə yazdım. Çünki içəridə yetişmişdi. O havaya düşənə qədər müəyyən bir dövr keçməlidir.

- Sizin hekayələrinizdə diqqətimi çəkən bir məqam var. Əksəriyyətinin sonunda "Gəncə, 2007" yazılıb. Deyəsən, həmin dövr yaradıcılıq üçün münbit olub.

- O dövrdə daha çox Gəncədə olurdum. Xüsusən payız-qış mövsümündə özümə bir künc tapıb o yazıları yaza bildim. Sonra gəldik Bakıya. Toğrul dünyaya gəldi, atam rəhmətə getdi, qayğılar və sair. Baş qarışdı, təcrid olunmaq imkanını itirdim. Nə bilim, indi bunlar, bəlkə, bir az da yazmamaq üçün bəhanədir.

- Fəxri bəy, daxilən özünüzü daha çox yazıçı kimi hiss edirsiniz, yoxsa jurnalist kimi?

- Uşaqlıqdan dramaturq olmağı arzulayırdım. Klassik üslubda dramlar, 15-20 dənə çox zəif şeir yazmışdım. Sonradan nəsrə keçdim. Düşündüm ki, mən nasir olmalıyam. Bir sözlə, özümü tanıyandan məqsədim yazıçılıq olub.

- Bəs jurnalistika?

- Mən jurnalistikaya təsadüfən gəlmişəm. Bir polis, bir də jurnalist olmaq heç vaxt ürəyimdən keçməyib. Amma jurnalistika ilə ədəbiyyat bir-birinə bağlıdır. Həm də doxsanıncı illərdə elə oldu ki, köhnə sistem dağıldı, mətbuat canlandı. İstər-istəməz proseslər, axın bizi gətirib çıxardı mətbuata. Çünki onda özünü ifadə etməyin, cəmiyyətlə ünsiyyət qurmağın ən yaxşı yolu mətbuatdan keçirdi. Üstəlik, mətbuatda beş-on manat pul da vardı. Buna görə də istər-istəməz bu yolu tutduq.

- Bəs nə əcəb sonradan qayıtmadınız?

- Hara qayıdaydım?

- Hə...

- Mən universitetin şərqşünaslıq fakültəsinin türk bölümünü bitirmişəm. Türk bölümünü seçmişdim ki, türkologiya ilə məşğul olaram, Türkiyəyə gedərəm. O vaxtın mümkün istiqamətləri vardı. Elə ki sistem dağıldı, bu ixtisaslar da müəyyən qədər əhəmiyyətini itirdi. Biz də gəldik mətbuata. Mən özümü jurnalistikada təsadüfi saysam belə, ədəbiyyatla yaxınlığını nəzərə alaraq deyə bilərəm ki, jurnalistikada da özümü qabımda hiss edirəm.

Doxsanıncı illərdə mətbuat daha aktual idi, nəsrə-filan fikir verən yox idi. Hətta deyirdilər ki, daha nəsrin ömrü bitdi, kimdir bundan sonra roman oxuyan? Romanı dəfn etmişdilər. İkiminlərdən sonra canlanma yarandı, hamı başladı roman yazmağa. Burda türk ədəbiyyatının da, dünya ədəbiyyatının da müəyyən qədər təsiri oldu.

- Fəxri bəy, "Oğlum sonuncu dayanacaqda düşəcək" hekayənizi oxuyanda mənə elə gəlmişdi ki, ordakı ata Xəlil Rza Ulutürkün obrazıdır. Təxminim məni aldadır, yoxsa?..

- Ola bilər ki, onunla nəsə bir paralellik olsun, amma tam demək olmaz ki, bu, Xəlil Rzanın, yaxud da başqasının obrazıdır. Orda ən çox öz atamı düşünmüşəm. Ümumiləşdirmə olmasa, ədəbiyyat da olmaz. Konkret bir hadisəni yazsan belə, yenə sən orda bir ümumiləşmiş tale yaratmalısan.

Bütün valideynlərin övladları ilə bağlı arzuları var. Arzular isə mənəvi dayağa söykənməlidir. Məsələn, deyəndə ki, hamının balası yaxşı olsun, mənim balam da onların içində, bu, universal arzudur. Adam da var deyir ki, mənimki yaxşı olsun, başqaları olmasa da olar. Bu arzu mənəvi əsasdan məhrumdur. Kant deyir, sən bir işə qərar verəndə elə düşün ki, həmin qərar bütün dünyaya aiddir. Əməlin yalnız sənə fayda gətirən bir şey olmamalıdır, hamı üçün yaxşı olmalıdır. Xeyirlə şəri ayırmaqda mənim sadə bir düsturum var. Xeyir odur ki, sənin özün üçün gördüyün iş başqalarına da fayda verir. Şər də odur ki, sənin özün üçün gördüyün iş başqalarına ziyan vurur. Bu qədər sadə.

- "Sənin ədalətin ceyranı aslanın pəncəsindən qurtarar, di gəl, aslanı acından öldürər"."Leylinin Məcnunluğu" hekayənizdə Məcnun deyir bu sözləri. Məcnunun sözünə qüvvət, bəlkə insan başqalarının xeyir-şərini öz tərəzisi ilə ölçməsə, daha yaxşı olar. Çünki bəzən ədalətin səmtində də yanıla bilirik.

- Bax, bütün ədalət, mərhəmət deyilən şeylər ilahi eşqin, böyük sevginin atributları olmayanda yarımçıq olur. Məsələn, mərhəmət. Əgər mərhəmət sevgisizdirsə, mazoxizmdir, insanın zəifliyinin ifadəsidir.

- Hekayələrinizdə diqqətimi çəkən, xüsusi vurğu hiss etdiyim bir detal da ata-övlad münasibətləridir. Sizin atanızla münasibətiniz necə idi? Onun da "Oğlum sonuncu dayanacaqda düşəcək" hekayəsindəki qəhrəmanınız kimi oğlundan gözləntiləri böyük idi?

- Bəzən dostluq edirdik, bəzən də sözümüz tutmurdu. Ancaq atamla mənim uşaqlıqdan sənətlə, ədəbiyyatla bağlı ünsiyyətimiz olub. Yazılarını oxuyardı, mənim rəyimlə hesablaşardı. Uşaqlığımdan bəri mənə böyük inamı vardı. Elə bilirdi ki, böyük adam olacam.

- O inamı doğrulda bildiniz?

- Yəqin ki, doğrultmamışam.

(Bilmirəm, bu cavab Fəxri bəyin təvazökarlığından irəli gəlirdi, yoxsa həqiqətən buna inanırdı. İstənilən halda söhbətin gedişatı xoşuma gəlmir deyə mövzunu dəyişirəm).

- Fəxri bəy, bilirəm, bu suala konkret bir adla cavab vermək çətindir, amma fikriniz maraqlıdır. Sizin yazıçınız kimdir?

- Həqiqətən də, bir ad çəkmək çətindir. Tolstoy, Dostoyevski, Viktor Hüqo, Flober, Turgenev, Çexov... Əgər boğazıma bıçaq dirəsən, Tolstoyu deyərəm.

- Bəs müasir dövr yazarlarımızdan oxuduğunuz imzalar varmı?

- Birini deyəcəm, o birini deməyəcəm, inciyəcəklər. Hazırda naşılıq çoxdur e.

- Sizcə, niyə belədir? Nədir bizdəki ədəbi prosesləri ləngidən səbəb?

- Prosesin getməsi üçün proses təşkil olunmalıdır. Varqas Lyosa deyirdi ki, əllinci illərdə bizi Latın Amerikasında oxuyan yox idi. Söhbət təxminən yarım milyarda yaxın oxucu kütləsi olan ispandilli auditoriyadan gedir. Nəhəng auditoriyadır. Deyir, bizim kitablarımız 100-200 tirajla çıxırdı, onu da dost-tanışa paylayırdıq (Burda Fəxri bəy gülümsəyib əlavə edir). Eynən bizdəki kimi.

Varqas Lyosa deyir, bir gün Xorxe Luis Borxes getdi Avropanın mədəniyyət mərkəzi olan Parisə. Ordakı çıxışından sonra Parisin ədəbiyyat generalları məəttəl qaldı ki, bu kişi kimdir, biz niyə bunu tanımırıq? Deyir, bundan sonra Avropanın yönü bizə çevrildi, başladılar Latın Amerikası ədəbiyyatını tərcümə edib yaymağa. Bundan sonra isə böyük bir dalğa gəldi. Deyir, ona qədər bizim öz oxucularımız da ingilis, fransız romanları oxuyurdular, bizi sayan yox idi. Sonra isə öz oxucumuzun da diqqəti bizə yönəldi.

Varqas Lyosanın xatırlatdığı bu nümunədən də göründüyü kimi kimsə qabağa düşməlidir, kimsə yolu açmalıdır.

- Deməli, bizim Borxesimiz gecikir.

- Bizim Borxesimiz varmı-yoxmu, olacaqmı-olmayacaqmı, o da bilinmir. Amma bizdə də bu işə cəhd edənlər var. İçi mən qarışıq. Təəssüf ki, hələ cəhdlər nəticə vermir. Çünki naşılıq çoxdur, məktəb dağılıb, ədəbi varislik pozulub. O vaxt necə idi? Bir gənc gəlirdi, ustadlardan öyrənirdi, sonra ola bilsin, ustadından da irəli gedirdi.

- Amma biz, deyəsən, əvvəl inkarla başlayırıq.

- Bu inkarın nə mənası var? Yüz dəfə inkar elə. Sən yazıçı deyilsən, mənəm yazıçı. Sən şair deyilsən, mənəm şair. Ortada isə heç nə yoxdur. Ədəbiyyat, söz adamları gərək bir-birini sevsinlər. Gərək söz adamı başa düşsün ki, başqasını qaldırmaqla özünü də qaldırır.

- Bəlkə yaradıcılıq eqosu imkan vermir?

- Mən deməzdim ki, bu, yaradıcılıq eqosudur. Bu, başqa şeydir - istedadsızlıq eqosudur. Ola bilməz ki, sən mənə yaxşı bir yazı verəsən, mən onu sevməyim. Mən Ramiz Rövşəni görmüşəm. Ramiz birinin ortabab şeiri xoşuna gələndə gecə-gündüz məclislərdə ondan danışır. Əsl istedadlı adam heç kimdən qorxmaz, çəkinməz, heç kimin də paxıllığını çəkməz. Ədəbiyyatda heç kim heç kimin yerini tutmur. Sənin yazdığını ancaq sən yaza bilərsən, mənim yazdığımı ancaq mən.

- Fəxri bəy, işğaldan azad olunandan sonra Laçına getmisiniz?

- Yox, getməmişəm. Bu ildən keçdi yəqin ki. Əsas odur ki, Laçın bizdədir, azad olunub. Bu, çox böyük şərəf, çox böyük qürurdur. Mən sonuncu dəfə kəndimizə doxsan ikinci ilin yayında elə bu vaxtlar getmişdim. Onda ermənilər kəndə bir dəfə girib çıxmışdılar, təxminən 25 evi yandırmışdılar. O səfərin təsiri ilə bir yazı yazmışdım: "Vətənim adamlar". Deməli, biz cavanlar yığılmışıq. Kənd yerindədir, evlər pis-yaxşı var. Torpaq var, amma sən öz yurdunda darıxırsan. Çünki adamların hamısı yoxdur. Vətən ilk növbədə adamlardır. Di gəl adamlar olur başqa rayonun ərazisində. Gedirsən, yenə də orda vətən duyğusunu ala bilmirsən. Çünki ilk növbədə adamlardır, amma həm də torpaqdır, daşdır, evdir, quşdur, ağacdır... Bunlardan bir detal kəm olanda insan özünü rahat hiss edə bilmir. Adamsız torpaq, torpaqsız adam - hər ikisi yarımçıqdır. İkisi bir yerdə olanda olur vətən.

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet.- 2023.- 2 sentyabr.- S.12;13.