Göyləri çiynində saxlayır Şuşa!..
Göz açıb gördüyü,
yurd bilib sevdiyi kəndin-şəhərin,
Vətən deyib bağır basdığı
dağların, yaylaqların-oylaqların,
çeşmələrin-bulaqların ayrılıq sıxıntılarından
ürəyi burxulanların,
qəlbinə xal düşənlərin intizarını,
intizardan da ötə
həsrətini sözlə
ifadə etmək mümkünmü? Bəs
ayrılıq 30 il çəkibsə,
bu 30 ildə günlər il qədər
uzanıbsa?..
Torpaqdan
ayrı düşməyə
od dərdi, ocaq dərdi, köz dərdi deyənlər el dərdini öz dərdi bilir; həsrət sözün tükəndiyi yerdi, yoxsa sözün dilə gəldiyi yer?
Hamınız kimi mən də bilirəm ki, Şuşa dağlıq ərazidi, yerin təkindən dağ görkəmində dikəlib.
Şuşanı Qarabağ
xanı Pənahəli
xan 1756-57-ci illərdə
saldırıb. Pənahabad,
Şuşa qalası,
Şuşa, Qala adları ilə tanınıb. XVIII əsrdə
dövrəsinə böyük,
davamlı sədd çəkilib...
Özü boyda heyrətdi
Şuşa...
Şuşa demişik, şüşə
demişik, Şuşa-şüşə
deyirik. Şuşada şüşəlik, şüşədə
Şuşalıq görənlərin
hamısına munis olan, doğma olan, əziz olan Şuşa-şüşə
qafiyəsi yüz illərlə düşüncələrin
göyqur-şağına dönüb.
Bu səsləşmə qətiyyətin,
sədaqətin, etibarın
mehrabı olub. Hərdən işığı
dolaşığa düşən
dan yerinə, hərdən
buludlardan sıyrılan
şimşək nərəsinə
dönən bu müqəyyəd qafiyə
zaman-zaman yadların gözlərini
qorxudub; Məhəmməd
Həsən xan Qacar, Fətəli xan Əfşar, Ağa Məhəmməd şah Qacar bu qala-şəhəri ala
bilməyib.
Əfsanəmi, həqiqətmi - şəhərin
adı ilə makedoniyalı İsgəndərin
qılıncına qılınc
çəkən igid
türk sərkərdəsi
Şunun inşa etdirdiyi Şu qalası arasında bağlılıq var. Şüşə
qalam, Şuşa qalam, yağılığı
künd eləyən tişə qalam 1992-ci ilin mayına kimi - 241 il bəd niyyətlə gələnləri
sıyırma qılıncla,
xoş niyyətlə
gələnləri duz-çörəklə
qarşılamışdı...
Şuşanın dağları görünür.
Ağ yelənli boz dumanı həmişə Şuşanın
dağlarına yapıncı
bilmişəm. Həmişə
mənə elə gəlib ki, bir ağız "Qarabağ
şikəstəsi" eşidincə
sözün möcüzəsindən,
səsin möcüzə-sindən
yapıncı-duman dağların
çiyinlərindən sürüşəcək.
Bu düşüncələr içində Şuşa
işğaldan azad ediləndən, İkinci Qarabağ müharibəsi
tarixi Zəfərlə
başa çatandan az sonra - dekabrın
10-da Bakıda keçirilən
Zəfər paradında
Türkiyə Respublikasının
Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın dediklərini xatırladım:
"...Azərbaycan torpaqları
illərdir həsrət
qaldığı Tərtər
çayının sularına
qovuşmuşdur. Şuşanın
dağlarının başındakı
duman artıq dərdli deyil. Girov qalmış Xarıbülbül artıq
azaddır və daha gözəl açacaqdır. Köndələnçay
artıq daha coşqun axacaq. Araz daha güclü
oxuyacaq. "Qarabağ
şikəstəsi"ni oxuyan
nəfəslər daha
yüksək, daha güclü olacaqdır".
Bu duyğusal kəlmələr
də Şuşaya, Şuşanın timsalında
Azərbaycana sevgidi; ürəyinin gözü
ilə baxanlar Şuşanın Azərbaycanın
heyrət işığı
olduğunu 263 ildi aydınlığıyla görür. Xocalıyla Xocavəndin arasında, Şuşaya aparan yolun solunda üst-üstə
üç daş görünür. Rənglərində
bir qızartı sezilir. Bu yerlərə yaxşı bələd olan Fazil deyir
ki, Zəfər yolu çəkilənə kimi
buralar da meşəlik
olub. Döyüşçülərimiz
səssizlikdən keçib
düşmənin mövqeyinə
yaxınlaşıblar. Daha
on addım... Daha beş addım... Qarşıdan atəşə
tutulublar. Üç döyüşçümüz 20-dən çox düşmənlə
atışıb. Sağda
da düşmən olub,
solda da. Atışın
gedişindən duyublar
ki, mühasirədədirlər. Baxışları bir anlığa çarpazlaşıb:
Mühasirəni sürətli
həmlə ilə yaraq! Hansı istiqamətə getməyi
də baxışları
yönləndirib: Şuşaya
sarı! Sonda qələbə vəd eləyən döyüş
onları Şuşaya
çəkib. "Nəfəsimiz
də Şuşa üçündü, şəhidliyimiz
də", - atışa-atışa
Şuşaya tərəf
irəliləyiblər. Döyüşdə
irəliləmək ifadəsi
döyüşə-döyüşə
harasa yaxınlaşmaq
deməkdi. Mühasirədən
çıxa-çıxda döyüşçülərdən biri yaralansa da, döyüşüblər, düşmənin
sırasını seyrəldib-lər,
ancaq mühasirəni yara bilməyiblər. Komandirləri kəşfiyyata
göndərdiyi döyüşçülərin
mühasirədə olduğunu
duyub, onlara kömək göndərib.
Gec imiş. Döyüşçülərimizdən birinin son nəfəsi yaralı döyüşçünün
boynunu isindirən qana sarılıb, üçüncü döyüşçünün
əli onlara yetməyib...
Köməyə göndərilən döyüşçülərimiz
mühasirəni mühasirəyə
alıblar...
Həmin
döyüşdə qalib
gələn döyüşçülərimiz
üç döyüşçünün şəhidlik
məqamının nişanəsi
kimi həmin yerdə üst-üstə
üç daş qoyublar. Üç ildə yağan yağış, qar, əsən yellər bu daşları bir-birindən ayıra bilməyib. Möcüzədimi?
Yox, möcüzə deyil, tarixin (azərbaycançılığın) erməniliyə kinayəsidi..
1991-ci ilin yazın son ayında Şuşada ezamiyyətdəydim. Gördüklərimi
yaddaşıma, yaddaşımdam
könlümə köçürürdüm.
Mənə elə gəlirdi ki, yaxan Gün deyil, niyyətimin işığıdı;
"vaxt üstümüzdən
yel kimi keçirdi" (Səməd
Vurğun). Qırx pilləkənin (Daşaltı
çayına aparan dik pilləli yol) yaxasında diqqətimi kolluqlara sığınmış
çiçəklər cəlb
eləmişdi. Birini dərmək istəmişdim.
Kol əlimi qanatmışdı. Bir çiçəklərə
baxmışdım, bir
kola, bir də əlimin qan xallarına. Kol tanımadığı adama
çiçək verməmişdi.
Vətənə sədaqətə
görə minnətdarlıq
kimi kolun başına dolanmışdım.
Kolu çiçəyini
tanımadığı adama
verməyən Şuşanı
Ermənistan Rusiyanın
hərbi yardımı
ilə 1992-ci il mayın
8-də işğal elədi...
1991-ci ildə əlimi qanadan kol yerindədi,
çiçəkləri yoxdu.
Çiçəkləri perikmi
düşüb, solub-saralıbmı,
dərilibmi? - bilmirəm...
Şuşa işğal ediləndə
ermənilər yüzlərlə
tarixi abidəni dağıtmışdı. Xan qızı Natəvanın,
Üzeyir Hacıbəyovun,
Bülbülün tunc
büstlərini güllələmişdilər.
Sonra satmaq üçün
Gürcüstana aparmışdılar.
"Yaralanmış" büstlər
ermənilərdən pulla
alınıb Bakıya
qaytarılmışdı. Şuşa işğaldan
azad ediləndə onun ilk sakinləri bu büstlər oldu. Qəddarlığın
tarixdə də, yaddaşlarda da yaşadılması
üçün büstlər
bərpa edilməyib.
İkinci
Qarabağ müharibəsi
başladı. Bu müharibə
vətənsevərliyin işğalla,
azərbaycançılığın erməniliklə müharibəsiydi,
xalqın müharibəsiydi,
ruhun ruhsuzluqla müharibəsiydi...
Şuşa uğrunda döyüşlərdə
bütün döyüşçülər
iştirak etmək istəyirdi.
Döyüş əmrini qələbə
ilə tamamlamaq üçün sıldırımlıq
seçildi. Bu seçim qətiyyətin,
dözümün, yüksək
döyüş əzminin,
qələbə ruhunun
seçimi idi. Zəmanət - Vətənə
sevgi, yüksək döyüş hazırlığı,
müharibənin sonuncu
gülləsini Şuşada
atmaq niyyəti.
400 hərbçi 100 nəfərlik qruplarla Şuşaya sarı dərin dərələr,
sıx meşələr
keçdi, dağlar aşdı. 5 gün yol getdi. Döyüşənlərimiz
daşların çıxıntılarını
nərdivana döndərdilər;
onları Şuşa ucalığına ruhun ucalığı aparırdı.
Şuşaya çatmaqdaydılar.
Yaralıların səsi
də, şəhidlərin
ruhu da son
döyüşün döyüşçüləri
olacaqdı.
Sıldırımları, dağ misallı
qayalıqları qalxırdılar.
Qarşıda Şuşa
vardı, qələbə
vardı - Zəfər
vardı. Rusiyanın
"Narodnaya Oborona"
jurnalında dərc edilən bir məqalə Şuşa uğrunda döyüşlərin
söz görüntüsü
kimi tarixləşib:
"Belə döyüş,
dövlət, Vətən
sevgisi görən olubmu? Demək çətindir! Dağ yuxarı, şəhidi çiynində, döyüşə-döyüşə
qan, tər içində qalxırdı
Azərbaycan Ordusu. Nə yaralını, nə şəhidi əldən buraxırdılar.
Nəfəs almadan Şuşaya çıxdılar..."
Bu fikir bir hücuma, bir döyüşə, bir döyüşün timsalında ordunun gücünə gerçək
(və səmimi, ədalətli!) münasibətdi,
heyrətdi. Bu heyrət Azərbaycandan uzaqlarda da minlərin
dünyəvi heyrətidi.
Noyabrın 7-si idi. Döyüşürdülər.
Əlləri qayalığın
son daşlarına toxunanda döyüşçülərin
biri yaralandı, döyüşçü yoldaşlarının
döyüşdən uzaqlaşmaması
üçün səsini
içinə çəkdi.
Əli ilə qanını dayandırmaq
istədi. Qan dayanmırdı. Onda qanıyla qayaya "Qarabağ Azərbaycandı!"
kəlmələrini yazdı,
son nəfəsi bu kəlmələrə sarıldı. Döyüşçülər
onu da Şuşaya
gətirdilər...
İşğaldan azad edilmiş ərazilərimizdə döyüşçü
əsgərdən eşitdiyim
bir hadisə də yaddaşımdan üzülməyəcək: Şuşa
döyüşlərində yaralanan əsgər həkimin "Yaraların
çoxmu incidir?"
sualına cavab verəndə gözləri
dolub. "Müharibədə
döyüşçü yaralana da bilər.
Məni yaralarım incitmir, həkim, məni döyüşlərdən
aralı qalmaq, sön döyüşdə
iştirak edəcək
döyüşənlərin sırasında olmamaq incidir..." - deyib, qəhərini dözümüylə
dağlayıb.
Cıdır düzündə qəribə
duyğular yaşadım.
1992-ci ildə buradan Daşaltı kəndinə
tərəf daşlar
atmışdım. Çatmayacağını
bilsəm də, ruhuma təsəlli kimi atmışdım. İndi oradan üzü heyrət mənzərəsinə baxıram.
Nə göz doyur, nə könül əl çəkir (Məmməd
İlqar). Onda Cıdır düzü çiçəklər xalısıydı,
indi çiçəklərin
sırası bir qədər seyrəlib. Mənə elə gəlir ki, 28 il burada çiçəklər
boy atmayıb. Cıdır düzü Zəfərin qüdrəti
kimi özünə qayıtmaqdadı. Çiçəkləri
yenə könüllər
oxşayacaq....
1992-ci ildə Gəncə qapısında
ayaq saxlayıb üzüm gələn, ərkim çatan şuşalıların birindən
bircə ağız oxuma istəməyə niyyətliydim, ruhumla dinlədiyim "Şuşanın
dağları" könlümü
telləndirmişdi. O səsə.
o oxumaya şükranlıq
duası demişdim. İndi şitdiyim "Segah"ı Vətən
müharibəsində şəhid
olanların ruhuna salavat bildim. Görəsən, tanımadığım
cavanın oxuması haralaracan çatacaq?..
Ruhumuzun şəhəri
olan Şuşanın
dağlarında daha yad buludlar dolaşmayacaq,
yad yellər əsməyəcək, Topxananın
ağaclarına, Cıdır
düzünün çiçəklərinə
yad nəfəsi dəyməyəcək. İsa
bulağının sıxıntısının
sonuna az qalıb...
Göy üzündə
bircə əlçim
də bulud yoxdu, olsa kirpiklərimlə
silərdim...
Sevilməyə qadir olan Şuşa
sevdirməyə də
qadirdi - təbiəti
sevdirir, gözəlliyi
sevdirir, heyrəti sevdirir, sədaqəti sevdirir, tarixi sevdirir...
Şuşada özünü göylərə
yaxın bilirsən...
Göyləri çiynində saxlayır
Şuşa. Dünya buna da heyrətlənir...
Avqust, 2023
Rəşid FAXRALI
525-ci qəzet.- 2023.- 9 sentyabr.- S.9.