Müasir Vyanaya və
Avstriyanın zəngin
tarixinə səyahət
(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)
Frants İosif Macarıstan kralına həmin ölkənin sərhədləri
daxilindəki idarəçiliyi
verdi və Avstriya imperatorunun (yəni özünün) oradakı idarəçiliyə
müdaxilə etməsinin
qarşısı əvvəlcədən
alındı. Macarıstan
öz növbəsində
1871-ci ildən konstitusiyanın
hər bir dəyişikliyinə veto qoymaq
hüququ qazandı.
Avstriya-Macarıstan siyasətində həlledici
məsələlərdən biri kronprints
(tac printsi) Rudolf ilə
əlaqədar idi.
1888-ci ildə o, atasını
xəbərdar etdi ki,
Bosniya Herseqovinanın
işğalı "qəbirə
tərəf bir addım atmaq" demək olacaqdır. Lakin atası oğlunun ağıllı sözünə
əhəmiyyət vermədi,
digər tərəfdən
onun üçün Rudolfun şəxsən özü bir problem olaraq qalırdı. Alman ittifaqına Rudolfun müxalifliyi, onun özünü sol liberallarla
əhatə etməsi
və macarların xeyrinə olan mövqeyi, anası imperatriçə Yelizaveta ilə
fikir şərikliyi
imperial dairədə çətinlik
yarada bilərdi. Lakin bu, varis üçün
əslində normal bir
davranış idi.
Rudolfun fərdi hərəkətlərində
isə böyüyən
ruhi pozulma hiss olunurdu, atası onu ciddi məsuliyyət
tələb edən işlərdən kənar
etmişdi. Xəstəliyinin
nəticəsində və
ya psixoloji qaydasının pozulmasına
görə Rudolfun tirbulentləri öz sevgilisi Mariya Vetseranı və sonra özünü Vyana Meşəsində
1889-cu ildə öldürməsi
ilə kulminasiya nöqtəsinə çatdı.
Rudolfun ölümü imperiya üçün sırf bədən zərbəsi
idi. O, Frants İosifin yeganə oğlu idi və
heç nəyə baxmayaraq, atası onu çox sevirdi. Bu hadisə imperatorun ürəyini parçalamışdı, lakin
Rudolfun ölümü,
faktın əleyhinə
özünü intihar
kimi qiymətləndirilmədiyindən,
ona layiqli səviyyədə dəfn
mərasimi quruldu.
Doqquz il
sonra imperatorun başına başqa bir faciə gəldi. Bu vaxt o qədər də yaxın münasibətləri
olmayan arvadı
Yelizaveta 1898-ci ildə Cenevrədə
gölün ətrafında
gəzərkən, italyan
anarxisti onu xəncər zərbəsi
ilə öldürdü.
Bavariya hersoqu Maksimilianın qızı
olan Yelizaveta çox
gözəl idi,
1854-cü ildə Avstriya
imperatoruna ərə getmişdi. Gözəlliyinə
və cazibədarlığına
görə gənc imperatriçə tezliklə
təbəələr arasında
böyük populyarlıq
qazanmışdı. Lakin bədbəxtliklərinə,
xüsusən oğlu
Rudolfun intihar etməsinə görə
onun ruhi qüvvəsi sıradan çıxmışdı. Ağır
depressiyadan xilas olmağa cəhd edərək, o, demək olar ki, bütün vaxtını Avropaya səyahətdə keçirirdi.
Çox vaxt o, özünün Korfu adasında tikdirdiyi qəsrdə yaşayırdı.
Oğlunun və arvadının ölümü
ilə imperator Frants İosif isə bir dekada ərzində
iki ağır zərbəyə hədəf
olmuşdu.
Bu vaxt milli münaqişə
də xeyli pisləşmişdi. Bohemiya
münaqişəsi böyüyürdü.
Xristian sosialistlər və sosial demokratlar milliləşdirmə
meylinə qarşı çıxırdılar.
Macar siyasətçiləri
fərqli qaydada inkişaf edirdilər, lakin həmçinin böhranda idilər. Macarıstan artıq macar dövlətinə çevrilmişdi.
1900-cü
ildə Vyana, həqiqətən, radikal
mədəni və intellektual innovasiyanın titrəyən mərkəzi
idi. Vyanada xüsusən bu sahədə yəhudilərin
idarəçiliyi dominant xarakter
daşıyırdı. Şəhər
modern mədəniyyətində geniş çoxluq yəhudilərə məxsus
idi. Yəhudilər Habsburq Monarxiyasında əsrlərlə yaşamışdılar,
yalnız XVIII əsrdə
onların inteqrasiyası
daha sürətli qaydada yəhudi olmayan bir dünyaya
daxil olmuşdu.
Avstriyada
doğulub böyüdüyü
18 yaşlı Adolf Hitler 1907-1913-cü illərdə Vyanada yaşadı, rəssamlıq
təhsili almaq sahəsindəki cəhdləri
uğursuz oldu. I Dünya müharibəsi başlananda isə alman ordusunda xidmət etdi. Hitler burada yaşadığı altı
il ərzində Vyananın
sərt antisemitizmi ilə seçilən meri
Karl Lyugerin təsiri altına düşmüş,
onun aludəçisinə
çevrilmişdi. Hitler antisemitizmi
daha eybəcər
forma və böyük
miqyas aldı. Onun hakimiyyəti dövründə günahsız
yəhudi qurbanlarının
sayı milyonlarla ölçülürdü.
1913-cü
ildə burada həmçinin bir müddət yaşamış
İosif Cuqaşvili
(Stalin) çox müxtəlif
xalqların yaşadığı
Avstriya imperiyasındakı
milli münasibətləri öyrənmişdi. Həmin
ili Hitler isə Vyananın tərk etmişdi. Stalinin bu sahədəki biliyinə rəğbətlə
yanaşan V.İ.Lenin
ona məhz Vyanaya getməyi məsləhət görmüşdü.
1922-ci ildə SSRİ yarananda
İ.V.Stalinin milli münasibətlər barədəki
ideyaları da qismən
nəzərə alınmıdı.
Vyananın Şönbrunn yaxınlığındakı
küçələrin birində
binanın üzərindəki
xatirə lövhəsində
Stalinin lopa bığla təsvir edilən portreti və burada olması barədəki məlumatlar təsvir olunmuşdur. Parisdə Stalinqrad meydanında da olmuşdum. Rusiyada isə Moskvanın Qızıl Meydanında Leninin Mavzoleyinin yanında Stalinin qəbrindən və qəbirüstü büstündən
başqa heç bir xatirə yoxdur.
Demokratik
ölkələrdə isə
vəziyyət başqa
cürdür, onlarda tarixə düzəlişə
yol verilmir. Ölkənin tarixində xidməti olanlar adətən layiqincə qiymətləndirilir. ABŞ-ın
İnqilab müharibəsidə Saraqota döyüşündəki
amerikanların ingilis ordusu üzərində qələbəsi (1777-ci ilin
payızında Nyu-York
ştatında, Olbani yaxınlığında getmişdir)
bu müharibənin dönüş nöqtəsi
hesab olunur. İngilis generalı Börqoyn 6 min əsgər
və zabiti ilə birlikdə əsir götürüldü.
Döyüşün qəhrəmanlarına Saraqota
Milli Tarixi parkında heykəllər qoyulmuşdur.
Amerikanlar həmin vaxt qalib orduya
başçılıq etmiş,
lakin sonralar düşmən ingilislərə
casusluq etmiş general
Benedikt Arnoldun da bu danılmaz xidmətinə hörmət
bəsləməyi nəzərə
alaraq, onun əsgər çəkmələrinin
heykəlini qoymuşlar,
bu heykəl elə "Çəkmə"
kimi də məşhurdur. Generalın
yalnız sonrakı xəyanətinə
görə məhz belə xatirə növünə müraciət
edilmişdir.
Qalib orduya və xalqa başçılıq
etmiş Stalinin isə heykəlləri kütləvi qaydada məhv etmişdilər. Ağılasığmayan qəhrəmanlıqla
müşayiət olunan
müdafiə döyüşünə
və şanlı qələbəyə görə
tarixə düşmüş
Stalinqrad şəhərinin
adı da Xruşşovun
təkidi ilə dəyişdirilib, yanından
axan çayın şərəfinə Volqoqrad
adlandırılmışdı. Türklər bir
əsr sonra belə Çanaqqalada (Qallipolidə) 1915-ci ildə
ingilislər üzərindəki
qələbəni ehtiramla
yad etməklə yanaşı,
Çanaqqalanı milli iftixar
simvoluna çevirmişlər.
Rusiya rəhbərliyi
isə II Dünya müharibəsindəki qələbədə
Qərbin SSRİ-nin mühüm iştirakının
kiçildilməsi cəhdlərinə
qarşı etirazlarını
bildirsə də, qələbənin əsl
simvollarını özləri
silib, yoxa çıxarmışlar. İkinci
Dünya müharibəsində
dönüş nöqtəsi
sayılan Stalinqrad döyüşünə indi
yalnız tarixi kitablarda rast gəlinir, real həyatda isə əsl şöhrət simvolu olan Stalinqrad sözü arxaizm nişanəsi kimi səslənir.
Tarixi təftiş etmək yolverilməzdir, lakin buna
ilk olaraq rusların özləri başlamışlar,
Qərbin onlara qarşı guya ədalətsiz münasibətindən
hələ xeyli əvvəl öz qələbələrini özləri
oğurlamışlar. Stalinqradlıların
çoxunun şəhərin
əvvəlki adın
bərpa olunması barədəki arzuları
da reallığa çevrilmədi.
Təkcə Stalinqrad qələbəsinin 80 illiyi
ərəfəsində Sovet
İttifaqı Marşalları
G.K.Jukovun və A.M.Vasilyevskinin büstlərinin yanında
müharibə veteranlarının
tələbi ilə İ.V.Stalinin də büstü qoyuldu, axı bu marşallar
da Stalinin bilavasitə
rəhbərliyi altında
işləmişdilər. Vətəni
Qoridə ev-muzeyi qalsa da, həyətdəki
Stalinin əzəmətli
heykəli də götürülmüşdür. Londonda isə ölkənin bir-birinə
zidd olan tarixi şəxsiyyətlərinin
heykəllərinə toxunulmamışdır.
Qan tökməklə
daha çox məşhurlaşmış, monarxiya
rejimini müvəqqəti
də olsa məhv etmiş Oliver Kromvelin də heykəli digər böyük tarixi şəxsiyyətlərin abidələri
kimi şəhəri bəzəyir.
Stalinin ölkəyə rəhbərlikdə
danılmaz uğurları
olmuşdu. Rusiya kənd təsərrüfatı
ölkəsindən qısa
müddətdə inkişaf
etmiş sənaye dövlətinə çevrilmişdi.
SSRİ-də savadsızlıq
ləğv edilmişdi,
elm və təhsil sürətlə inkişaf
etdirilmişdi. Dünyada
ilk dəfə kosmosun
fəth edilməsinə
bu ölkə başlamış, hətta
daha güclü sənaye potensialına və texnologiyaya malik olan ABŞ-ı da ötüb
keçmişdi. Alman faşizmi
üzərindəki qələbədən
sonra dünyada meydana gələn iki fövqəldünya dövlətindən biri olmuş, beynəlxalq aləmdə böyük nüfuza yiyələnmişdi.
Çox sayda möhtəşəm uğurları
ilə yanaşı, onun ölkədə rəhbərlikdəki fəaliyyətinin
ağır nəticələrə
səbəb olan ciddi nöqsanları da olmuşdur. 1937-38-ci illərdə
SSRİ-də təqiblər
baş alıb getmişdi, bu Böyük Terrorda 1,3 milyon adam azadlıqdan
məhrum edilmiş,
682 min adam güllələnmişdi.
Qolçomaqlara qarşı
mübarizə adı
altında isə bundan xeyli əvvəl,
1928-32-ci illərdə kəndin
əsas məhsuldar qüvvəsi sıradan çıxarılmışdı. Kolxozların kütləvi
şəkildə yaradılması
prosesi ölkənin iri ərazilərində aclığın meydana gəlməsinə gətirib
çıxarmışdı.
1932-33-cü illərdə Ukraynada
baş verən aclıqda milyonlarla adam ölmüşdü.
Yeni dövlət sisteminin
qurulması, başqalarına
bənzəməyən və
tam fərqli nəzəri
ideyalar əsasında
yeni cəmiyyətin yaradılması
faktiki olaraq əhalinin müəyyən
seqmentinin qurban getməsinə səbəb
olmuşdu. Uinston Çörçill özünün
6 cildlik "Memoirs of the Second World War"
- "İkinci Dünya
Müharibəsinin xatirələri"
əsərində, Stalinin
16 avqust 1942-ci ildə
Kremldəki çox sadə mənzilində ona dəbdəbəli qonaqlıq verərkən etdiyi söhbətdə
SSRİ-də repressiyalar
nəticisində itkinin
10 milyon adam ölmasını etiraf etdiyini qeyd edir.
Stalin
alman faşizmi, Hitler ordusu
üzərindəki qəti
qələbənin baş
müəlliflərindən biridir. SSRİ-də isə Qələbədən
11 il sonra Stalinin xatirəsinin bütünlüklə
unudulması prosesi başlanmaqla, getdikcə genişlənmişdir. Böyük
Britaniyanın ağalığına
qarşı 13 koloniyanın
apardığı mübarizə
və İnqilab müharibəsi
nəticəsində ABŞ dövləti yaranmışdır.
Lakin orada düşmən
münasibəti bəslənilən
İngiltərə krallarının
və kraliçalarının
coğrafi məkanlara
və şəhərlərə
qoyulan adları heç bir düzəlişə yol verilmədən əsasən
saxlanılmışdır. Kromvel ilk dəfə İngiltərə
kralı I Çarlzın
boynunu vurdurmuş, Şimali İrlandiyadakı
Droqheda şəhərində monastır
rahiblərinin kütləvi
qırğınına səbəb
olduğu halda nə ölkənin tarixindən silinmiş, nə də onun Londondakı heykəlinə toxunulmuşdur.
Stalinin xatirəsinə isə məhvedici hücum baş verdi və davam etdirildi.
Stalinin təqsiri üzündən milyonlarla
insan əzab çəkməli olmuşdur,
lakin onu sevənlər və ona valeh olanlar
da olduqca çox idi. Ancaq o, anafemaya
məruz qaldı. Əlbəttə, duman nə qədər sıx olsa da, Stalin şəxsiyyətindən çıxan
işıq onu yarıb, görkəmli və fəaliyyətinin qütbvariliyi ilə seçilən bu böyük insanın unudulmasına imkan verməyəcəkdir. Xruşşov
da, Qorbaçov da gəldi
gedərdir, Stalin isə
öz müsbət və hətta onun dialektik davamı hesab edilən mənfi əməlləri ilə tarixə dərin kök salmışdır,
onu səhvən alaq otu timsalında
güman edib, tarix torpağındakı
kökündən çıxarmaq
mümkün olmayacaqdır.
Axı palıd ağacını heç
tufanlar da məhv edə bilmir. Hətta ona olan hücumlar da, parodoksal görünsə
də, güman ki, əks effekt verməklə, həm də onun xatirəsinin
yaşamasına xidmət
edəcəkdir.
Stalinin xidmətləri böyük
olduğu kimi, qurbanlarının sayı
da nəhəng ölçüdədir.
Onun fəaliyyətinə
qiymət verərkən
bu cəhət də unudulmamalıdır.
Böyük rus yazıçısı L.N.Tolstoy ilk dəfə
1857-ci ildə Parisdə
olarkən I Napoleonun orada mövcud olan şəxsiyyətinə pərəstişə
bəslədiyi öz
hiddətini gizlətməyərək,
yazmışdı: "Şər
qüvvənin ilahiləşdirilməsi
dəhşətdir". Ona görə də Stalinin tarixi fəaliyyəti təhlil edildikdə, onun rəhbərlik xarakterinin ambivalentliyi nəzərdən
qaçırılmamalıdır.
(Ardı var)
Telman ORUCOV
525-ci
qəzet.- 2023.- 23 sentyabr.- S.22.