"Əziz dost" haqqında söz

Nəsr

Mən son vaxtlar kənd prozası üslubunda yazılmış əsərlərin tanınmış müəllifi olan yazıçı dostumla tez-tez məktublaşırdım. Bizim epistolyar janrımız adətən ədəbiyyata həsr olunurdu, çünki dostum bu məsələdə özünü at üstündə olan Orta Əsrlər Avropasının cəngavəri kimi hiss edirdi. Son məktubunda o, sözün qeyri-adi gücü, qüdrəti haqqında söhbət açır və mənim bu barədə ötən məktubda söylədiklərimin, əsasən, şifahi sözə, nitqə, natiqlik qabiliyyətinə aid olduğunu göstərməklə, sözü öz əritmə sobasından keçirib, onu artıq izafi qarışıqlardan təmizləyərək qiymətli metal şəklinə salan yazılı ədəbiyyata münasibətimi davam etdirməyi lazım sayırdı. Qeyd edirdi ki, sən düzgün qeyd edirsən ki, şifahi ədəbiyyat, folklor qədim insanın təxəyyülünün, istedadının, yaradıcılığının inkişafına böyük təsir göstərməklə yanaşı, müəyyən hədlərdə dayanmış, onu ötüb-keçə bilməmişdir. İnsanın şüuru, ağlı, düşüncəsi artdıqca, onun bədii təxəyyülü genişləndikcə özünə yeni, daha geniş meydan axtarmağa başlamış və onu məhz, yazılı ədəbiyyatda tapmışdır.

Əlbəttə, qədim yunanlar miflərlə yanaşı, Homerin "İliada" və "Odisseya"sından qidalanmışdılar, hər bir mədəni avropalı öz beşiyinin başında bu iki ölməz poemanın nəğmələrini eşitmiş və dünyanı qavramağa, dərk etməyə bu əsərlərin ölməz sətirlərini mənimsəməklə başlamışdır. Orta Əsr ərəbinin ən böyük sevinc mənbələrindən biri də "Min bir gecə" nağılının sehrli əhvalatları, eşq macəraları olmuşdur. Qədim skandinavlar və almanlar xoşbəxt dünyalarını allah Odinin səltənətində, Nibelunqlar haqqında nəğmələrdə axtarmışlar. Qədim yəhudilər və semit dilli xalqlar bu xalqın yaratdığı böyük incidən - Bibliyadan təkcə dini inam üçün deyil, həm də qeyri-adi təsir gücünə malik olan bir bədii əsər kimi istifadə etmişlər. Qədim şumerlər "Qilqameş dastanı"nda yerüstü həyatda əbədi yaşamaq mümkün olmasa da, gəncliyi qaytarmaq arzusu ifadə edilmişlər. Qədim misirlilər Ra, Amon və Aton adlandırdıqları allahlarının köməyi ilə Bibliya tərəfindən faraon adlandırılan çarlarının ilahiliyə yüksəlməsinə cəhd göstərmiş, qədim yunanlar Heraklı əlçatmaz qəhrəmanlıq, cəngavərlik və igidlik zirvəsinə qaldırmış, ölümündən sonra yenə allahlar tərəfindən onların səltənətinə aparıldığını işarə etməklə, bu əlçatmaz igidliklərin sahibinin də ağlasığmaz insan, əslində, allah olduğunu göstərmişlər.

Qədim Şərq əsatirləri öz zənginliyi ilə heç də yunan mifologiyasından geri qalmır. Qədim hind əsatirlərində allahlar, insanlar və heyvanlar, xüsusən, meymunlar aparıcı qüvvə kimi iştirak edir. Qədim Çin əsatirlərində isə tarixi hadisələr, tarixi şəxsiyyətlər uydurulmuş əhvalat və personajlarla qarışdırılır, bu da həmin miflərin təsir gücünü artırır.

Azərbaycanlıların mif yaradıcılığı öz ifadəsini dastanlarda tapır. "Dədə Qorqud", "Koroğlu" dastanlarında xalqın müdrik adama, şair və qəhrəmana sönməz məhəbbəti ifadə olunur. "Dədə Qorqud" xalqı əmin-amanlığa, qurub-yaratmağa, mərdliyə, torpağını sevməyə, yadelli işğalçılara qarşı mübariz olmağa çağırır. Koroğlu isə həm şair-aşıq, həm də qəhrəmandır, o, macəraları çox sevir və bu sınaqlardan həmişə qalib çıxır.

Lakin miflər öz yerini yazının icad edilməsi ilə ondan daha yüksək səviyyədə dayanan və bu yüksəklikdə dialektik qaydada onu inkar edən yazılı ədəbiyyata verdi və kitablar yarandı.

Yazılar isə ilk dəfə Şumerdə piktoqrammalardan - şəkil rəmzlərdən səs və heca ifadə edən az sayda hərflərə keçidlə başlandı. Bu, mixi yazısı adlanırdı. Finikiyada isə sözlər hərflərin birləşməsində ifadə olunmaqla yazılırdı, başqa sözlə, ilk dəfə olaraq əsasən hər səsə uyğun hərf icad edilmişdi. Qədim Misirdə isə bütöv sözlərin işarəsi olan heroqriflərdən istifadə edilirdi və bu heroqrifləri ilk dəfə XIX əsrdə fransız alimi Şampolyon oxumağa müvəffəq oldu. Bu gün də Çində və bir neçə qonşu ölkədə öz yazıları kimi heroqriflərdən istifadə olunur. İlk yazı nümunələri, finikiyalılardan götürülmüş hərflərdən istifadə edilməklə, Krit adasında A və B xətti yazısı adlanan yazı meydana gəldi və bu, həm də heroqriflərdən irəliyə doğru bir addım idi. İndiki yazıların əksəriyyətinin ümumiyyətlə əcdadı əslən finikiyalıların yazısı hesab olunur. Bu yazılarda, bir qayda olaraq, hərflərdən istifadə edilirdi. Qədim Roma tarixçisi Tatsit "Annallar" əsərində yazır ki, misirlilər özünü hərfin ixtiraçısı hesab edirlər. Yazını onlardan finikiyalılar əxz etmişdilər. Finikiyalılardan və karfagenlilərdən sonra öz dövrünün ən yaxşı dənizçiləri olan yunanlar yazını öz doğma vətəninə gətirmişdilər. Yunanlardan isə etrusklar vasitəsilə romalılar yazını götürmüş, sonralar isə latın yazısı dini və ədəbi dillə birlikdə bütün Avropaya yayılmışdır.

Kitab insanın ən böyük kəşflərindən, ixtiralarından biridir. İnsanın yaratdığı elm, mədəniyyət, tarix, ədəbiyyat, bir sözlə, insan ağlının və şüurunun bütün bəhrələri məhz kitablarda cəmləşmişdir. Onlarla təmasda olmaq adama yeni dünyaları açır. Lakin mütaliə etməyən adamlar nadanlıq aləmində gəzib-dolaşdığından, onlar bir yad cisim kimi mədəni aləmə düşə bilmirlər, çünki onların səltənətinə Şeksprin sözləri ilə desək, "qaranlıq deyil, cəhalət çökmüşdür". İisus Xristin lənətlədiyi qurumuş əncir ağacı daha tez yarpaqlayacaq, nəinki belə adamlar maarifə tərəf üz çevirəcəklər. Gəlin qaranlıqdan, ən azı alatoranlıqdan xilas olmaq üçün özümüzə yol açmaqda əvəzsiz məşəl xidməti göstərən kitabı seçək və onun işığında dünyanı dərk edərək yalançı, əslində hər cür vasitələrlə sirayətləndirilən saxta inanc fanatizmindən də uzaqlaşaq. Qoy bizim qısa və bəzən əzablı keçən ömrümüzü, əsasən əbədi və sevincli ömür sahibləri olan yaxşı kitablar bəzəsin. Mən isə onu deyə bilərəm ki, kitablar sədaqətli və etibarlı dost simvolu olan Piladdan heç də geri qalmır. Axı Pilad ən çətin anlarda, ən ağır sınaqlarda Orestin ən sədaqətli dostu kimi özünü göstərir, onun yolunda hətta canını qurban verməyə də hazır olur. Kitablar da insanın çətin anında özlərini təskinlik mənbəyi rolunda göstərməklə, məhz belə sədaqət rəmzi kimi aparır.

Sivilizasiya inkişaf etdikcə kitabların bir yerə yığılması, kitabxanalar yaranması təcrübəsi meydana gəldi. Yeni Babildəki kitabxanada çoxlu yazılı gil lövhələr saxlanırdı. Xeyli sonra ikinci Ərəb xilafətinin paytaxtı olan Kordobadakı kitabxanada 100 mindən artıq kitab saxlanırdı. Kitab hazırlamaq üçün yeni vasitələr də icad edilirdi. Q?dim misirlilər Nildə bitən qamışlardan - papiruslardan istifadə etməyə başladılar. Bu, daşınmaq və saxlanmaq üçün daha az əziyyət tələb edirdi. Başqa xalqlar isə heyvan dərisindən - perqamentdən istifadə etməyə başladılar. Bizim eranın II əsrində isə kağızı Çində kəşf etdilər. Belə məlumat var ki, VIII əsrin lap sonunda bir neçə Çin sənətkarını ərəblər əsir götürmüşdülər, onlar isəxilas olmaq üçün öz ağalarına kağız istehsal etməyi öyrətmişdilər. Harun ər-Rəşidin vəziri Barmakid 800-cü ilə yaxın Bağdadda ilk kağız fabriki tikdirdi və oradan da kağız istehsalı Avropaya yayıldı.

Qədim dünyanın ən böyük kitabxanalarından biri Aleksandriyada idi və Qay Yuli Sezar ordusunun xilası naminə limanda dayanan donanmanı yandırmağı əmr edərkən, alov şəhərə də keçmiş və məşhur kitabxana da yanmışdı. Bu müdhiş hadisə m.ə. 48-ci ildə baş vermişdir. Aleksandriya kitabxanasını ərəb xəlifəsi Ömər də VII əsrin 40-cı illərində yenidən yandırtmışdı. Xəlifə bu yanğını onunla əsaslandırmışdı ki, əgər kitabxanada Quranda olduğundan artıq heç nə yoxdursa, onda onu yandırmaq lazımdır, əgər kitabxanadakı kitablarda Quranda olanlardan əlavə bir şey vardırsa, bir küfr kimi o yandırılmalıdır. Tarix Efesdəki məşhur Artemida məbədini yandıran Herostratı məşhurlaşdırdığı kimi, elm, təəssüf ki, bilik məbədlərini oda tutan, kitabları yandıran cahilləri də xüsusi "şöhrət" sahibi etmişdir.

Qədim Romada isə artıq şəxsi kitabxanalar yaranmağa başlandı. İnsanlar kitabın necə böyük xəzinə olduğunu dərk etməyə başladıqda, onlar kiçik heykəllərlə yanaşı, məhz bu "daş-qaşlar"ın aludəçilərinə çevrildilər.

Ali gözəlliyi vəsf etmək çətin olduğu kimi, kitab haqqında yazmaq, onu tərif etmək də çox çətindir. "Kitab" özü elə böyük və yüksək kəlamdır ki, yunanlar öz dillərində yəhudilərin ən qüdrətli dini kitabını məhz bu sözlə ifadə etmiş və "Bibliya" adlandırmışdılar. Müsəlmanların ali dini kitabı olan "Quran"ın adı isə qiraət, kitab oxumaq mənasını verir. Kitab aləminə azacıq bələd olan adamın gözləri xeyri və şəri dərketmə ağacının meyvəsini ilk dəfə dadan Həvva və Adəminki kimi açılır və o, əlavə olaraq vacib idraka yiyələnir. O, keçmişi və gerçəkliyi, təbiəti, cəmiyyəti, insanları və özünü dərk etməyə başlayır. Adəmlə Həvva bunun üçün cənnətdən qovulduğu, əzablı insan həyatına düçar olduqları halda, kitab həvəskarı, mütaliə aludəçisi isə yeni, daha maraqlı və əzabsız hesab etdiyi dünyaya qovuşur. İnsan təkcə təbiətin bəxş etdiyi göz okulyarına deyil, həm də ağıl gözünə yiyələnir. O, müdriklərin kitablarda ifadə olunan zəkalarla, biliklərlə silahlanıb, dünyaya baxır və həyat hadisələrini, təbiət və cəmiyyətdə baş verənləri cahillərdən fərqli olaraq fantom kimi deyil, səbəblərinə agah olduğundan düzgün qəbul və dərk edə bilir.

Qanunauyğunluqlardan, ziddiyyətlərdən baş çıxarmağa başlayır, bunları nəinki izah etməyə, hətta təqdir və ya rədd etməyə imkan verən arqumentlərə və elmi əsaslara malik olur. Bu isə ona imkan verir ki, təbiət və cəmiyyət hadisələrini izah edə bilsin, ziddiyyətlərin səbəblərindən baş çıxartsın və düzgün nəticəyə gələ bilsin. Gəmi qəzaya uğrayanda üzməyi bacarmayan qorxaq adam bir qayda olaraq özünü asanlıqla ölümün qucağına atır. Bilikli adam isə üzməyi bacaranlar kimi çətin sınaqlarda da özünü itirməyərək, taleyin dönük anlarında, ömrün uğursuz gedişlərində iradəsi hesabına hadisələrdən yuxarıda dayanmağı bacarır. Həyatın faniliyinə və taleyin, fatumun sınaqlarına nəinki təslim olmur, hətta öz ağlı, şüuru və iradəsi ilə bunu ram etməyə qadir olmaqla, hər cür zülmə tabe olmaqdan, boyun əyməkdən, təslim olmaqdan, əslində qula çevrilməkdən imtina edir, hətta belə bir fikrin özünü də acı hiddətlə şüurundan uzaqlaşdırır və öz ruhunun yenilməzliyini qoruyub saxlaya bilir. O, başa düşür ki, qul olmaq insan ləyaqətinə ziddir. Təsadüfi deyildir ki, Aristotel qulu danışan və hərəkət edən ikiayaqlı heyvan adlandırırdı. Qədim yəhudilər Misirdə qul olmağın əzablarını görmüşdülər və Allahın köməyi ilə Moisey onları qul əsarətindən xilas etmişdi. Ona görə də yəhudilər qərara almışdılar ki, heç bir yəhudi bir daha qul olmamalıdır, bu məqsədə yönəlmiş çox sayda tədbirlər Tövratın "Deyteronomiya" - "İkinci qanun" kitabında öz əksini tapır.

Öz sadə təcrübəmə gəldikdə, mən hələ uşaq olarkən kitablarla dostluğa başladım və bu dostluq illər keçdikcə möhkəmlənərək, mənim dünyamın və axtarışda olan ruhumun bir hissəsinə çevrildi. Yaşadığımız mühit, bizi əhatə edən şərait, əlbəttə, cismani qidamız kimi, ruhu qidamızın da rasionunu, onun olduqca kasıb çeşidlərini müəyyən edirdi. Əvvəlcə, doğma dilimizdə mövcud olan və kənd kitabxanasının əhatəsini ifadə edən kitablar bir-birinin ardınca beynimiz vasitəsi ilə həzm olunurdu. Uşaq dünyagörüşü ilə iri həcmli kitabları oxumağımızla fəxr edirdik.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2023.- 6 sentyabr.- S.14.